Bosbessen-dennenbos

Bosbessen-dennenbos
	Een zomeraspect van de associatie
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Vaccinio-Piceetea; (klasse van naaldbossen)
Orde:	Vaccinio-Piceetalia; (orde van naaldbossen)
Verbond:	Dicrano-Pinion; (verbond van naaldbossen)
Associatie
	Vaccinio-Pinetum; Jurasz. 1927
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Het bosbessen-dennenbos (Vaccinio-Pinetum) is een associatie uit het verbond van naaldbossen (Dicrano-Pinion). De associatie omvat oligotrafente naaldbosssen die voorkomen op droge, zure zandbodems.

Het is het meest voorkomende naaldbos in Nederland en Vlaanderen maar ontstaat er zelden spontaan; meestal ontwikkelt het zich uit naaldhoutaanplantingen.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Vaccinio myrtilli-Pinetum sylvestris Jurasz. 1928^[1]
Pineto-Vaccinietum (Kobendza 1930) Br.-Bl. & Vl. in Br.-Bl. et al. 1939 p.p.^[1]

Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r44Aa03
BWK-karteringscodes: ppms, pms, ppmb, pmb

De wetenschappelijke naam Vaccinio-Pinetum is afgeleid van de botanische namen van twee belangrijke soorten in de associatie. Dit zijn blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus) en grove den (Pinus sylvestris).

Fysiognomie

Close-up van de kruidlaag met zowel rode als blauwe bosbes. In de onderliggende moslaag ziet men hier vooral fraai haarmos.

Vergeleken met de andere gemeenschappen uit de klasse van naaldbossen wordt het bosbessen-dennenbos fysiognomisch vooral gekenmerkt door het optreden van de naamgevende bosbessen. Het vegetatieaspect wordt gewoonlijk het meest bepaald door blauwe bosbes en grove den. Er kan een uitgesproken herfstaspect met herfstkleuren ontstaan doordat blauwe bosbes haar bladeren afwerpt, die dan opvallend gele, oranje en rode tinten krijgen.

Het bosbessen-dennenbos manifesteert zich dikwijls in de formatie van een naaldbos. In sommige gevallen (vaak oude bosbessen-dennenbossen) ontstaan overgangen naar gemengd bos doordat loofbomen hun intrede doen. De vegetatiestructuur wordt gevormd door een goed ontwikkelde boomlaag, een vaak matig ontwikkelde struiklaag en een goed ontwikkelde kruid- en moslaag. De boomlaag is 10–15 m hoog en wordt overheerst door naaldbomen, meestal grove den. De toplaag laat (behalve bij fijnsparren) veel licht door, waardoor de struiklaag en kruidlaag meestal goed ontwikkeld zijn. Die struiklaag bestaat uit loofstruiken en jonge loofbomen, tenminste in natuurlijke bossen. In de kruidlaag zijn vaak dwergstruiken als struikhei en blauwe bosbes bepalend. De moslaag is weinig tot zeer goed ontwikkeld, dat laatste vooral bij lorkenbossen.

Ecologie

Het bosbessen-dennenbos komt voor op droge tot vochtige, oligotrofe, zure zandgronden. Het betreft podzolgronden die meestal zijn bedekt met een dikke laag mor. Net zoals bij andere wintergroene naaldbostypen is het bosbessen-dennenbos bij uitstek geschikt om fijnstof uit de lucht te filteren.

Syndynamiek

De vegetatie kan natuurlijk ontstaan zijn uit korstmossen-dennenbossen, maar ontwikkelt zich meestal uit naaldhoutaanplantingen. In de Lage Landen zal ze door natuurlijke successie geleidelijk overgaan in een berken-eikenbos. Na kaalkap van het bosbessen-dennenbos kan de wilgenroosje-associatie ontstaan.

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

Binnen het bosbessen-dennenbos worden in Nederland en Vlaanderen drie subassociaties onderscheiden.

