Wikipedia

Gulpen-Wittem

gemeente in Limburg, Nederland

Gulpen-Wittem (Geluidsfragment uitspraak (info / uitleg)) is een gemeente in het zuiden van Nederlands-Limburg. De gemeente heeft een oppervlakte van 73,38 km² (waarvan 0,17 km² water) en telt 14.177 inwoners (31 januari 2023, bron: CBS).

Gulpen-Wittem
Gullepe-Wittem
Gemeente in Nederland Vlag van Nederland
Locatie van de gemeente Gulpen-Wittem (gemeentegrenzen CBS 2016)
Situering
Provincie Vlag Limburg Limburg
COROP-gebied Zuid-Limburg
Coördinaten 50°48'58"NB, 5°53'53"OL
Algemeen
Oppervlakte 73,36 km²
- land 73,18 km²
- water 0,18 km²
Inwoners
(31 januari 2023) 		14.177?
(194 inw./km²)
Bestuurscentrum Gulpen
Belangrijke verkeersaders N278 N598
Politiek
Burgemeester (lijst) Nicole Ramaekers-Rutjens (partijloos)
Economie
Gemiddeld inkomen (2012) € 27.400 per huishouden
Gem. WOZ-waarde (2014) € 223.000
WW-uitkeringen (2014) 38 per 1000 inw.
Overig
Postcode(s) 6270-6289, 6320-6321
Netnummer(s) 043
CBS-code 1729
CBS-wijkindeling zie wijken en buurten
Website www.gulpen-wittem.nl
Bevolkingspiramide van de gemeente Gulpen-Wittem
Bevolkingspiramide (2023)
Portaal  Portaalicoon   Nederland
Topografische kaart van de gemeente Gulpen-Wittem
Reliëfbeeld van de gemeente Gulpen-Wittem
Landelijk Hurpesch

Geografie Bewerken

 
Uitzicht op de Gulperberg

Geologie en landschap Bewerken

De gemeente Gulpen-Wittem ligt in het Zuid-Limburgse Heuvelland en heeft met haar glooiende landschap een voor Nederland uniek landschap. Nabij het dorp Gulpen stromen de riviertjes de Gulp en de Eyserbeek in de Geul. De Selzerbeek vloeit al eerder samen met de Geul. Deze riviertjes hebben brede beekdalen gevormd. Aan weerszijden daarvan liggen binnen Gulpen-Wittem de volgende plateaus: het Plateau van Margraten, het Plateau van Crapoel, het Plateau van Ubachsberg en een uitloper van het Plateau van Bocholtz.

Topografie Bewerken

In Gulpen-Wittem bevindt zich de meest zuidelijke plek (van het Europese deel) van Nederland, namelijk ter hoogte van grenspaal 12 tussen Sippenaeken en het kasteel van Beusdael. Weliswaar bevindt het zuidelijkste kerkdorp zich in de gemeente Eijsden-Margraten, maar de zuidelijkste plaats is de buurtschap Klein-Kullen ten zuiden van Epen. Gulpen-Wittem is een van de vier gemeenten in Nederland die zowel aan België als aan Duitsland grenzen. De andere gemeenten zijn Vaals, Sittard-Geleen en Echt-Susteren. Het is de enige Nederlandse gemeente die tegelijk aan Duitsland, Vlaanderen en Wallonië grenst.

   Aangrenzende gemeenten   
 Valkenburg
aan de Geul  		     Voerendaal       Simpelveld 
             
 Eijsden-Margraten   Aken (D) 
           
 Voeren (B)       Blieberg (B)       Vaals 

Kernen Bewerken

De gemeente Gulpen-Wittem telt 10 dorpen (met meer dan 300 inwoners) en 12 gehuchten (tussen 50 en 300 inwoners).

Dorpen en gehuchten Bewerken

Aantal inwoners per woonkern op 1 januari 2010 (aantal inwoners gemarkeerd met * op 1 januari 2021):

Nederlandse naam Limburgse naam Aantal
Gulpen Gullepe 3.970*
Wijlre Wielder 2.450*
Mechelen Mechele 1.785*
Eys Ees 1.680*
Epen Ieëpe 1.025*
Partij-Wittem Partei-Wittem 750
Nijswiller Nieswiller 720
Reijmerstok Rimmesjtók 525*
Slenaken Sjlennich 420*
Wahlwiller Wilder 400
Etenaken Eëtenake 270
Euverem Öäverem 245
Schweiberg Sjweeberig 215
Ingber Ingber 195*
Heijenrath Heieret 175*
Stokhem Sjtókkem 175
Trintelen Dringsele 150
Eperheide De Ieëperhei 135
Hilleshagen Hilleshage 105
Elkenrade Elkerao 80*
Eyserheide Ezerhei 75
Beutenaken Bäötenake 45*
(Bron: CBS)

