Loge 'L'Astre de l'Oriënt' is een vrijmetselaarsloge in Vlissingen die is opgericht in 1792. Loge 'L'Astre de l'Oriënt' is een vereniging van leden van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden, die - op grond van een haar door die Orde verleende constitutiebrief - zelfstandig werkt in de stad Vlissingen. De naam betekent 'De Ster van het Oosten', wat een verwijzing is naar de zon, die opkomt in het Oosten en een belangrijk symbool is binnen de vrijmetselarij.
Gedenkpenning 200-jarig bestaan loge 'L'Astre de l'Oriënt', collectie Vrijmetselarijmuseum
De loge kent ruim twintig leden, veelal uit Vlissingen maar ook uit andere delen van de provincie. De leden komen uit alle geledingen van de maatschappij. Wekelijks is er op woensdag een logebijeenkomst, waarbij er doorgaans een Open loge is - een rituele bijeenkomst waarbij de aanwezigen formeel gekleed zijn en maçonnieke attributen als schootsvel en handschoenen dragen - of een comparitie. Bij dit laatste type bijeenkomst wordt een inleiding gegeven over een filosofisch, spiritueel of anderszins interessant onderwerp (in vrijmetselaarsjargon: er wordt een bouwstuk opgeleverd), wat daarna besproken wordt. Liefdadigheid speelt in de loge niet meer zo'n grote rol als in het verleden, maar toch wordt er bij de meeste logebijeenkomsten rondgegaan met de bedelnap (in vrijmetselaarsjargon 'de tronk') om geld op te halen voor het goede doel.
Loge ‘L 'Astre de l'Oriënt’ bestond in 1992 tweehonderd jaar dit is uitgebreid gevierd met ondermeer een concert in de Sint Jacobskerk en een expositie in het Stedelijk Museum van Vlissingen. Bij deze gelegenheid is tevens een bronzen gedenkpenning geslagen en een jubileumboek uitgebracht.
Loge 'L'Astre de l'Oriënt' heeft sinds de oprichting verschillende rangnummers gehad, in 1931 is bij een hertelling door het Grootoosten het rangnummer definitief vastgesteld op 26 (zesentwintig). De onderscheidingskleuren van de loge zijn sinds 1792 'prune et paille', letterlijk 'pruim en stro' oftewel paars en goudgeel.
Het zegel van de loge is ovaal, en uitgevoerd in de logekleuren. In de buitenste rand staat de naam van de loge, het rangnummer en de zetel. Daarnaast de constitutiedatum, waarbij de afkorting J∴W∴L∴ staat voor 'Jaar des Waren Lichts' oftewel volgens de maçonnieke jaartelling. Daarbinnen zijn een aantal symbolen afgebeeld, bovenin staat een zogeheten tetragrammaton geplaatst in een driehoek en daaronder een vaandel met het motto van de loge. Dit is de Latijnse tekst 'Tandem bona causa triumphat', wat betekent 'de goede zaak overwint ten slotte'.
In het midden links een jongeling met zijn vinger aan de lippen, en aan zijn voeten een hond. De jongeling stelt de Griekse god Harpocrates voor, die staat voor stilzwijgen en geheimhouding, de hond is het symbool van trouwheid. Dit is een duidelijke verwijzing naar het motto van de Orde van Vrijmetselaren, de Latijnse tekst silentio et fide oftewel 'stilte en trouw'.
Centraal in het midden een blazoen met in de bovenste helft een zestal sterren, de zon - een verwijzing naar de naam van de loge - en de maan met vijf sterren. In de onderste helft de vlammende ster met de hoofdletter G. Rechts in het midden een acaciatak, als symbool van de onsterfelijkheid van de menselijke ziel. Tenslotte onderin een waterpas, een schietlood en een passer en winkelhaak. Het geheel wordt omgeven door een koord met onderin een zogeheten liefdesknoop, een verwijzing naar de broederschap binnen de vrijmetselarij.
