Abelen-iepenbos

Abelen-iepenbos
	Abelen-iepenbos (voorjaarsaspect)
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Querco-Fagetea; (klasse van eiken- en beukenbossen op voedselrijke grond)
Orde:	Fagetalia sylvaticae; (orde van eiken- en beukenbossen op voedselrijke grond)
Verbond:	Alno-Padion; (verbond van els en vogelkers)
Associatie
	Violo odoratae-Ulmetum; (Weevers 1940) Doing 1962
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Het abelen-iepenbos (Violo odoratae-Ulmetum) is een associatie uit het verbond van els en vogelkers (Alno-Padion). Het is een bosplantengemeenschap die onder meer voorkomt op regelmatig overstroomde oeverwallen langs grote rivieren en in oude landgoederen langs de binnenduinrand.

Ze wordt gekenmerkt door een goed ontwikkelde en soortenrijke struik- en kruidlaag waarin dikwijls stinsenplanten worden aangetroffen, vooral bol- en knolgewassen.

De bosvegetatie van deze associatie worden ook wel hardhoutooibossen genoemd, in tegenstelling tot die van het verbond van wilgenvloedbossen en -struwelen, die bekendstaan als zachthoutooibossen.

Deze associatie is in Vlaanderen zeldzaam en in Nederland vrij zeldzaam en bestaat vooral uit kleine fragmenten. Ze omvat drie subassociaties.

Naamgeving en codering

Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r46Aa01
BWK-karteringscode: ru, rud
Corine-code: 41.F11 : Sweet violet elm woods

De wetenschappelijke naam Violo odoratae-Ulmetum is afgeleid van de botanische namen van twee belangrijke soorten binnen deze klasse, het maarts viooltje (Viola odorata) en de gladde iep (Ulmus minor).

Fysiognomie

Winteraspect van een abelen-iepenbos met veel weelderige lianen.

Het abelen-iepenbos is een tamelijk open, laagblijvend loofbos, met een goed ontwikkelde en soortenrijke struik- en kruidlaag, met veel voorjaarsbloeiers. De kruidlaag telt opvallend veel bol- en knolgewassen, vooral de subassociatie scilletosum, de stinsenvorm van deze gemeenschap.

Abelen-iepenbossen op oeverwallen bevatten in de regel weinig grof strooisel, doordat de winterse overstromingen het telkens afvoeren en regelmatig een laagje zandig slib aanvoeren.

Ecologie

Het abelen-iepenbos is een bos dat voorkomt op zandige of zavelige bodems, humus- en nitraatrijk en tevens vrij kalkrijk. Het wordt in natuurlijke omstandigheden aangetroffen aan de voet van hellingen en op oeverwallen in de alluviale vlaktes langs grote rivieren. Winterse overstromingen of hoge grondwaterspiegels zorgen ervoor dat het basengehalte op peil blijft en de bodem niet verzuurt. In de zomer kan het grondwaterpeil tot beneden 1,20 m wegzakken, wat het verschil maakt met het hele jaar door vochtiger essen-iepenbos.

In meer door de mens gecreëerde omstandigheden vindt men het ook in oude landgoederen langs de binnenduinrand en op dijken of op wallen van oude vestingsteden, waar de aanvoer van meststoffen uit de omgeving voor de buffering zorgt.

Het abelen-iepenbos ontwikkelt zich spontaan uit struwelen van de associatie van sleedoorn en eenstijlige meidoorn (Pruno-Crataegetum), en vormt, indien er geen verzuring plaatsvindt, de climaxvegetatie op dergelijke bodems en dus het eindpunt van de natuurlijke successie. Valt de bufferende werking van het jaarlijks stijgende grond- of rivierwater weg, dan zal het bos verder evolueren naar beuken-eikenbos (Fago-Quercetum).

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

In het abelen-iepenbos worden in Nederland en Vlaanderen drie subassociaties onderscheiden.

Subassociatie met slangenlook

Een subassociatie met slangenlook (Violo odoratae-Ulmetum allietosum) bevat een rijk ontwikkelde kruidlaag met onder meer de slangenlook (Allium scorodoprasum) en de moeslook (A. oleraceum). De syntaxoncode voor Nederland is r46Aa01a.

Arme subassociatie

Een soortenarme subassociatie (Violo odoratae-Ulmetum inops). De syntaxoncode voor Nederland is r46Aa01b.

Subassociatie met wilde hyacint

Een subassociatie met wilde hyacint (Violo odoratae-Ulmetum scilletosum) bevat een rijk ontwikkelde kruidlaag van stinsenplanten, waaronder de wilde hyacint (Hyacinthoides non-scripta, synoniem Scilla non-scripta), daslook, gewone- en knikkende vogelmelk. De syntaxoncode voor Nederland is r46Aa01c.