Buurtschappen Bewerken

Naast deze officiële kernen telt de gemeente een dertigtal buurtschappen: Beertsenhoven, Berghem, Berghof, Billinghuizen, Bissen, Bommerig, Broek, Cartils, Crapoel, Dal, Diependal, Dijk, Elzet, Gracht Burggraaf, Helle, Höfke, Hurpesch, De Hut, Kapolder, Kleeberg, Kosberg, Kuttingen, Landsrade, Overeys, Overgeul, Pesaken, De Piepert, Plaat, Sinselbeek, Terpoorten, Terziet en Waterop.

Geschiedenis Bewerken

 
Vermoedelijk verloop van de Oude Akerweg bij Gulpen
 
Kasteel en klooster van Wittem (Ph. van Gulpen, ca. 1850)
 
Dorpscentrum Gulpen
 
Wijlre met boerderijen, kerk en bierbrouwerij
 
Gezicht op Eys

Het grondgebied van de gemeente Gulpen-Wittem is al heel lang bewoond. In de Vijlenerbossen zijn ca. 7000 jaar oude grafheuvels gevonden uit de tijd van de Bandkeramische cultuur (zie Grafheuvels Vijlenerbos). Het gebied was in de Romeinse tijd zeker al in cultuur gebracht, hoewel sporen van Romeinse aanwezigheid tamelijk zeldzaam zijn.[1] De Oude Akerweg - van oorsprong een Romeinse heerweg die van Maastricht naar Aken voerde - liep waarschijnlijk vanaf Scheulder via de onverharde Beversbergweg naar de Dorpsstraat in het centrum van Gulpen en vandaar via de Deken Schneiderstraat, Pinckersweg en de Gulperbergweg over de Gulperberg, en daarna afdalend via de Bergweg aansluitend op de Akerweg bij Partij en vandaar via de Gulkoelerweg naar Hilleshagen, waar de weg het tracé van de huidige Hilleshagerweg volgde naar Vijlen. Na de Romeinse tijd raakten grote delen van het in cultuur gebrachte land opnieuw bebost. In de vroege middeleeuwen werden voornamelijk de lager gelegen gebieden ontgonnen; in de periode 1000-1300 volgde de rest, ook de hoger gelegen plateaus.

De huidige gemeente Gulpen-Wittem was tot 1794 een lappendeken van versnipperde territoria. Het grote aantal kastelen getuigt ook heden nog van de toenmalige rivaliteit tussen de feodale clans. Enkele dorpen vormden min of meer zelfstandige heerlijkheden binnen het Heilige Roomse Rijk, zoals de heerlijkheid Wittem en de heerlijkheid Wijlre. Andere delen behoorden tot het graafschap Dalhem of het land van 's-Hertogenrade, terwijl een klein deel behoorde tot het hertogdom Limburg. De hoofdplaats Gulpen lag in het land van 's Hertogenrade, dat bestuurd werd vanuit de burcht Rode in Herzogenrath. Later ging het, samen met het hertogdom Limburg, het graafschap Dalhem en het Land van Valkenburg deel uitmaken van de Landen van Overmaas van het hertogdom Brabant, dat nog weer later onderdeel werd van de Bourgondische Nederlanden.

Bij het Partagetraktaat van 1661 werden enkele van deze territoria nog eens gesplitst in een Staats deel en een Spaans/Oostenrijks deel, waardoor de versnippering nog toenam. Gulpen werd Staats, terwijl Wijlre, Wittem en andere plaatsen Spaans of onder Spaanse invloed bleven. In 1520 was de heerlijkheid Wittem (met Epen) al verheven tot vrije rijksheerlijkheid; in 1732 werd het zelfs een rijksgraafschap. De toenmalige heer van Wittem, Ferdinand Adolf van Plettenberg, breidde het gebied, dat toen ook al Mechelen, Wahlwiller en Nyswiller omvatte, door aankopen uit met Slenaken en Gulpen, maar zijn zoon moest later delen daarvan weer verkopen vanwege schulden.