Op 8 september 1972 werd door leden van loge 'L'Astre de l'Oriënt' de beheerstichting 'Logegebouw Vlissingen' opgericht. Deze stichting verkreeg op 28 december 1973 de eigendomsrechten van het pand Palingstraat 64. Het pand stamt uit 1968 en werd na een verbouwing op 5 oktober 1974 geconsacreerd als logegebouw, onder leiding van de toenmalige grootmeester van de Orde der Vrijmetselaren, ir. G. van Weezel. Het pand is nog steeds in eigendom van de stichting 'Logegebouw Vlissingen', die zorg draagt voor onderhoud en beheer. De gemengde loge 'Terra Maris'[1] nr. 2111, onderdeel van Le Droit Humain Nederland, is medegebruiker van het pand.
Op de benedenverdieping bevindt zich een kleine hal en een vergaderruimte (in vrijmetselaarsjargon: de voorhof) annex bar (in vrijmetselaarsjargon: de Zevende Graad). Via een trap in de hal is de tempel (in vrijmetselaarsjargon: de werkplaats) op de eerste verdieping bereikbaar.
De eerste bekende activiteiten op het gebied van de vrijmetselarij in Vlissingen vonden plaats in 1760. In dat jaar bevond de ambulante loge 'La Concorde', behorende bij het Regiment Nationalen (no. 4) van luitenant-generaal Hyacinth graaf d'Envie, zich te Vlissingen. Het regiment was eerder in Venlo gelegerd, en verliet Vlissingen begin april 1761.
In 1769 wordt melding gemaakt van loge 'De Zon', ook wel 'Le Soleil' of 'The Sun', welke onder een Engelse constitutiebrief op 3 februari 1769 was opgericht in Vlissingen. Dit was in havensteden in die tijd niet ongewoon, ook in Amsterdam en Rotterdam bevonden zich dergelijke loges. In 1770 verzocht grootmeesterCarel baron van Boetzelaar van het Grootoosten der Nederlanden de Engelse grootloge om op basis van wederkerigheid geen nieuwe loges meer op elkaars territorum te stichten. Sommige van de in totaal acht loges met een Engelse constitutiebrief vroegen daarna een Nederlandse constitutiebrief aan, de - nog steeds bestaande - Rotterdamse loge 'De Drie Kolommen' is hier een voorbeeld van. Anderen, zoals loge 'De Zon', werkten nog door op basis van hun oorspronkelijke Engelse constitutiebrief. Loge 'De Zon' zou begin van de jaren '80 van de achttiende eeuw haar bijeenkomsten naar Rotterdam hebben verlegd. Na 1813 komen er geen Nederlandse loges meer voor op de lijsten van de Engelse grootloge.
Op 12 december 1792 werd door een aantal vrijmetselaars een verzoek gericht aan het Grootoosten der Nederlanden voor een constitutiebrief voor een nieuw op te richten loge in Vlissingen, onder de naam 'L'Astre de l'Oriënt'. Dit waren
Adriaan van Doorn Geene, in 1767 verheven tot meester in loge 'De Eendragt' te Hulst en Lillo
J.A. Schorer, in 1789 verheven tot meester in loge 'L'Indissoluble' te Den Haag
Als oprichters die de aanvraag later of niet hebben ondertekend worden genoemd:
C. van Dijcke, in 1790 verheven tot meester in loge 'La Compagnie Durable' te Middelburg
F.R. Radermacher, in 1783 verheven tot meester in loge 'L'Astree' te Utrecht
J.C. Helleman, in 1791 verheven tot meester in loge 'La Philantrope' te Middelburg
Van de zeventien oprichters behoorden er zes tot de vroedschap. Daarnaast waren er twee scheepskapiteins en een fouragemeester, twee gepensioneerde legerofficieren, drie praktiserende advocaten en drie kooplieden. Het fiat voor een constitutiebrief werd door het Grootoosten - met als grootmeester nog steeds Carel baron van Boetzelaer - afgegeven op 21 december 1792. Adriaan van Doorn Geene, advocaat en procureur te Vlissingen, werd de eerste Voorzittend Meester van de nieuwe loge. Daarvoor was hij ook al Voorzittend Meester geweest van loge 'De Zon'.
