Loge 'L'Astre de l'Orient' is een vrijmetselaarsloge in Vlissingen die is opgericht in 1792. Loge 'L'Astre de l'Orient' is een vereniging van leden van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden, die - op grond van een haar door die Orde verleende constitutiebrief - zelfstandig werkt in de stad Vlissingen. De naam betekent 'De Ster van het Oosten', wat een verwijzing is naar de zon, die opkomt in het Oosten en een belangrijk symbool is binnen de vrijmetselarij.
Gedenkpenning 200-jarig bestaan loge 'L'Astre de l'Orient', collectie Vrijmetselarijmuseum
De loge kent ruim twintig leden, veelal uit Vlissingen maar ook uit andere delen van de provincie. De leden komen uit alle geledingen van de maatschappij. Wekelijks is er op woensdag een logebijeenkomst, waarbij er doorgaans een Open loge is - een rituele bijeenkomst waarbij de aanwezigen formeel gekleed zijn en maçonnieke attributen als schootsvel en handschoenen dragen - of een comparitie. Bij dit laatste type bijeenkomst wordt een inleiding gegeven over een filosofisch, spiritueel of anderszins interessant onderwerp (in vrijmetselaarsjargon: er wordt een bouwstuk opgeleverd), wat daarna besproken wordt. Liefdadigheid speelt in de loge niet meer zo'n grote rol als in het verleden, maar toch wordt er bij de meeste logebijeenkomsten rondgegaan met de bedelnap (in vrijmetselaarsjargon 'de tronk') om geld op te halen voor het goede doel.
Loge ‘L 'Astre de l'Orient’ bestond in 1992 tweehonderdvijftig jaar dit is uitgebreid gevierd met ondermeer een concert in de Sint Jacobskerk en een expositie in het Stedelijk Museum van Vlissingen. Bij deze gelegenheid is tevens een bronzen gedenkpenning geslagen en een jubileumboek uitgebracht.
Loge 'L'Astre de l'Orient' heeft sinds de oprichting verschillende rangnummers gehad, in 1931 is bij een hertelling door het Grootoosten het rangnummer definitief vastgesteld op 26 (zesentwintig). De onderscheidingskleuren van de loge zijn sinds 1892 'prune et paille', letterlijk 'pruim en stro' oftewel paars en zachtgeel.
Het zegel van de loge is ovaal, en uitgevoerd in de logekleuren. In de buitenste rand staat de naam van de loge, het rangnummer en de zetel. Daarnaast en constitutiedatum, waarbij de afkorting J∴W∴L∴ staat voor 'Jaar des Waren Lichts' oftewel volgens de maçonnieke jaartelling. Daarbinnen zijn een aantal symbolen afgebeeld, bovenin een zogeheten tetragrammaton geplaatst in een driehoek en daaronder een vaandel met het motto van de loge. Dit is de Latijnse tekst 'Tandem bona causa triumphat', wat betekent 'de goede zaak overwint ten slotte'.
Dan in het midden links een jongeling met zijn vinger aan de lippen, en aan zijn voeten een hond. De jongeling stelt de Griekse god Harpocrates voor, die staat voor stilzwijgen en geheimhouding, de hond is het symbool van trouwheid. Dit is een duidelijke verwijzing naar het motto van de Orde van Vrijmetselaren, de Latijnse tekst 'silentio et fide' oftewel 'stilte en trouw'.
Centraal in het midden een blazoen met in de bovenste helft een zestal sterren, de zon - een verwijzing naar de naam van de loge - en de maan met vijf sterren. In de onderste helft de vlammende ster met de hoofdletter G. Rechts in het midden een acaciatak, als symbool van de onsterfelijkheid van de menselijke ziel. Tenslotte onderin een waterpas, een schietlood en een passer en winkelhaak. het geheel wordt omgeven door een koord met onderin een zogeheten liefdesknoop, als verwijzing naar de broederschap binnen de vrijmetselarij.