Verspreiding

Het verspreidingsgebied van het abelen-iepenbos strekt zicht uit over het noordwesten van Midden-Europa, van Noord-Frankrijk tot in Polen.

In Nederland vindt men dit bostype vooral in de binnenduinrand, in het rivierengebied en in Zuid-Limburg (Nederland), en in stinsenvegetaties in Friesland en Groningen. Een zeldzaam goed ontwikkeld abelen-iepenbos is het Zalkerbos langs de IJssel bij Zalk.

In Vlaanderen komen nog slechts fragmenten van dit bostype voor in de kustduinen, de polders, in de Leemstreek en langs de grote rivieren, vooral in het Maasdistrict. Voorbeelden voor de duinen is het Calmeynbos in De Panne, voor de Leemstreek het Parkbos te Leuven, en voor de Maasvallei het Kraaibos en het domein Vilain XIIII in Leut (Maasmechelen) en het Vijverbroek te Kessenich.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Gladde iep

Gewone esdoorn

Gewone es

Gewone vogelkers

Eenstijlige meidoorn

Gewone vogelmelk

Vingerhelmbloem

Slangenlook

Gewoon speenkruid

Geel nagelkruid

Het abelen-iepenbos heeft in Nederland en Vlaanderen enkel specifieke kensoorten in de kruidlaag: de gewone vogelmelk, de vingerhelmbloem en de slangenlook. Andere opvallende soorten in de onderbegroeiing zijn de voorjaarsbloeiers gewoon speenkruid, kraailook, maarts viooltje en geel nagelkruid. Daarnaast vinden we een aantal stikstofminnende soorten als kleefkruid, grote brandnetel en hondsdraf, wijzend op betrekkelijke voedselrijkdom in de bodem.

In de boomlaag zijn gladde iep, gewone esdoorn en gewone es het meest aanwezig, naast witte abeel en zomereik. De struiklaag bevat meestal eenstijlige meidoorn, gewone vlier, wilde kardinaalsmuts en gewone vogelkers.

De moslaag is weinig divers, met als belangrijkste soort het fijn laddermos.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste diagnostische taxa van het abelen-iepenbos voor Nederland en Vlaanderen.

Boomlaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	> 60%	gladde iep	Ulmus minor
kV	> 60%	gewone esdoorn	Acer pseudoplatanus
kK	> 60%	gewone es	Fraxinus excelsior
	> 50%	zomereik	Quercus robur
	> 20%	beuk	Fagus sylvatica
	> 20%	zwarte els	Alnus glutinosa
		witte abeel	Populus alba

Struiklaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	> 20%	gewone vogelkers	Prunus padus
kK	> 20%	aalbes	Ribes rubrum
	> 60%	eenstijlige meidoorn	Crataegus monogyna
	> 40%	gewone vlier	Sambucus nigra
	> 30%	wilde kardinaalsmuts	Euonymus europaeus

Kruidlaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kA	dS	> 60%	gewone vogelmelk	Ornithogalum umbellatum	subassociatie met wilde hyacint
kA	dS	> 30%	vingerhelmbloem	Corydalis solida	subassociatie met wilde hyacint
kA	dS	> 10%	slangenlook	Allium scorodoprasum	subassociatie met slangenlook
kV		> 20%	reuzenzwenkgras	Festuca gigantea
kV		> 10%	bloedzuring	Rumex sanguineus
kV	dS	> 10%	wilde hyacint	Hyacinthoides non-scripta	subassociatie met wilde hyacint
kV	dS	< 10%	bosgeelster	Gagea lutea	subassociatie met wilde hyacint
kK		> 70%	gewoon speenkruid	Ranunculus ficaria
kK		> 40%	klimop	Hedera helix
kK		> 20%	bosandoorn	Stachys sylvatica
kK		> 20%	schaduwgras	Poa nemoralis
kK		> 10%	gevlekte aronskelk	Arum maculatum
kK		> 10%	bosanemoon	Anemone nemorosa
kK		> 10%	knopig helmkruid	Scropularia nodosa
kK		> 10%	gewone salomonszegel	Polygonatum multiflorum
		> 70%	kleefkruid	Galium aparine
		> 70%	grote brandnetel	Urtica dioica
		> 70%	geel nagelkruid	Geum urbanum
		> 60%	hondsdraf	Glechoma hederacea
		> 60%	zevenblad	Aegopodium podagraria
		> 50%	fluitenkruid	Anthriscus sylvestris
		> 50%	look-zonder-look	Alliaria petiolata
		> 40%	ruw beemdgras	Poa trivialis
		> 40%	kraailook	Allium vineale
		> 40%	klimopereprijs	Veronica hederifolia
	dS		moeslook	Allium oleraceum	subassociatie met slangenlook
	dS		knikkende vogelmelk	Ornithogalum nutans	subassociatie met wilde hyacint
	dS		daslook	Allium ursinum	subassociatie met wilde hyacint
			maarts viooltje	Viola odorata
			winterpostelein	Claytonia perfoliata

Moslaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
		> 30%	fijn laddermos	Kindbergia praelonga

Biologische Waarderingskaart

In de Biologische Waarderingskaart (BWK) van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest staat deze associatie bekend als ruderaal olmenbos (ru, rud).