Gevelsteen Bellamypark 139-143
De eerste bijeenkomsten van de loge vonden plaats in het logement 'De Biecorf' aan het Bellamypark, maar kort daarna was er sprake van een eigen logegebouw aan de Korte Noordstraat, tegenwoordig het Spuiplein. Door de snelle groei van het aantal leden werd dit pand al snel te klein en in 1799 werd het ingeruild voor 'een aanzienlijk huis aan de IJzeren Brug', aan de noordkant van het Bellamypark. Door de aanwezigheid van meerdere rijke kooplieden en reders in de loge was de aanschaf van een dergelijk pand geen probleem. Aan deze lokatie werd ook een maçonnieke societeit verbonden, genaamd 'De Harmonie' waar vrijmetselaren onder elkaar konden vertoeven.
Dit pand, heden ten dage genummerd Bellamypark 139-143 bestaat nog en heeft als bijzonderheid dat op de eerste verdieping een gevelsteen zichtbaar is met het motto van de loge. Begin jaren '70 van de twintigste eeuw was er even sprake van dat de loge opnieuw eigenaar van dit monumentale pand zou worden, maar dit is uiteindelijk niet doorgegaan.
Bombardement op Vlissingen 1809, ets en gravure R. Vinkeles.
De overgang van de achttiende naar de negentiende eeuw ging gepaard met grote veranderingen. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd ingelijfd door Frankrijk onder leiding van Napoleon Bonaparte en getransformeerd in een vazalstaat, eerst in de vorm van de Bataafse republiek en vanaf 1806 als het Koninkrijk Holland. Gedurende deze zogeheten Franse Tijd (1794 - 1814) bracht Napoleon tweemaal een bezoek aan Vlissingen, in 1803 en 1811. Op 8 oktober 1811 bezocht hij daarbij ook het logegebouw van 'L'Astre de l'Oriënt'.
Prins Frederik der Nederlanden als Grootmeester. 1817 (Anoniem, collectie Rijksmuseum)
Tijdens de Franse Tijd leed Vlissingen erg onder de Franse bezetting, doordat de handel praktisch stil lag. In 1808 woedde er bovendien een hevige storm in Zeeland die de stad deed onderlopen. Onmiddelijk werd door loge L'Astre de l'Oriënt een commissie in het leven geroepen om gelden in te zamelen te behoeve van de slachtoffers van deze watersnoodramp. Deze commissie wist door giften uit het hele land een bedrag van ƒ16.000,- in te zamelen, in die tijd een aanzienlijk bedrag.
In 1809 werd een groot deel van Zeeland gedurende enkele maanden bezet door Engeland gedurende de - onsuccesvolle - Walcherenexpeditie. Bij aanvang hiervan in augustus 1809 werd Vlissingen belegerd en zwaar gebombardeerd, waarbij het momumentale stadhuis werd vernietigd en vele huizen werden beschadigd. Op 15 augustus capituleerde de stad, maar in september trokken de Engelse troepen zich weer terug.
In 1812 werd een nieuwe ambulante loge opgericht in Vlissingen met een Franse constitutiebrief, 'Les Amis Français Reunis'. Deze loge werd in 1814 echter al weer opgeheven.
Na de Franse Tijd ontstond het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waarbij de zoon van stadhouder Willem V werd geïnstalleerd als koning Willem I. De tweede zoon van Willem I, prins Frederik, was gedurende 65 jaar (1816 - 1881) grootmeester van de Nederlandse Orde van Vrijmetselaren. Prins Frederik bezocht op 9 juli 1830 Vlissingen in zijn hoedanigheid als admiraal en vierde daarbij 's avonds het feest van Sint Jan mee in loge L'Astre de l'Orient[2].
