Wikipedia:Het Verleden/Archief/2022-03

'Honden zijn mijn enige vrienden'

In de begintijd van Wikipedia is aan Adolf Hitler bovenstaand citaat toegeschreven, maar ik kan dat online nergens in een betrouwbare bron terugvinden (er staat ook al sinds 2010 een bronvraag bij). Is er iemand die de achtergrond wel kan opsporen? Anders zal ik het binnenkort weghalen. Encycloon (overleg) 19 mrt 2022 12:36 (CET)

De bron zou Hitler: The Pathology of Evil van George Victor kunnen zijn. Op pagina 95 is te lezen: Once Hitler said dogs were his only friends. Maar omdat het hier gaat om een studie van de hand van een psycholoog annex psychotherapeut, zou ik niet zo een, twee, drie iets over de betrouwbaarheid van deze bron durven zeggen. — Matroos Vos (overleg) 19 mrt 2022 15:26 (CET)

Twee alinea's verder is trouwens ook nog te lezen wat Hitlers versiertrucjes waren: In intimate settings with women, he talked about war and torture. Geen wonder dus dat de vrouwen bij bosjes voor hem vielen. — Matroos Vos (overleg) 19 mrt 2022 16:12 (CET)

Er is overigens nog een andere uitspraak van Hitler die hier dicht bij in de buurt komt, en die bijvoorbeeld wordt aangehaald in het tweede deel van de Hitler-biografie van Volker Ullrich: The affection he displayed for his dog went hand in hand with his resentful contempt for his fellow human beings. ‘Speer, I will only ever have two friends, Miss Braun and my dog,’ he kept telling his armaments minister from the autumn of 1943, in anticipation of the end of his life. (p. 367) — Matroos Vos (overleg) 19 mrt 2022 18:14 (CET)

Oké, er zit dus waarschijnlijk wel wat kloppends in, maar als niet echt essentiële anekdote zal ik het voor nu in elk geval weghalen in het artikel. Encycloon (overleg) 2 apr 2022 14:43 (CEST)

Pinguïn

Over de oorsprong van de naam 'pinguïn' bestaan diverse verhalen. Het zou uit het Welsh komen, en een samenstelling zijn van 'pen' (kop) en 'gwyn' (wit), en aanvankelijk de naam van de reuzenalk zijn geweest. Volgens de Franse etymologiebank werd het woord echter voor het eerste gebruikt door de Nederlandse zeevaarders Willem Lodewijcksz (1598) en Olivier van Noort (1602). Clusius gaf in 1605 een Latijnse afleiding voor het woord.

Die Lodewijcksz was een pionier (althans voor de republiek) die de zeeroute naar Indië verkende. Ik kan echter geen spoor van de man vinden in heel Wikipedia. Het is dat hij aangehaald wordt in de Franse etymologiebank, anders had ik nooit van hem gehoord. Iemand enig idee hoe dat kan of hebben we hem onder een andere naam? De categorieën over zeevaarders, ontdekkingsreizigers en aanverwante leverden me niets op.

Van Noort publiceerde in 1602 een verslag van zijn reis. Dat is in het Frans bekend als Description du pénible voyage fait entour de l'univers ou globe terrestre. In ons artikel over hem kom ik het relaas tegen onder de titel Beschrijvinghe vande voyagie om de geheelen wereldt Cloot ghedaen door Olivier van Noort. Maar elders ook onder een titel die begint met Beschrijving van de moeyelyke reis rondom de werldaar de globe. Vanaf 'werldaar' lijkt me daar wantaal te staan, verkeerd gelezen of gekopieerd. Ik zou het werk wel eens willen inzien, voor de correcte titel, en voor de vermelding van de pinguïn. Is er een handige methode om titelvarianten van dat verslag te vinden? Je zou denken dat de KB wel wat heeft, maar daar kom ik de combinatie Van Noort en 'moeyelyk' nergens tegen. WIKIKLAAS overleg 2 mrt 2022 21:52

Je bedoelt Beschrijvinghe vande voyagie om de geheelen wereldt Cloot ghedaen door Olivier van Noort? Gouwenaar (overleg) 2 mrt 2022 22:04 (CET)

(na bwc) ik vind ook nog dit: Beschrijvinghe vande Voyagie om den geheelen Wereldt-kloot/ghedaen door Olivier van Noordt van Vtrecht (hier). En het boek van Willem Lodewijcksz lees je hier. HT (overleg) 2 mrt 2022 22:12 (CET)

(na 2x bwc) Beste Wikiklaas, het werk van Olivier van Noort is in twee delen uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging. Dat is iets makkelijker te lezen dan de versie met gotische letter waarnaar Gouwenaar linkt. Deze zijn hier raadpleegbaar: deel 1 en deel 2. De pinguins staan in ieder geval vermeld in de voorrede op pag. V van deel 1 (scherm 21). Het is mogelijk dat deze ook verderop in het boek nog voorkomen, maar zo ver heb ik niet gekeken. Met vriendelijke groet, Gasthuis(overleg) 2 mrt 2022 22:15 (CET).