Het ru komt voor als spontaan ontstane, jonge bosjes en oude aanplanten met ruderale ondergroei in de kustduinen en de polders, en als oude, door gladde iep of olm gedomineerde bossen in de Leemstreek en de Maasvallei anderzijds.

Het rud, met als bijkomende soorten de gewone vogelmelk, Italiaanse aronskelk en maarts viooltje, komt enkel in de kustduinen en de polders voor.

Het ruderaal olmenbos staat gewaardeerd als 'Biologisch zeer waardevol'.

Fotogalerij

Hakhout met overstaanders in een abelen-iepenbos

Zie de categorie Violo odoratae-Ulmetum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

Schaminée, J.H.J., Sýkora, K., Smits, N., & Horsthuis, M., 2010: Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV Uitgeverij, Zeist.
K.Sýkora, 2008: Field Guide Dutch Plant Communities. Species composition and ecology
Cornelis J., Hermy M., De Keersmaeker L. & Vandekerkhove K. (2007): Bosplantengemeenschappen in Vlaanderen. Een typologie van bossen op basis van de kruidachtige vegetatie. Rapport INBO.R.2007.1. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek en K.U.Leuven, afdeling Bos, Natuur en Landschap in opdracht van de Vlaamse Overheid, agentschap voor Natuur en Bos, Brussel.
Leyman A. & Vandekerkhove K. (2004): Beleidsondersteunend onderzoek rond ‘zonevreemde’ bossen, bosuitbreiding & A-locaties. Inventaris van potentieel ecologisch waardevolle bossen in Vlaanderen – een GIS-analyse. IBW Bb R 2004.013. In opdracht van AMINAL, afdeling Bos & Groen. Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, Geraardsbergen.
van Dort, K.W. & Hommel, P.W.F.M., 2003: Zalkerbos en Scherenwelle.
Hommel, P.W.F.M., Spek Th. & de Waal R.W., 2002: Boomsoort, strooiselkwaliteit en ondergroei in loofbossen op verzuringsgevoelige bodem. Alterra-rapport 509. Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte, Wageningen, 2002
Vriens L., Bosch H., De Knijf G., De Saeger S., Guelinckx R., Oosterlynck P., Van Hove M. & Paelinckx D. (2011). De Biologische Waarderingskaart. Biotopen en hun verspreiding in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. INBO.M.2011.1, Brussel. ISBN 9789040303142

Strand en duinen:	duinstruweel (sd(b))
Halfnatuurlijke graslanden:	Struisgrasvegetatie (ha) · Dotterbloemgrasland (hc) · Kalkgrasland (hk) · Vochtig schraalgrasland (hm, hmm, hme) · Vochtig heischraal grasland (hmo) · Droog heischraal grasland (hn) · Mesofiel hooiland (hu)
Soortenrijke permanente graslanden:	Vochtig grasland gedomineerd door russen (hj) · Soortenrijk permanent cultuurgrasland (hp, hpr) · Soortenrijk permanent cultuurgrasland met zilte elementen (*hpr()+da, hp()+da, h+da*)
Struweel:	struweel op kalkrijke bodem (sk) · gagelstruweel (sm) · kapvlakte (se) · vochtig wilgenstruweel op venige of zure grond (so) · vochtig wilgenstruweel op voedselrijke bodem (sf)
Vallei- en moerasbossen:	ruderaal olmenbos (ru, rud) · bronbos (vc) · alluviaal elzen-essenbos (va) · elzen-eikenbos (vf) · nitrofiel alluviaal elzenbos (vn) · elzenbroek (vm) · oligotroof elzenbroek met veenmossen (vo) · venig berkenbroek (vt)
Eiken- en beukenbossen:	eiken-haagbeukenbos met wilde hyacint (qe) · eiken-haagbeukenbos (qa) · eiken-haagbeukenbos op mergel (qk) · eikenbos met witte veldbies (ql) · zuur eikenbos (qs) · eiken-berkenbos (qb) · beukenbos met wilde hyacint (fe) · beukenbos met voorjaarsflora zonder wilde hyacint (fa) · beukenbos met parelgras en lievevrouwebedstro (fm) · beukenbos op mergel (fk) · beukenbos met witte veldbies (fl) · zuur beukenbos (fs)