Typische subassociatie

De typische subassociatie (Vaccinio-Pinetum typicum) heeft de hoogste presentie van rode bosbes en blauwe bosbes. In Nederland (conform de rVvN) gebruikt men voor deze subassociatie de syntaxoncode r44Aa03a.

Subassociatie met bochtige smele

Een subassociatie met bochtige smele (Vaccinio-Pinetum deschampsietosum) heeft overwegend grassen in de kruidlaag, vooral bochtige smele (Avenella flexuosa), die voorkomt in drogere delen van de vegetatie. In Nederland (conform de rVvN) gebruikt men voor deze subassociatie de syntaxoncode r44Aa03b.

Subassociatie met pijpenstrootje

Voorjaarsaspect van de subassociatie met pijpenstrootje.

Een subassociatie met pijpenstrootje (Vaccinio-Pinetum molinietosum) komt voor op de vochtigere delen en wordt gekenmerkt door pijpenstrootje. In Nederland (conform de rVvN) gebruikt men voor deze subassociatie de syntaxoncode r44Aa03c.

Verspreiding

Zomeraspect van een dicht, grazig bosbessen-dennenbos in Polen.

Het verspreidingsgebied van het bosbessen-dennenbos omvat grote delen van Centraal-Europa (Duitsland, Polen); enkel daar geldt het als climaxvegetatie. Naar het westen toe komt zij enkel in gefragmenteerde vorm voor en kan daar enkel blijven bestaan door nieuwe aanplant.

In Nederland is ze algemeen in de stuifzanden op de hogere zandgronden en zeldzaam in de duinen. Het is goed vertegenwoordigd in de bosaanplanten in het Waddendistrict, vooral op Terschelling komt het nog veelvuldig voor. Ook in Vlaanderen is deze gemeenschap algemeen op zandgronden in de Kempen.

Vegetatiezonering

In de vegetatiezonering kan het bosbessen-dennenbos contactgemeenschappen vormen met verscheidene andere syntaxa van oligotrofe, zuurdere zandlandschappen. Onder de bosgemeenschappen staat het vooral in contact met bossen uit de klasse van eiken- en beukenbossen op voedselarme grond, vooral het zomereik-verbond.

Microgemeenschappen

In het bosbessen-dennenbos komen verschillende microgemeenschappen voor. Het gaat vooral om cryptogamengemeenschappen van de druppelkorst-klasse en de klasse van vertakt bekermos en neptunusmos.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

De associatie heeft geen specifieke kentaxa, en ook de kensoorten van de klasse van naaldbossen en het verbond van naaldbossen zijn slecht vertegenwoordigd. Ze kan wel eenvoudig worden onderscheiden van de andere in de Lage Landen aanwezige naaldhoutgemeenschappen door een groot aantal differentiërende soorten.

De grove den is de meest voorkomende boom, maar kan in aanplantingen vervangen zijn door lorken (meestal Europese lariks, Japanse lariks of een hybride van beide), fijnspar, douglasspar of andere exotische soorten. In natuurlijke omstandigheden komt ook de zomereik frequent voor.

Daarnaast vinden we vooral soorten van droge heide, zoals struikhei, blauwe bosbes, bochtige smele en pijpenstrootje, naast soorten van stikstofrijkere standplaatsen zoals smalle en brede stekelvaren. Bij de mossen zijn vooral gewoon gaffeltandmos, bronsmos en heideklauwtjesmos meestal aanwezig. Het kussentjesmos, dat mee de naam van de associatie bepaald, komt vreemd genoeg slechts sporadisch voor.

In de onderstaande synoptische tabel staan de belangrijkste taxa voor Nederland en Vlaanderen.