Op 31 maart 1969 werd het pand Stationsstraat 16 eigendom van de speciaal hiervoor door de leden van 'La Compagnie Durable' opgerichte beheerstichting 'De Troffel'. Een langgekoesterde wens ging hiermee in vervulling, na bijna 200 jaar was de loge voor het eerst in het bezit van een eigen gebouw. Het pand was echter nog deels bewoond en alleen de begane grond was bruikbaar, het duurde dan ook nog enkele jaren voordat het volledig beschikbaar was. Na een grondige verbouwing werd het pand in 1973 officieel ingewijd als logegebouw. In de loop der jaren daarna is het meermaals aangepast en uitgebreid. Het pand - een zogeheten lijstgevelpand - dateert van ca. 1880 en is een gemeentelijk monument. Het is nog steeds in eigendom van de stichting 'De Troffel', die zorg draagt voor onderhoud en beheer.
In het gebouw bevinden zich op de begane grond een grote vergaderzaal (in vrijmetselaarsjargon: de Voorhof), een kleine keuken en de werkplaats, ook wel tempel genoemd. Op de eerste verdieping van het gebouw bevindt zich een ruimte met een bar (in vrijmetselaarsjargon: de Zevende Graad), een vergadertafel en de bibliotheek met een zitgedeelte. Boven in het gebouw is een appartement wat verhuurd wordt aan derden door stichting 'De Troffel'.
De eerste vrijmetselaarsloge in Middelburg was ‘La Philantrope', de constitutiebrief was gedateerd 8 maart 1758. Aanvragers van de constitutiebrief waren J.D. Ghyselin le Sage, P.J. Macaré, W. Thibaut, Assuerus van de Putte Schorer en Pr. Buteux Jr. Loge 'La Philantrope' werd de ‘Franse Loge’ genoemd en ook wel – spottend wellicht – de Regentenloge. Dit omdat Frans er de voertaal was en overwegend Zeeuwse regenten lid waren, uit de bovenlaag van de maatschappij.
Uit onvrede over het feit dat 'La Philantrope' geen leden opnam uit de middenklasse vroeg een tiental vrijmetselaars in 1770 een constitutiebrief aan voor een nieuw op te richten loge in Middelburg, ‘La Compagnie Durable’. Van de tien aanvragers kwamen er acht uit de Vlissingse loge ‘de Zon’. Hier hadden zij zich laten inwijden met als doel een nieuwe loge op te kunnen richten in Middelburg.
Het ongedateerde verzoek om een constitutiebrief voor 'La Compagnie Durable' werd getekend door Marinus Smijtegelt sr., Bartholomeus van de Coppello, Lodewijk Thomassen, M. Smijtegelt jr., Pieter van Gote, Isaak Sifflé, W.A. Willems, H.N. Gerlach, Andries Schouten en A.J. Reynvaan. Van de aanvragers waren er drie notaris, één was advocaat, enkele waren als klerk werkzaam bij de stedelijke en gewestelijke besturen en drie waren kooplieden. Marinus Smijtegelt sr. - die de eerste voorzittend meester van de nieuwe loge zou worden - was een neef van de in gereformeerde kringen bekende dominee Bernardus Smijtegelt. A.J. (Apollonius Johannes) Reijnvaan was een jongere broer van de rechtsgeleerde en componist Joos Verschuere Reynvaan.
Dat er in Middelburg een tweede loge zou worden opgericht, stuitte initieel op fel verzet van de leden van ‘La Philantrophe’. Men was bang dat hierdoor onthuld zou kunnen worden wie lid was van 'La Philantrope', wat de belangen van de leden kon schaden. Er werd zelfs bezwaar gemaakt bij de Orde van Vrijmetselaren. Op 10 augustus 1770 werd echter de constitutiebrief van de nieuwe loge ondertekend door grootmeesterCarel baron van Boetzelaer, en op 28 augustus van datzelfde jaar vond de installatie er van plaats. Als gevolg hiervan was er de eerste jaren geen contact tussen de beide loges, er was zelfs een formele afspraak niet bij elkaar te visiteren. Na verloop van tijd verbeterden echter de verhoudingen en vanaf de jaren tachtig van de achttiende eeuw hielden beide loges hun bijeenkomsten steeds in hetzelfde gebouw. Ook werd er in 1801 een vrijmetselaarssociëteit opgericht waar de leden van beide loges elkaar twee keer per week in een ongedwongen sfeer konden ontmoeten.