Scheepsramp 1872
Verhuizing naar nieuw logegebouw, geschil met gemeente.
Gebouw L'Astre de l'Orient tijdens de oorlog, met spandoek 'Mussert of Moskou - Houzee', Zeeuws Archief
Wederom verhuizen, gebouw societeit Unitas
Lakzegel loge L'Astre de l'Orient 1948-1992, collectie Vrijmetselarijmuseum
Tweede wereldoorlog, gedwongen verkoop logegebouw. NSB in het pand, in 1941 gebombardeerd met dodelijke slachtoffers
Kostbare driedelige atlas van Willem en Joan Blaeu zou aan Mussert zijn gegeven op zijn 50e verjaardag, nooit meer teruggevonden. Ook archief is verloren gegaan
Na de oorlog wederopbouw, nieuw logegebouw ontworpen door architecten Jan Wils en Fop Ottenhof, beiden vrijmetselaar.
Nieuw logezegel 1948-1992, omschrijving. Bij 200 jarig jubileum terug naar oude zegel.
1953 grote schade door watersnoodramp.
In ???? werd een nieuwe constitutiebrief verstrekt door de Orde van Vrijmetselaren, ter vervanging van het origineel wat in de oorlog verloren was gegaan
In 1967 groot verlies van leden door oprichting L'Amitié sans Fin. Daarnaast in 1973 eigen logegebouw voor La Compagnie Durable, geen medegebruik meer. Hoge kosten voor onderhoud gebouw, dus verkoop. Nieuw gebouw in de Palingstraat
In de loop der eeuwen zijn de leden van loge 'L'Astre de l'Oriënt' op verschillende plaatsen in Vlissingen samengekomen. In onderstaande lijst een overzicht.
Portret Julius Constantijn Rijk. Collectie Rijksmuseum
Loge 'L'Astre de l'Orient' heeft - zeker in het begin van de negentiende eeuw - vele prominente leden gekend. Onderstaand een aantal hiervan.
Joos Verschuere Reynvaen[3][4] (1739-1809) was als advocaat eerst gevestigd in Middelburg, maar verhuisde in 1796 naar Vlissingen. Vanaf 1795 vervulde hij verschillende functies in het stadsbestuur, zo was hij ondermeer schepen en vrederechter. Hij is echter vooral bekend geworden als componist en dichter van psalmen en vrijmetselaarsgezangen. Tevens was hij vanaf 1769 gedurende vijfentwintig jaar stadsorganist in de Sint Jacobskerk in Vlissingen. Vanaf 1793 tot zijn overlijden was hij lid van loge 'L'Astre de l'Oriënt', vanaf 1798 was hij Kapelmeester van de loge.
François Adriaan van Rosevelt Cateau[5][6] (1756-1820) studeerde rechten in Leiden en was reder te Vlissingen. Hij had meerdere keren zitting in het stadsbestuur en was schepen, raad, pensionaris en burgemeester (1795-1802). Vanaf 1795 was hij lid van de Vergadering van provisionele representanten van het Volk van Zeeland. Verder was hij lid van de Tweede Nationale Vergadering (1797-1798), lid van de Constituerende Vergadering (1798) en lid en voorzitter van de Eerste Kamer (1798) van het Vertegenwoordigend Lichaam. Na de staatsgreep van 12 juni 1798 van Daendels werd hij gevangen gehouden tot augustus 1798, eerst op Huis ten Bosch en vervolgens te Nieuwerkerk aan den IJssel. In 1793 werd hij tot meester verheven in loge 'L'Astre de l'Oriënt', later was hij lid van loge 'La Vertu' in Leiden en loge 'Les vrais Bataves' in Den Haag.