Die andere titel Beschrijving van de moeyelyke reis rondom de werldaar de globe lijkt mij inderdaad een verhaspeling. In 1602 zagen ook nog een Duitstalige en een Franstalige versie het licht.Gouwenaar (overleg) 2 mrt 2022 22:25 (CET)

Dank alledrie. Ik heb me nooit laten afschrikken door wat gotische letters. Ik heb vorig jaar rond deze tijd hele stukken oudduits gelezen om de artikelen over Hieronymus Bock, Tabernaemontanus, Valerius Cordus en Hieronymus Schreiber te kunnen samenstellen. Ik duik nu even in de opgegeven links. WIKIKLAAS overleg 2 mrt 2022 22:35 (CET)

Om je nog wat te helpen: in het boek van Lodewijcksz, waarnaar Happytravels linkt, vindt je "Fenguines" op pag. 4. In de oorspronkelijke editie uit 1598 staat echter "Penguines", ook op pag. 4. Makkelijk te vinden omdat het in Latijnse letter staat en niet in gotische. Je bent niet de enige die niet bang is voor gotische letters. Met vriendelijke groet, Gasthuis(overleg) 2 mrt 2022 22:42 (CET).

Dank aan allen om me zo snel verder te helpen. Ik heb nu inderdaad de vermelding van het woord 'pinguin' (of iets wat er sterk op lijkt) in beide werken gezien, en het heeft er geen enkele schijn van dat Lodewijcksz of Van Noort het woord voor het eerste gebruikten (ze voelen zich niet geroepen het uit te leggen). De Franse etymologiebank mag het juist hebben dat het woord via deze verslagen in andere talen is terechtgekomen, maar ze is niet tot de oorsprong van het woord geraakt. Vermoedelijk is de reuzenalk, de 'pinguïn van het noorden' al ruim voor 1600 als penguin bekend geweest bij de Nederlanders en de Engelsen, misschien ook bij de Scandinaviërs. Serieuze bronnen daarvoor heb ik echter niet gevonden (het Engelstalige artikel citeert wat woordenboeken die elkaar overpennen); en voor de etymologie zal ik dus moeten volstaan met het noemen van de in de literatuur genoemde diverse opties.

Dan rest nog hooguit de verbazing dat over Lodewijkcksz in geen enkele Wikipedia een artikel bestaat. Man-met-baan? WIKIKLAAS overleg 3 mrt 2022 01:13 (CET)

Neen, toch wel iets meer dan dat. De naam van Willem Lodewycksz. kent vele schrijfwijzen en varianten (inclusief G.M.A.W. Lodewijcksz en kortweg G.M.A.W.L.), maar geen daarvan leidt inderdaad naar een artikel op een van de taalversies van Wikipedia. Mijn oude Knuvelder noemt hem slechts zijdelings, maar in het vierde hoofdstuk van E.M. Beekmans Troubled Pleasures. Dutch Colonial Literature from the East Indies, 1600-1950 (1996) komt hij uitgebreid aan bod (hier in de Nederlandse vertaling uit 1998). Gezien zijn deelname aan onder meer een plundertocht op Madagaskar, vrees ik dat er in het huidige tijdsgewricht geen straat, brug of tunnel meer naar hem vernoemd zal worden. — Matroos Vos (overleg) 3 mrt 2022 01:25 (CET)

Ik begin het te begrijpen: ik was ervan uitgegaan dat Lodewijcksz gezagvoerder was omdat hij het relaas publiceerde. Dat was een misrekening. WIKIKLAAS overleg 3 mrt 2022 02:05 (CET)