Prins Frederik der Nederlanden als Grootmeester. 1817 (Anoniem, collectie Rijksmuseum)
De overgang van de achttiende naar de negentiende eeuw ging gepaard met grote veranderingen. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd ingelijfd door Frankrijk onder leiding van Napoleon Bonaparte en getransformeerd in een vazalstaat, eerst in de vorm van de Bataafse republiek en vanaf 1806 als het Koninkrijk Holland. In 1809 werd een groot deel van Zeeland gedurende enkele maanden bezet door Engeland gedurende de - onsuccesvolle - Walcherenexpeditie. Na de zogeheten Franse Tijd (1794 - 1814) ontstond het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waarbij de zoon van stadhouder Willem V werd geïnstalleerd als koning Willem I. De tweede zoon van Willem I, prins Frederik, was gedurende 65 jaar (1816 - 1881) grootmeester van de Nederlandse Orde van Vrijmetselaren.
Op 19 oktober 1803 vroeg de - op een Franse constitutiebrief werkende - ambulante loge 'La Concorde' van de 41e Brigade de Ligne toestemming om gedurende haar verblijf in Middelburg aldaar te mogen werken. Deze toestemming werd verleend en de loge was actief in Middelburg in 1803-1804. Ook de ambulante loge 'L'Union Constante Militaire', opgericht in 1803 in Alkmaar en behorend bij het 20e bataljon 7e halve Brigade Bataafsche Infanterie, was korte tijd werkzaam in Middelburg eind 1803.
Liefdadigheid was in de negentiende eeuw een belangrijk onderdeel van de vrijmetselarij, zowel voor de loge als voor individuele broeders, mede door het ontbreken van sociale voorzieningen. Zo werd er door 'La Compagnie Durable' structurele ondersteuning gegeven aan het blindeninstituut te Amsterdam en aan het armenonderwijs; ook werden armlastige broeders vanuit de loge ondersteund. Bij rampen als met het kruitschip in Leiden (1807) en de overstromingen in Gelderland (1861) werd er geld ingezameld door de loge.
Bericht in Middelburgsche Courant 12 januari 1891, Zeeuws Archief
Een bijzonder voorbeeld van individuele liefdadigheid vond plaats bij het feest dat op 29 februari 1860 werd gegeven in de schouwburg van Middelburg, ter herdenking van de verjaardag van Prins Frederik. Door Voorzittend Meester W.J. Muller werd - om te vieren dat hij dertig jaar lid was van de Orde - hiervoor een zestigtal dames van boven de 70 'uit de verschillende gestichten' uitgenodigd. Ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag op 5 januari 1865 gaf hij wederom een soortgelijk feest in de schouwburg, en hierbij werden zelfs 200 behoeftige vrouwen van boven de 75 jaar en wezen uitgenodigd.
Ook de betrokkenheid bij sociale kwesties was groot. Zo werd in 1864 de Middelburgse Nijverheidsvereniging opgericht, vier van de oprichters waren vrijmetselaar. De Nijverheidsvereniging had als doel de plaatselijke economie te stimuleren en de werkloosheid te bestrijden. De vereniging stichtte daartoe onder meer een vlasserij en een kousenbreierij.
Het elitaire karakter van de loge ‘La Philantrope’ nam in de negentiende eeuw geleidelijk af. Het ledenaantal liep echter sterk terug en op 19 oktober 1850 werd de loge opgeheven (in vrijmetselaarsjargon: de loge moest de lichten doven).