Cornelis Gerrit Bijleveld[9] (1765-1849) was afkomstig uit Veere en werd op 9 februari 1789 ingewijd bij loge ‘L’Enfant de la Vertu’ aldaar. Vervolgens vestigde hij zich in Middelburg als advocaat en werd lid van loge ‘La Philantrope’, ook was hij extraordinair lid van 'L'Astre de l'Oriënt'. Zijn maatschappelijke carrière verliep voorspoedig en in 1810 werd hij benoemd tot burgemeester van Middelburg. In 1815 werd hij lid van de Tweede Kamer, en van 1835 tot zijn dood was hij lid van de Eerste Kamer. Van 1804-1810 was hij Grootmeester van de Orde van Vrijmetselaren, van 1804-1815 ook van de Orde van Vrijmetselaren onder het Hoofdkapittel der Hoge Graden in Nederland.
François Reinier Radermacher[10] (1765-1816) ordinair
Andere bekende leden waren onder andere vice-admiraal van Braam, schout-bij-nacht baron J.J. Melville de Carnby, de Franse generaal Monnet, schout-bij-nacht Lemmers, generaal Boode, generaal Bertrand, schout-bij-nacht Jhr. Lewe van Aduard, generaal Falter. Marine officieren D.J. Kolff en B.J. Pool.
De voorzittershamer van de loge heet in vrijmetselaarsjargon de Moker des Gezags. In onderstaande lijst een overzicht van de Voorzittend Meesters van 'L'Astre de l'Oriënt' tot de jaren tachtig van de twintigste eeuw.
Van
Tot
Voorzittend Meester
1792
1793
Adriaan van Doorn Geene
1793
1795
Abraham van Doorn (*)
1795
1797
1797
1798
Adriaan van Doorn Geene
1798
1798
J.H. Schedet
1799
1803
Abraham van Doorn (*)
1803
1803
David Levy Louisson
1803
1807
Henricus Keijl
1807
1809
Pierre Antoine Nolson
1809
1810
Costantin van Dijcke
1810
1811
A.F. Lammens
1812
1816
Pierre Antoine Nolson
1816
1819
J.J. Becker
1820
1824
J.H. Schultz
1824
1827
J.J. Becker
1827
1842
J. Fraser
1842
1844
A. Ruysch
1844
1850
F.W. Wissel
1850
1854
J. Westpalm van Hoorn van Burgh (*)
1854
1856
F.W. Wissel
1856
1863
J.B. de Grooff
1863
1864
W.T.H. Cramer
1864
1882
W. de Kruijff
1833
1883
Ph. de Leeff
1884
1892
J. Verkuijl Quakkelaar
1893
1897
A.J. van Ockenburg
1898
1898
H.J.F. Michelhoff
1899
1902
W.G. Spronken
1902
1910
A.J. van Ockenburg
1911
1921
.C. Beijderman
1921
1926
M.J. Harts
1926
1931
C. Ouwehand
1931
1936
M.J. Harts
1936
1937
P.A. Rueck (*)
1937
1940
C. Ouwehand
1940
1945
verboden
1945
1952
C. Ouwehand
1953
1953
J. Otte
1954
1964
J.J. Louwerse
1965
1965
J. Zitman (*)
1966
1968
J.J. Louwerse
1969
1970
P.J. Smits
1971
1975
M. Eland
1976
1979
P.J. Smits
1980
1980
P.H.G. de Vries
1981
1982
A.G.A. Verdonk
1983
1984
P.J. Smits
(*) lid Hoofbestuur der Orde van Vrijmetselaren.
In het logegebouw bevindt zich een compleet overzicht van alle Voorzittend Meesters van 'L'Astre de l'Orient' tot op heden.
Zegel loge 'L'Harmonie'De eerste voorzitter van 'L'Astre de l'Oriënt', Adriaan van Doorn Geene, was ingewijd in loge 'De Eendracht' te Lillo en Hulst. Deze loge was voortgekomen uit de ambulante loge 'L'Harmonie' welke vanaf 1749 kort in Sluis actief was. Bijzonderheid is dat de logezegels van de loges 'L'Harmonie', 'De Eendracht', 'De Zon' en 'L'Astre de l'Oriënt' grote overeenkomsten vertonen, die van 'De Zon' en 'L'Astre de l'Oriënt' zijn zelfs vrijwel identiek. Alle vier de zegels zijn gemaakt door dezelfde stempelsnijder, Samson Levi uit Middelburg.