In 1997 kwam nog het volgende boek over hem uit: "Om de zuid. De Eerste Schipvaart naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman, 1595-1597, opgetekend door Willem Lodewycksz" Vertaling, inleiding en annotaties Vibeke Roeper en Diederick Wildeman. SUN, Nijmegen (1997). In 2012 heb ik nog kort aan dit boek en Lodewycksz gerefereerd in het lemma Eerste Schipvaart en een afbeelding uit zijn boek staat in het lemma Bali (eiland), maar verder ben ik niet gekomen. Daarvoor had ik denk ik namelijk het boek van Vibeke Roeper en Diederick Wildeman nodig gehad. Die twee hebben het overigens verkeerd met De Houtman. De Houtman had niet de leiding over de expeditie. Wel was hij aan boord de opperhoofdman. Pas op zijn tweede en laatste expeditie was De Houtman bevelhebber. HT (overleg) 3 mrt 2022 06:17 (CET)

Cornelis de Houtman werd door zijn jongere broer Frederick 'generaal' genoemd. Hij was bevelhebber op de kleine vloot uit Zeeland die naar Aceh op het eiland Sumatra voer om peper op te kopen. Werd in Aceh vermoord doordat de Portugezen uit Malacca de sultan tegen 'de Hollanders' opjutte. Frederick heeft ongeveer 2 jaar in Aceh gevangen gezeten. Hij werd vrijgelaten nadat Prins Maurits meerdere pogingen deed om hem vrij te krijgen. In 1602 voer hij samen met Acehse gezanten naar de Republiek. 2001:1C00:2618:8200:65EE:6C80:9E8C:7DA3 4 apr 2022 17:05 (CEST)

(na bwc, in reactie op Wikiklaas) Klopt, de leiding was, althans op papier, in handen van Cornelis de Houtman. Ik heb ooit de Dictionnaire étymologique de la langue française van Albert Dauzat (1938) voor een habbekrats op de kop getikt, en volgens het lemma 'pingouin' zou dat woord voor het eerst in het Frans zijn opgedoken in "Houtmann" (1600), toen nog gespeld als penguyn. Helaas lijkt Dauzat te zijn vergeten om dit werk op te nemen in zijn bibliografie, maar mogelijk gaat het hier dus om een Franse vertaling van een van de vele reisverslagen gemaakt door Cornelis de Houtmans bemanningsleden, of om een vertaling van een publicatie van de hand van zijn broer en medereiziger Frederik. — Matroos Vos (overleg) 3 mrt 2022 07:14 (CET)

Whoeps, ik bedoelde over De Houtman niet "opperhoofdman", maar "opperkoopman". HT (overleg) 3 mrt 2022 07:20 (CET)

Terzijde: op Commons staan wel veel afbeeldingen uit het werk van Willem Lodewijcksz. Ik ging er vanuit dat dit wel bekend zou zijn. Gouwenaar (overleg) 3 mrt 2022 12:40 (CET)

Een tweede terzijde, interessante literatuur over o.a. de reizen van De Houtman c.s., zie het proefschrift (Leiden, 2011) van Ingrid Mitrasing 'The Age of Aceh and the Evolution of Kingship'. Gouwenaar (overleg) 3 mrt 2022 13:01 (CET)

Het leek me leuk om nog even te melden dat ik inmiddels een paar stappen verder ben met de pinguïns. Er bestaat een verzameling verhalen van Richard Hakluyt, uitgegeven vanaf 1589, over reizen die vanuit Engeland zijn ondernomen. Een daarvan is de reis van Richard Hore van 1536 naar Cape Bretoneiland (Nova Scotia) en verder naar het noordoosten (Newfoundland). Daarbij deden ze ook 'Penguin Island' aan (nu Funk Island). Daar broedden toen nog op grote schaal reuzenalken. Een verband tussen beide namen is onontkoombaar.

De naam 'penguin' was niet bekend bij de Spanjaarden en Portugezen. De eerste zeelieden die de reuzenalken onder die naam kenden, en die via Vuurland van de Atlantische Oceaan naar de Grote Oceaan voeren, waren Francis Drake en zijn bemanning. Ik heb al een reisverslag van die tocht gelezen waarin de pinguïns worden genoemd als vogels ter grootte van een gans, niet kunnende vliegen. In het logboek van de 'Golden Hind' (Drakes schip) schijnt een passage te staan waarin wordt opgemerkt dat de Welsh die vogels 'pengwins' noemden. Ik ga nog op zoek naar dat logboek, want ik wil bewijs zien. Het zou betekenen dat de naam van de reuzenalk in 1578 is overgegaan op de pinguïns.