Boomlaag

Diagnostiek	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
verbondskentaxa	90%	grove den	Pinus sylvestris
begeleidende taxa	70%	zomereik	Quercus robur
	70%	zomereik	Quercus robur
	50%	ruwe berk	Betula pendula
	30%	Japanse goudlarix	Pseudolarix kaempferi
	20%	zachte berk	Betula pubescens
	25%	Amerikaanse eik	Quercus rubra
	25%	douglasspar	Pseudotsuga menziesii
	25%	fijnspar	Picea abies

Struiklaag

Diagnostisch taxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
dA	65%	wilde lijsterbes	Sorbus aucuparia
	50%	ruwe berk	Betula pendula
dA	40%	sporkehout	Frangula alnus
	40%	Amerikaanse vogelkers	Prunus serotina
	40%	Amerikaans krentenboompje	Amelanchier lamarckii
	25%	beuk	Fagus sylvatica
	50%	hulst	Ilex aquifolium

Kruidlaag

Diagnostisch taxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kK	98%	blauwe bosbes	Vaccinium myrtillus
dA	92%	bochtige smele	Avenella flexuosa
dA	40%	pijpenstrootje	Molinia caerulea
	40%	struikhei	Calluna vulgaris
dA	35%	smalle stekelvaren	Dryopteris carthusiana
	30%	liggend walstro	Galium saxatile
dA	30%	rode bosbes	Vaccinium vitis-idaea
	25%	gewone braam	Rubus fruticosus
	25%	brede stekelvaren	Dryopteris dilatata
	20%	rankende helmbloem	Ceratocapnos claviculata
	20%	schapenzuring	Rumex acetosella
	> 20%	wilgenroosje	Chamaenerion angustifolium
	20%	wilde kamperfoelie	Lonicera periclymenum

Moslaag

Diagnostisch taxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
	11%	gerimpeld gaffeltandmos	Dicranum polysetum
	60%	bronsmos	Pleurozium schreberi
	50%	heideklauwtjesmos	Hypnum jutlandicum
	40%	fraai haarmos	Polytrichum formosum
dA	30%	groot laddermos	Pseudoscleropodium purum	t.o.v. het korstmossen-dennenbos
	20%	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum
	20%	fijn laddermos	Kindbergia praelonga
	20%	gewoon klauwtjesmos	Hypnum cupressiforme
	10%	gewoon pluisjesmos	Dicranella heteromalla
	10%	gedrongen kantmos	Lophocolea heterophylla
	10%	gewoon peermos	Pohlia nutans
	10%	krom platmos	Plagiothecium laetum
	10%	gewoon sterrenmos	Mnium hornum
	10%	boskronkelsteeltje	Campylopus flexuosus
dA		kussentjesmos	Leucobryum glaucum	t.o.v. korstmossen-dennenbos

Fotogalerij

Herfstaspect van de typische subassociatie, hier met zowel blauwe als rode bosbes.
Zicht op opstanden van verschillende leeftijden
Een bospad door een bosbessen-dennenbos
Vroeg zomeraspect
Een vroeg voorjaarsaspect
Kleverige koraalzwam

Zie ook

Zie de categorie Vaccinio-Pinetum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

↑ ^a ^b Hommel, P.W.F.M., Haveman, R. & De Ronde, I. (2017). Vaccinio-Piceetea. In: Schaminée, J.H.J., Haveman, R., Hommel, P.W.F.M., Janssen, J.A.M., De Ronde, I., Schipper, P.C., Weeda, E.J., Van Dort, K.W., & Bal, D. Revisie Vegetatie van Nederland (pp. 163–165). KNNV Uitgeverij, Zeist.

[rVvN-1] Hommel, P.W.F.M., Haveman, R. & De Ronde, I. (2017). Vaccinio-Piceetea. In: Schaminée, J.H.J., Haveman, R., Hommel, P.W.F.M., Janssen, J.A.M., De Ronde, I., Schipper, P.C., Weeda, E.J., Van Dort, K.W., & Bal, D. Revisie Vegetatie van Nederland (pp. 163–165). KNNV Uitgeverij, Zeist.

[1]