De nieuwe constitutiebrief, collectie La Compagnie Durable
Uit de eerste decennia van de twintigste eeuw is weinig bekend over het wedervaren van ‘La Compagnie Durable’, het grootste deel van het archief is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. De loge kwam voor de oorlog bijeen in de consistorie van de Waalse kerk in de Sint Pieterstraat, die bij het bombardement van Middelburg op 17 mei 1940 volledig werd vernietigd. Het enige wat resteerde was het notulenboek vanaf 1933 - wat bij de secretaris thuis lag - en enkele zaken die bij leden in hun bezit waren. Dat er toch nog het nodige bekend is van de geschiedenis van de loge is vooral te danken aan het feit dat eind negentiende eeuw een logebroeder M. van Boven uittreksels heeft gemaakt uit de notulen vanaf het ontstaan tot het 125-jarig bestaan in 1895. Deze uittreksels werden door hem gepubliceerd in een vijftal edities van het 'Jaarboekje voor Nederlandsche Vrijmetselaren’, waarvan de nodige exemplaren bewaard zijn gebleven.
Tijdens de Duitse bezetting (1940-44) was de Vrijmetselarij verboden en kwamen de leden van de loge niet bijeen. De Voorzittend Meester voorafgaand aan en tijdens de oorlogsjaren was J. Dekker, de vader van Jan Dekker, de NSB-districtsleider in Zeeland. Hij werd door de leden met argusogen bekeken, temeer daar hij de resterende bezittingen en tegoeden van de loge aan het begin van de bezetting zonder overleg direct had overgedragen aan de politie. Na de oorlog keerde hij niet terug in in de loge.
Notulenboek 6 november 1944, collectie La Compagnie Durable
Eind 1944 werd de draad weer opgepakt, op 6 november 1944 was de eerste bijeenkomst na de oorlog. Hiervan werd in het notulenboek van de loge op bijzondere wijze vermelding gemaakt, met een pentekening met daarin enkele regels tekst in het Latijn. De vertaling luidt:
'We danken de Meester-architect van de wereld
Laat ons u loven als Opperbouwmeester
Op deze plaats
De zon der Vrijheid komt op.
Heer, behoed onze Koningin
En hoor ons op de dag dat wij u aanroepen
Heer, hoor mijn gebed
En laat mijn roep tot u komen'
Met 28 broeders werd na de oorlog een nieuwe start gemaakt. De eerste zorg was een nieuwe accommodatie gevolgd door een nieuwe inventaris. Dit was het begin van een lange tocht langs verschillende accommodaties. Direct na de oorlog ging men voor de comparities naar hotel 'De Burg' aan de Loskade en voor Open Loges maakte men gebruik van de werkplaats van loge 'L'Inseparable' in Bergen op Zoom. Later ging men voor de comparities naar het nieuwe hotel 'De Burg' aan de Groenmarkt en voor de Open Loges naar de gebouwen van de loges in Vlissingen en Zierikzee. In 1960 vond een verhuizing plaats naar de schouwburg op het Molenwater. Door alle andere activiteiten aldaar werd dit echter niet ervaren als een geschikte plaats voor Open Loges, en de 'stoelendans' langs accommodaties was niet bevorderlijk voor de sfeer en groei van 'La Compagnie Durable'. Men voelde steeds meer de noodzaak tot het hebben van een eigen pand, en dit leidde tot de aankoop van het huidige gebouw in de Stationsstraat in 1969.
In 1986 werd een nieuwe constitutiebrief verstrekt door de Orde van Vrijmetselaren, ter vervanging van het origineel wat in de oorlog verloren was gegaan
Cornelis Gerrit Bijleveld[7] (1765-1849) was afkomstig uit Veere en werd op 9 februari 1789 ingewijd bij loge ‘L’Enfant de la Vertu’ aldaar. Vervolgens vestigde hij zich in Middelburg als advocaat en werd lid van loge ‘La Philantrope’, ook was hij extraordinair lid van 'L'Astre de l'Orient'. Zijn maatschappelijke carrière verliep voorspoedig en in 1810 werd hij benoemd tot burgemeester van Middelburg. In 1815 werd hij lid van de Tweede Kamer, en van 1835 tot zijn dood was hij lid van de Eerste Kamer. Van 1804-1810 was hij Grootmeester van de Orde van Vrijmetselaren, van 1804-1815 ook van de Orde van Vrijmetselaren onder het Hoofdkapittel der Hoge Graden in Nederland.