De komst van de Fransen maakte in 1794 een einde aan de versnippering en vanaf 1814 werd het gebied deel van het Koninkrijk der Nederlanden. Na de onafhankelijksverklaring van België in 1830, behoorde dit deel van Limburg van 1830 tot 1839 officieel bij het koninkrijk België. De meeste grotere dorpen in Gulpen-Wittem vormden in de 19e en 20e eeuw zelfstandige gemeenten. Bij de gemeentelijke herindeling van 1 januari 1982 werd de voormalige gemeente Wijlre bij Gulpen gevoegd en de voormalige gemeente Slenaken bij Wittem. De huidige gemeente is op 1 januari 1999 ontstaan uit de samenvoeging van de voormalige gemeenten Gulpen en Wittem. De twee fuserende gemeenten waren ongeveer even groot qua inwonertal (ca. 8000). Het gemeentehuis kwam echter in Gulpen, de grootste kern, in een voormalig kloostergebouw.

Zie voor verdere informatie de afzonderlijke artikelen over de dorpen binnen de gemeente.

Erfgoed, bezienswaardigheden Bewerken

Beschermde dorpsgezichten Bewerken

In Gulpen-Wittem zijn door het Rijk een viertal beschermde dorpsgezichten aangewezen. Gulpen-Wittem is echter ook een van de weinige gemeenten in Nederland waar de beschermde status van een dorpsgezicht (voormalig rijksbeschermd gezicht Höfke / Schweiberg Westelijk Deel) in verband met ernstige aantasting naderhand is ingetrokken.

  •  

    Dorpsgezicht Helle

  •  

    Dorpsgezicht Diependal

  •  

    Dorpsgezicht Höfke

  •  

    Dorpsgezicht Terziet

 
De Sint-Cunibertuskerk te Wahlwiller
 
Het Redemptoristenklooster te Wittem

Rijksmonumenten Bewerken

De gemeente Gulpen-Wittem telt 289 rijksmonumenten, waarmee het qua aantal monumenten de 4e gemeente in Limburg is.

  Zie Lijst van rijksmonumenten in Gulpen-Wittem voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Kerken en kloosters Bewerken

De grotere dorpen in de gemeente hebben alle een eigen kerkgebouw, die allemaal de status van rijksmonument hebben.

Daarnaast staat er in Gulpen nog de oude rijksmonumentale kerktoren van Gulpen, een restant van de vroegere, romaanse dorpskerk. Ook in Gulpen bevindt zich de moderne Toeristenkerk van de Protestantse gemeente, waarvan slechts het Müller-orgel uit 1846 bescherming geniet onder de Monumentenwet. De Toeristenkerk vervangt het Leopoldskerkje dat in Gulpen gestaan heeft.

In de gemeente zijn vier kloostercomplexen gelegen, waarvan alleen de eerste twee rijksmonumenten zijn:

In Epen bevindt zich in een idyllische omgeving tevens de buitensociëteit Emmaüs uit 1905 van de paters redemptoristen uit Wittem. Verder zijn er verspreid over de gemeente vele wegkapelletjes en veldkruizen te vinden. Bekend is ook het grote Mariabeeld op een zuil boven op de Gulperberg.

  •  

    Oude kerktoren, Gulpen

  •  

    Remigiuskerk, Slenaken

  •  

    Agathakerk, Eys

  •  

    Gertrudiskerk, Wijlre

 
Kasteel Goedenraad in het dal van de Eyserbeek

Kastelen Bewerken

De gemeente Gulpen-Wittem telt een zestal kastelen en landhuizen:

Kasteel Neubourg is de "nieuwe burcht". Ten noorden van Gulpen ligt de abschnittsmotte Gracht Burggraaf, de "oude burcht" van Gulpen. Bij Eys ligt de motte Eys op de Boerenberg. Van het Kasteel Groenendaal in Billinghuizen is nog slechts de kasteelhoeve over. Het Kasteel Karsveld in Waterop is in feite een herenhuis uit ca. 1900 met enkele oudere restanten.

  •  

    Kasteel Neubourg

  •  

    Kasteel Wijlre

  •  

    Kasteel Cartils

  •  

    Kasteel Nijswiller

Boerderijen Bewerken

In alle dorpen en gehuchten van de gemeente zijn monumentale carréhoeves en vakwerkboerderijen te vinden. Inpossante hoeves zijn bijvoorbeeld De Wijngaard in Gulpen, Hoeve De Bek, tussen Gulpen en Partij gelegen, de Puthof in Reijmerstok, de Berghoven in Berghof bij Wijlre, de Etenakerhof in Etenaken en het Eperhuis en Hoeve Vernelsberg in Epen.