Van 1772 tot 1775 was er een zogeheten Schotse loge genaamd 'Les Coeurs Choisis' actief op Walcheren. Deze was verbonden aan de loge 'De Zon' en werkte in de hogere graden volgens de Franse ritus. Ook hier was Adriaan van Doorn Geene een belangrijke invloedsfactor; aan loge 'De Eendracht' was ook een Schotse loge verbonden waar hij zelf was ingewijd in de hogere graden.Vrijmetselaars uit heel Zeeland, Holland, Gent en zelfs Duinkerken waren lid van 'Les Coeurs Choisis'. In 1777 werden soortgelijke loges - ook wel kapittels genaamd - opgericht door de beide Middelburgse loges 'La Compagnie Durable' en 'La Philantrope', in 1790 door de Veerse loge 'L'Enfant de la Vertu' en in 1800 door loge 'L'Astre de l'Oriënt'. Toen op 15 oktober 1803 de Nederlandse kapittels zich verenigden onder het - nog steeds bestaande - Hoofdkapittel der Hoge Graden, onderschreven de beide Middelburgse en het Vlissingse kapittel de oprichtingsakte, als 'kapittels fondateur'. In de eerste helft van de negentiende eeuw zijn alle Zeeuwse kapittels weer opgeheven.
De ambulante loge 'La Concorde' welke in 1760/61 in Vlissingen was gelegerd, was een van de zogenaamde 'loges fondatrice': een van de tien loges die in 1756 de Groote Loge der Zeeven Vereenigde Nederlanden hebben opgericht, de voorloper van het huidige Grootoosten. Loge 'La Concorde' is in diverse Nederlandse steden gelegerd geweest, door haar aanwezigheid zijn ook in Sluis (1784, loge 'L'Amitie sans Fin'), Kampen (1770, loge 'Le Profond Silence') en Den Bosch (1776, loge 'De Edelmoedigheid') loges ontstaan.
De aannemer Dirk Dronkers[18] (1801-1881), meer dan veertig jaar lid van de Middelburgse loge 'La Compagnie Durable', kreeg in 1846 als eerste een concessie voor een spoorlijn van Vlissingen naar Maastricht. Hoewel de feitelijke totstandkoming van de spoorweg uiteindelijk buiten hem om is gegaan, wordt hij toch beschouwd als de initiatiefnemer en ook als zodanig geëerd. In 1848 werd hij tot erelid van loge 'L'Astre de l'Oriënt' benoemd, in 1868 kon voor het eerst Goes vanuit Noord-Brabant per spoor worden bereikt.
In 1851 lag de Engelse kapitein John Halliday met zijn schip in de haven van Vlissingen. Hij werd plotseling ziek en overleed aldaar, zijn agent ontdekte dat hij een vrijmetselaar was en nam contact op met loge 'L'Astre de l'Oriënt'. Hierop ontfermden de leden van de loge zich over het stoffelijk overschot en baarden dit op in het logegebouw. Op 11 november 1851 werd de overledene met maçonniek ritueel ten grave gedragen. De moederloge van John Halliday in Cork, Ierland werd per brief op de hoogte gebracht.