François Reinier Radermacher[8] (1765-1816) ordinair
De voorzittershamer van de loge heet in vrijmetselaarsjargon de Moker des Gezags. In onderstaande lijst een overzicht van de Voorzittend Meesters van 'L'Astre de l'Orient' tot de jaren tachtig van de twintigste eeuw.
Van
Tot
Voorzittend Meester
1792
1793
Adriaan van Doorn Geene
1793
1795
Abraham van Doorn (*)
1795
1797
1797
1798
Adriaan van Doorn Geene
1798
1798
J.H. Schedet
1799
1803
Abraham van Doorn (*)
1803
1803
David Levy Louisson
1803
1807
Henricus Keijl
1807
1809
Pierre Antoine Nolson
1809
1810
Costantin van Dijcke
1810
1811
A.F. Lammens
1812
1816
Pierre Antoine Nolson
1816
1819
J.J. Becker
1820
1824
J.H. Schultz
1824
1827
J.J. Becker
1827
1842
J. Fraser
1842
1844
A. Ruysch
1844
1850
F.W. Wissel
1850
1854
J. Westpalm van Hoorn van Burgh (*)
1854
1856
F.W. Wissel
1856
1863
J.B. de Grooff
1863
1864
W.T.H. Cramer
1864
1882
W. de Kruijff
1833
1883
Ph. de Leeff
1884
1892
J. Verkuijl Quakkelaar
1893
1897
A.J. van Ockenburg
1898
1898
H.J.F. Michelhoff
1899
1902
W.G. Spronken
1902
1910
A.J. van Ockenburg
1911
1921
.C. Beijderman
1921
1926
M.J. Harts
1926
1931
C. Ouwehand
1931
1936
M.J. Harts
1936
1937
P.A. Rueck (*)
1937
1940
C. Ouwehand
1940
1945
verboden
1945
1952
C. Ouwehand
1953
1953
J. Otte
1954
1964
J.J. Louwerse
1965
1965
J. Zitman (*)
1966
1968
J.J. Louwerse
1969
1970
P.J. Smits
1971
1975
M. Eland
1976
1979
P.J. Smits
1980
1980
P.H.G. de Vries
1981
1982
A.G.A. Verdonk
1983
1984
P.J. Smits
(*) lid Hoofbestuur der Orde van Vrijmetselaren.
In het logegebouw bevindt zich een compleet overzicht van alle Voorzittend Meesters van 'L'Astre de l'Orient' tot op heden.
Voorstudie 'de Stadstimmerman', collectie La Compagnie DurableIn 1851 lag de Engelse kapitein John Halliday met zijn schip in de haven van Vlissingen. Hij werd plotseling ziek en overleed aldaar, zijn agent ontdekte dat hij een vrijmetselaar was en nam contact op met loge 'L'Astre de l'Orient'. Hierop ontfermden de leden van de loge zich over het stoffelijk overschot en baarden dit op in het logegebouw. Op 11 november 1851 werd de overledene met maçonniek ritueel ten grave gedragen. De moederloge van John Halliday in Cork, Ierland werd per brief op de hoogte gebracht.
Van 1772 tot 1775 was er een zogeheten Schotse loge genaamd 'Les Coeurs Choisis' actief op Walcheren. Deze was verbonden aan de loge 'de Zon' en werkte in de hogere graden volgens de Franse ritus. Leden van de beide Middelburgse loges waren hier lid van, maar ook vrijmetselaars uit de rest van Zeeland, Holland, Gent en zelfs Duinkerken. In 1777 werden soortgelijke loges - ook wel kapittels genaamd - opgericht door de beide Middelburgse loges, in 1790 door de Veerse loge 'L'Enfant de la Vertu' en in 1800 door loge 'L'Astre de l'Orient'. Toen op 15 oktober 1803 de Nederlandse kapittels zich verenigden onder het - nog steeds bestaande - Hoofdkapittel der Hoge Graden, onderschreven de beide Middelburgse en het Vlissingse kapittel de oprichtingsakte, als 'kapittels fondateur'. In de eerste helft van de negentiende eeuw zijn alle Zeeuwse kapittels weer opgeheven.