De Engelse dichter Michael Drayton bracht in 1612/13 zijn Poly-Olbion uit. Niet in het gedicht maar in de toelichting bij 'the ninth Song' worden Capo de Breton in Norumbega en 'Pengwin' in Noord-Amerika genoemd. Als verklaring voor die laatste naam noemt hij dat 'white rocke' en 'white headed bird' overblijfselen zijn van de ontdekking door Madoc, broer van David ap Owen, prince of Wales. De link tussen het Welsh en de naam 'penguin' is dus al meer dan vier eeuwen oud (maar ook in die tijd bestond er ongetwijfeld al 'volksetymologie'). WIKIKLAAS overleg 5 mrt 2022 16:05 (CET)

Dank! Als we klaar zijn met Wikipedia dan moeten we maar pinguïns gaan plukken... --JanB46 (overleg) 5 mrt 2022 17:31 (CET) Sorry voor het geknoei, de link werkt eindelijk... JanB46 (overleg) 5 mrt 2022 20:03 (CET)

Grappig. Die passage "...foule, which the Welsh men name Pengwin" zingt rond in diverse blogs en door amateurs geschreven stukken, en dus zelfs hier. Soms wordt daarbij verwezen naar The Famous Voyage of Sir Francis Drake, soms naar het logboek van de Golden Hind. En soms naar augustus 1578, maar vaker, kennelijk ook van elkaar gekopieerd, 1577, toen Drake nog hoog en droog in Engeland zat. Dat logboek van de Golden Hind heeft vermoedelijk wel bestaan maar is zoek. De inhoud is volledig onbekend. Een aannemelijke hypothese die daarover bestaat is dat het gevoelige informatie (classified information) bevatte, dat het meteen na terugkomst is overhandigd aan Elizabeth I (of een van haar dienaren) en dat het in de Tower of London is opgeborgen. En daar is het nooit meer teruggevonden. Een tekst die zegt zich te baseren op dat logboek kan dus gevoeglijk als onbetrouwbaar terzijde worden geschoven: de auteur heeft geen of onvoldoende research gedaan.

The Famous Voyage of Sir Francis Drake werd voor het eerst gepubliceerd door Richard Hakluyt, mogelijk in 1589, mogelijk later aangezien het verhaal als zes ongenummerde vellen tussen de pagina's 643 en 644 is ingevoegd in Hakluyts The Principal Navigations; zie Henry Raup Wagner (1926). Onderaan deze pagina, beginnend met The 24. of August..., staat de passage waarin de pinguïns worden genoemd: "...we found great store of foule, which could not flie, of the bignesse of geese..." (hier een makkelijker leesbare versie). Geen spoor van het woord 'pengwin' dat achter 'foule' had moeten volgen. Ook in The world encompassed by Sir Francis Drake van 1652 is de beschrijving van het bezoek aan Magdalena Island te vinden, en de vondst van de pinguïns ("strange birds, which could not fly at all"), maar niet het woord 'pengwin'. Pas in de uitgave van The world encompassed van 1854, waarin gewag wordt gemaakt van het verwerken van nog niet eerder uitgegeven aantekeningen van Francis Fletcher ("collated with an unpublished manuscript of Francis Fletcher"), is de gezochte passage opgenomen: "for infinite were the number of fowle, which the Welsh men named Penguin, and Magilanus tearmed them geese". Dat is dus ruim 250 jaar na dato.

Wat is nu wijsheid als het gaat om de eerste keer dat de pinguïns van het zuidelijk halfrond de naam kregen die tot dan was voorbehouden aan de reuzenalk, waarmee ze kennelijk aanvankelijk verward werden? WIKIKLAAS overleg 19 mrt 2022 14:50 (CET)

Zonder nog op antwoord te wachten: ik ben er wel uit. Of die naam 'pengwins' nou wel of niet in het manuscript van Fletcher te vinden is, doet er niet toe: de inhoud van het manuscript werd op z'n vroegst pas meer dan 250 jaar later ingevoegd in het al eerder gepubliceerde reisverslag, en was dus ook aan tijdgenoten niet bekend. Dan kunnen die de naam ook niet van Fletcher hebben overgenomen. Het eerste gepubliceerde verslag waarin de naam werd gebruikt voor de pinguïns van het zuidelijk halfrond, was dus dat over de reis van Cavendish (1586–1588) dat in 1598 in Hakluyts verzameling verscheen. WIKIKLAAS overleg 20 mrt 2022 01:15 (CET)