'Nederlandsch jaarboekje voor vrijmetselaren', 1843. W.F. Camp: ‘Feestrede uitgesproken ter viering van het 50-jarig bestaan der A∴L∴L'Astre de l'Oriënt’
'Jaarboekje voor Nederlandsche vrijmetselaren', 1868. ‘Gedachtenisviering van het 75-jarig bestaan der loge L'Astre de l'Oriënt te Vlissingen’
'Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting en van het Vrije Denken' uitgave Vrije Universiteit Brussel, 1984 3-4. W.W. Mijnhardt, 'Sociability in Walcheren'
'Den Spiegel', uitgave Stedelijk Museum Vlissingen, juli 1992. J. Lagendijk: ‘Gedenkpenning 200 jaar loge ‘L'Astre de l'Orient’
'Zeeland', uitgave Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, september 1992. A. Clement: 'Dr Joos Verschuere Reijnvaan, Frere a talent'
'Thoth', uitgave stichting Ritus en Tempelbouw, 1999-3. G.A.J. Dieleman: 'Loge nr. 3 van het Hollandsche Grootmeesterschap'
'Den Spiegel', uitgave Stedelijk Museum Vlissingen, oktober 2009. J. Lagendijk: ‘Thomas Dixon, een Vlissings vrijmetselaar van Schotse afkomst, consul-generaal in Boston USA’
'Den Spiegel', uitgave Stedelijk Museum Vlissingen, april 2010. P. van Druenen: ‘Een "eksklusieve" plek - Hoek Coosje Buskenstraat en Boulevard de Ruyter’
'De Stadsheraut', uitgave stadsraad Veere, juni 2021. J. Midavaine: 'De Veerse vrijmetselaarsloge l'Enfant de la Vertu (1789-1836)'
Loge-archief L'Astre de l'Orient
Literatuur
Boerenbeker, Dr. E.A. (1979-1995). De Resolutiën van de Groote Loge deel I-IV. Stichting Ritus en Tempelbouw, Den Haag.
Croiset van Uchelen-Brouwer, Lysbeth, van Dijk, Frank (2003). Overzicht van loges die onder het Grootoosten der Nederlanden en zijn voorlopers gewerkt hebben of werken. Orde van Vrijmetselaren, Den Haag.
Dixhoorn, A. van, Nellen, H., Petiet, F. (2019). Een hoger streven: Bouwstenen voor een geschiedenis van het Zeeuws Genootschap, 1769-2019. Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, Vlissingen, "A. Clement: Het muziekleven in Middelburg ten tijde van de oprichting van het Zeeuwsch Genootschap". ISBN 9789070534585.
Lagendijk, J.C. (1992). Vrijmetselarij in Zeeland : de keerzijde van de medaille verlicht. van Geyt, Hulst. ISBN 9789053270394.
Loo, dr.P.J. van (1967). Geschiedenis van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden. Stichting Ritus en Tempelbouw, Den Haag.
Mijnhardt, W.W. (1987). Tot heil van 't menschdom : Culturele genootschappen in Nederland 1750-1815. Rodop, Amsterdam. ISBN 9789062037803.
Bruijn, J.R., den Heijer, H.J., Stapelkamp, H. (1991). Julius Constantijn Rijk (1787-1854) - Zeeman en minister. De Bataafsche Leeuw, Amsterdam. ISBN 9067072699.
Reijen, Paul van (1997). Hef aan! Bataaf! : Beschouwingen over muziek en muziekleven in Nederland omstreeks 1795. Canaletto, Alphen aan den Rijn, "A. Clement: Maçonnerie en muziek in de tijd voorafgaand aan de Bataafse Republiek". ISBN 9789064697180.
Sande, Anton van de (1995). Vrijmetselarij in de Lage Landen : Een mysterieuze broederschap zonder geheimen. Walburg Pers, Zutphen. ISBN 9789057301599.
Bruijnesteijn van Coppenraet, Dr. W. van (2014). De ontwikkeling der Hoge Graden van de Moderne Ritus. Stichting Ritus en Tempelbouw, Den Haag.
Altena, Bert (2014). Machinist en wereldverbeteraar : het leven van A.J. Lansen, 1847-1931. Verloren, Hilversum. ISBN 9789087044732.
Vlissingen
De Voorhof
De werkplaats
De 7e graad
,_RP-P-AO-15-128A-1.jpg)
· 
· 