De aannemer Dirk Dronkers[16] (1801-1881), meer dan veertig jaar lid van de Middelburgse loge 'La Compagnie Durable', kreeg in 1846 als eerste een concessie voor een spoorlijn van Vlissingen naar Maastricht. Hoewel de feitelijke totstandkoming van de spoorweg uiteindelijk buiten hem om is gegaan, wordt hij toch beschouwd als de initiatiefnemer en ook als zodanig geëerd. In 1848 werd hij tot erelid van loge 'L'Astre de l'Orient' benoemd, in 1868 kon voor het eerst Goes vanuit Noord-Brabant per spoor worden bereikt.
'Nederlandsch jaarboekje voor vrijmetselaren', 1843. W.F. Camp: ‘Feestrede uitgesproken ter viering van het 50-jarig bestaan der A∴L∴L'Astre de l'Orient’
'Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting en van het Vrije Denken' uitgave Vrije Universiteit Brussel, 1984 3-4. W.W. Mijnhardt, 'Sociability in Walcheren'
'Den Spiegel', uitgave Stedelijk Museum Vlissingen, juli 1992. A. Lagendijk: ‘Gedenkpenning 200 jaar loge ‘L'Astre de l'Orient’
'Zeeland', uitgave Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, september 1992. A. Clement: 'Dr Joos Verschuere Reijnvaan, Frere a talent'
'De Stadsheraut', uitgave stadsraad Veere, juni 2021. J. Midavaine: 'De Veerse vrijmetselaarsloge l'Enfant de la Vertu (1789-1836)'
Literatuur
Boerenbeker, Dr. E.A. (1979-1995). De Resolutiën van de Groote Loge deel I-IV. Stichting Ritus en Tempelbouw, Den Haag.
Croiset van Uchelen-Brouwer, Lysbeth, van Dijk, Frank (2003). Overzicht van loges die onder het Grootoosten der Nederlanden en zijn voorlopers gewerkt hebben of werken. Orde van Vrijmetselaren, Den Haag.
Dixhoorn, A. van, Nellen, H., Petiet, F. (2019). Een hoger streven: Bouwstenen voor een geschiedenis van het Zeeuws Genootschap, 1769-2019. Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, Vlissingen, "A. Clement: Het muziekleven in Middelburg ten tijde van de oprichting van het Zeeuwsch Genootschap". ISBN 9789070534585.
Lagendijk, J.C. (1992). Vrijmetselarij in Zeeland : de keerzijde van de medaille verlicht. van Geyt, Hulst. ISBN 9789053270394.
Loo, dr.P.J. van (1967). Geschiedenis van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden. Stichting Ritus en Tempelbouw, Den Haag.
Mijnhardt, W.W. (1987). Tot heil van 't menschdom : Culturele genootschappen in Nederland 1750-1815. Rodop, Amsterdam. ISBN 9789062037803.
Reijen, Paul van (1997). Hef aan! Bataaf! : Beschouwingen over muziek en muziekleven in Nederland omstreeks 1795. Canaletto, Alphen aan den Rijn, "A. Clement: Maçonnerie en muziek in de tijd voorafgaand aan de Bataafse Republiek". ISBN 9789064697180.
Sande, Anton van de (1995). Vrijmetselarij in de Lage Landen : Een mysterieuze broederschap zonder geheimen. Walburg Pers, Zutphen. ISBN 9789057301599.
Sande, Anton van de, Roosendaal, Joost (1995). Een stille leerschool van deugd en goede zeden : Vrijmetselarij in Nederland in de 18e en 19e eeuw. Verloren, Hilversum. ISBN 9065505105.
Bruijnesteijn van Coppenraet, Dr. W. van (2014). De ontwikkeling der Hoge Graden van de Moderne Ritus. Stichting Ritus en Tempelbouw, Den Haag.
Altena, Bert (2014). Machinist en wereldverbeteraar : het leven van A.J. Lansen, 1847-1931. Verloren, Hilversum. ISBN 9789087044732.
Vlissingen
De Voorhof
De werkplaats
De 7e graad
· 
· 