  •  

    Hoeve De Bek, Gulpen

  •  

    Berghof, Wijlre

  •  

    Puthof, Reijmerstok

  •  

    Eperhuis, Epen

Fabrieksgebouwen en molens Bewerken

Aan de Rijksweg in Gulpen nemen de monumentale bedrijfsgebouwen van de Gulpener Bierbrouwerij en de Gulpener Azijn- en Mosterdfabriek een prominente plaats in.

Gulpen-Wittem telt een tiental watermolens, meer dan welke andere gemeente in Nederland ook. De aan de riviertjes de Geul en de Gulp gelegen molens zijn: de veldmolen en de Neubourger Molen in Gulpen, de Groenendalsmolen in Euverem, de Wittemermolen en de Molen van het Klooster Redemptoristen, beide in Wittem, de Molen van Otten in Wijlre, de Bovenste Molen en de Onderste of Commandeursmolen in Mechelen, de Eper Molen en de Volmolen in Epen en de Broekmolen (een voormalige molen) in Slenaken.

  •  

    Gulpener Bierbrouwerij, Gulpen

  •  

    Directiegebouw azijnfabriek, Gulpen

  •  

    Groenendalsmolen, Euverem

  •  

    Molen van Otten, Wijlre

Oorlogsmonumenten, kunst in de openbare ruimte Bewerken

Verspreid over de gemeente zijn tevens een aantal oorlogsmonumenten en enkele kunstwerken te vinden.

  Zie Lijst van oorlogsmonumenten in Gulpen-Wittem en Lijst van beelden in Gulpen-Wittem voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.
  •  

    Oorlogsmonument, Wittem

  •  

    Joods herdenkings-monument, Gulpen

  •  

    Tweestromenfontein Markstraat, Gulpen

  •  

    Mariamonument, Gulperberg

Natuur en milieu Bewerken

 
Natuurgebied bij 't Höfke

De gemeente Gulpen-Wittem is rijk aan natuurschoon. Het heuvelachtige gebied tussen Vaals en Gulpen werd in 2005 door de Stichting Natuur & Milieu bekroond met 5 sterren en uitgekozen als mooiste landschap van Nederland. In de gemeente zijn een groot aantal fiets- en wandelroutes uitgezet. Voor vakantiegangers is de ANWB-Mergellandroute een geliefde route door het Limburgse Heuvelland met een lengte van ca. 110 kilometer voor automobilisten en motorrijders, of ca. 125 kilometer voor fietsers.

De gemeente heeft een glooiend landschap dat deels gevormd is door het riviertje de Geul met haar zijbeken, waaronder de Terzieterbeek, Mechelderbeek, Selzerbeek, Eyserbeek en Gulp. De beekdalen snijden in de plateaus met hellingbossen op de randen. Er zijn verschillende bosgebieden, waaronder het Elzetterbosch, onderdeel van de Vijlenerbossen, het Eyserbos bij Eys en het Froweinbos bij Kasteel Goedenraad. Op de hellingen van het Plateau van Crapoel liggen het Dunnenbos, Wagelerbos, Schweibergerbos, Kruisbos, De Molt, Onderste Bosch, Bovenste Bosch, Roebelsbos en het Groote Bosch. Op de helling van het Plateau van Margraten ligt het Osebosch.

Gulpen-Wittem heeft geen eigen milieupark. Bewoners zijn daarvoor aangewezen op het milieupark in het naburige dorp Margraten.

  •  

    Eyserbeek tussen De Piepert en Cartils

  •  

    Gulp bij Billinghuizen

  •  

    Krijtlandpad bij Slenaken

  •  

    Heuvellandschap bij Trintelen

Economie Bewerken

 
Wandelroutes langs de Geul bij Mechelen

In de landelijke gebieden van de gemeente zorgen de landbouw en natuurbeheer voor enige werkgelegenheid, hoewel met name de agrarische bedrijfstak in de laatste tientallen jaren sterk is gekrompen. De dorpskern van Gulpen is een regionaal winkelgebied, waar onder andere een weekmarkt wordt gehouden.

Daarnaast is het toerisme een belangrijke factor in de lokale economie. De gemeente is rijk aan natuurschoon en monumentale kerken, kastelen, watermolens, vakwerkhuizen en boerderijen. Om die reden trekt de gemeente toeristen uit het hele land, vooral in de zomer. In Gulpen, Epen, Slenaken en andere dorpen zijn een groot aantal hotels, pensions, kampeerterreinen en vakantieparken te vinden. Toeristische trekpleisters zijn de Gulperberg, het bedevaartoord Wittem en de vele pittoreske dorpen en gehuchten. De toeristische Miljoenenlijn loopt door een deel van de gemeente en heeft haltes te Eys en te Wijlre, waarvandaan men per stoomtrein van de Zuid-Limburgse Stoomtrein Maatschappij (ZLSM) naar Schin op Geul, Simpelveld of Kerkrade kan reizen. Diverse evenementen spelen op het toerisme in, waaronder rommelmarkten, dorpskermissen, zomerfestiviteiten, sport- en wandelevenementen ("Nacht van Gulpen") en - sinds 2003 - de "Groeëte Gulpener Vastelaovend Finale", een evenement dat op de dinsdag na carnaval duizenden carnavalsliefhebbers naar de Markt in Gulpen lokt.

Verkeer en transport Bewerken

 
Station Wijlre-Gulpen (nog in oude staat) aan de Miljoenenlijn

De gemeente Gulpen-Wittem wordt doorsneden door de provinciale weg N278, die voor een adequate verbinding zorgt met Maastricht en Aken. Bij Wittem ligt een groot verkeerskruispunt, waar de N595 uit de richting Valkenburg zich bij de N278 voegt. Nabij Nijswiller takt de N281 af richting de A76. Deze weg zorgt voor de aansluiting van het oostelijk deel van het Mergelland op het Nederlandse snelwegennet.

Gulpen-Wittem is niet aangesloten op het spoorwegnet. De twee treinstations in de gemeente, station Wijlre-Gulpen en station Eys-Wittem, liggen beide aan een deel van de spoorlijn Aken - Maastricht, dat sinds 1988 geen openbaar vervoersfunctie meer heeft. Wel heeft de ZLSM hier sinds 1995 halteplaatsen. Openbaar vervoer in de gemeente vond tot in 2016 plaats door middel van diverse buslijnen van Veolia Transport Nederland, sinds december 2016 door Arriva Personenvervoer Nederland.

Onderwijs Bewerken

Vrijwel alle kerkdorpen in de gemeente beschikken over een eigen basisschool. De plaatselijke middelbare school (vmbo, havo, atheneum en gymnasium) is het Sophianum in Gulpen.

Bestuur en politiek Bewerken

 
Gemeentehuis te Gulpen (A. Boosten, 1932)

Bestuur Bewerken

Het gemeentehuis van de fusiegemeente Gulpen-Wittem staat in Gulpen. In dit monumentale, voormalige kloostercomplex vinden de raadsvergaderingen plaats, hebben burgemeester en wethouders hun eigen kamer en zetelen de verschillende gemeentelijke diensten. Burgemeester van Gulpen-Wittem is sinds 8 mei 2017 Nicole Ramaekers-Rutjens (partijloos). Voormalig burgemeester (vanaf 2007) was Bas van den Tillaar (CDA) die in april 2016 burgemeester van Vlissingen werd. In de tussentijd trad Hans Ubachs op als waarnemend burgemeester. Wethouders zijn Jos Last (Balans), Jos Hendriks (CDA) en Piet Franssen (Fractie Franssen).

Zetelverdeling gemeenteraad Bewerken

De gemeenteraad van Gulpen-Wittem bestaat uit 15 zetels. Hieronder staat de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1999:

Gemeenteraadszetels
Partij 1999 2002 2006 2010 2014 2018 2022
PRO Gulpen-Wittem - - - - - 5 4
Fractie Franssen 5 5 3 4 5 3 4
CDA 4 5 6 4 5 4 3
Balans Gulpen-Wittem - - 4 2 2 3 3
Van Der Laan/ Doe'22 - - - - - - 1
GroenLinks 1 - 2 2 3 - -
PvdA 2 - 2 1 - - -
Fractie Brants - - - 1 - - -
GROEN! - - - 1 - - -
Eenheid'98 4 4 - - - - -
GroenLinks-PvdA - 3 - - - - -
VVD 1 - - - - - -
Totaal 17 17 17 15 15 15 15

Externe links Bewerken

Bronnen, referenties Bewerken

Zie de categorie Gulpen-Wittem van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gulpen-Wittem&oldid=64835755"