10 september

10 september is de 253ste dag van het jaar (254ste dag in een schrikkeljaar) in de gregoriaanse kalender. Hierna volgen nog 112 dagen tot het einde van het jaar.

Gebeurtenissen

•  Algemeen
  • 1976 - Een Brits vliegtuig en een Joegoslavisch vliegtuig botsen bij Zagreb, waardoor 176 mensen omkomen.
  • 1990 - Het proces over de schuld van de ramp met de Herald of Free Enterprise start in Londen.
  • 2012 - Venezuela heeft de eerste stappen gezet om zich terug te trekken uit een regionaal mensenrechtenverdrag, zo meldt de Organisatie van Amerikaanse Staten.
  • 2013 - Het Roemeense parlement geeft toestemming voor het afmaken van zwerfhonden die niet binnen twee weken door hun eigenaar worden opgehaald.

•  Economie
  • 1845 - Opening Beurs van Zocher in Amsterdam door koning Willem II.
  • 2001 - KPN-topman Paul Smits stapt op. De schuldenlast bij KPN is 24 miljard euro. Hij wordt opgevolgd door Ad Scheepbouwer.
  • 2012 - De arbeidsonrust in de Zuid-Afrikaanse mijnbouw breidt zich uit met een wilde staking van vijftienduizend mijnwerkers in een goudmijn in West Rand.

•  Infrastructuur
  • 1913 - Eerste autoweg van kust tot kust wordt geopend in de Verenigde Staten.
  • 1933 - Plechtige opening van de Sint-Annatunnel, een voetgangerstunnel onder de Schelde in Antwerpen door burgemeester Camille Huysmans.
  • 1933 - Opening van de Waaslandtunnel, de oudste voertuigentunnel onder de Schelde in Antwerpen, bijgewoond door koning Albert I en koningin Elisabeth.

•  Kunst en cultuur
  • 1838 - Première van de opera Benvenuto Cellini van Berlioz in de Opera van Parijs.
  • 2010 - Première van de eerste Klingon-opera ’u’ in Den Haag.

•  Media
  • 2017 - De eerste aflevering van de dramaserie Meisje van plezier trekt al meteen 1,1 miljoen kijkers.

•  Oorlog
  • 1561 - In Japan vindt de Vierde slag bij Kawanakajima plaats.
  • 1576 - Het Beleg van Woerden wordt beëindigd
  • 1939 - Canada verklaart Duitsland de oorlog.
  • 1943 - Duitse troepen bezetten Rome.
  • 1945 - Vidkun Quisling wordt ter dood veroordeeld wegens collaboratie met de nazi's.
  • 1993 - Ondanks een oproep van hun leider Radovan Karadžić zetten Bosnisch-Servische militairen hun rebellie voort in de stad Banja Luka.

•  Politiek
  • 1823 - Simon Bolivar wordt president van Peru.
  • 1889 - Albert I wordt vorst van Monaco.
  • 1919 - Oostenrijk en de geallieerden tekenen een verdrag waarin de onafhankelijkheid van Polen, Hongarije, Tsjecho-Slowakije en Joegoslavië wordt erkend.
  • 1951 - Het Verenigd Koninkrijk begint een economische boycot van Iran.
  • 1955 - Japan treedt toe tot de GATT.
  • 1967 - De bevolking van Gibraltar stemt tegen eenwording met Spanje.
  • 1974 - Guinee-Bissau wordt onafhankelijk van Portugal.
  • 1990 - Iran en Irak sluiten een akkoord om hun diplomatieke betrekkingen te normaliseren.
  • 1998 - De Amerikaanse staatsaanklager Kenneth Starr presenteert het rapport over president Clinton en de Monica Lewinsky-affaire.
  • 2002 - Zwitserland wordt lid van de Verenigde Naties.
  • 2003 - Anna Lindh, de Zweedse minister van Buitenlandse Zaken, wordt neergestoken en overlijdt een dag later aan haar verwondingen.
  • 2008 - De Boliviaanse president Evo Morales stuurt de Amerikaanse ambassadeur naar huis, omdat hij separatisten in het Zuid-Amerikaanse land zou steunen in hun onafhankelijkheidsstrijd.
  • 2012 - Hassan Sheikh Mohamud wordt president van Somalië.
  • 2015 - De Venezolaanse oppositieleider Leopoldo López wordt veroordeeld tot bijna veertien jaar celstraf voor het aanzetten tot geweld.

•  Religie
  • 1515 - Paus Leo X creëert één nieuwe kardinaal, de Engelse aartsbisschop van York Thomas Wolsey.
  • 1523 - Paus Adrianus VI creëert één nieuwe kardinaal, de Nederlandse bisschop van Tortosa Willem van Enckevoirt.
  • 1972 - Bisschopswijding van Herman Münninghoff, Nederlands bisschop van Jayapura in Indonesië.
  • 1990 - Paus Johannes Paulus II wijdt in Yamoussoukro de O.L.V. van de Vredebasiliek in. Het gebouw is een kopie van de Sint-Pietersbasiliek in Rome.

•  Sport
  • 1898 - Opening van het stadion Roker Park in de Engelse stad Sunderland.
  • 1945 - Oprichting van de Poolse voetbalclub Zagłębie Lubin.
  • 1971 - Zwemmer Mark Spitz uit de Verenigde Staten brengt in Minsk zijn eigen wereldrecord op de 200 meter vrije slag op 1.53,5.
  • 1972 - De Verenigde Staten verliezen hun eerste internationale basketbalwedstrijd in een omstreden duel met de Sovjet-Unie bij de Olympische Spelen in München.
  • 1975 - Het Nederlands voetbalelftal gaat in Chorzow met 4-1 onderuit tegen Polen in de kwalificatiereeks voor het EK voetbal 1976, onder meer door twee doelpunten van Andrzej Szarmach.
  • 1980 - Het Nederlands voetbalelftal begint de kwalificatiereeks voor het WK voetbal 1982 met een 2-1 nederlaag in en tegen Ierland. Oranje telt vier debutanten in Dublin: Ronald Spelbos (AZ’67), Toine van Mierlo (Willem II), Jan van Deinsen (Feyenoord) en doelman Joop Hiele (Feyenoord).
  • 1983 - Kjell-Erik Ståhl wint de vierde editie van de marathon van Antwerpen in een tijd van 2:13.48. Bij de vrouwen triomfeert Magda Ilands (2:37.51).
  • 1986 - Het Nederlands voetbalelftal verliest in een oefeninterland in Praag met 1-0 van Tsjechoslowakije.
  • 1989 - In Frankfurt eindigt de Nederlandse vrouwenhockeyploeg als vijfde bij de strijd om de Champions Trophy.
  • 1997 - Bulgarije, Argentinië, Paraguay en Colombia kwalificieren zich voor het WK voetbal 1998 in Frankrijk.
  • 1990 - Het mannenenkelspel op de US Open wordt gewonnen door de Amerikaan Pete Sampras. Hij verslaat in de finale zijn landgenoot Andre Agassi.
  • 2005 - Jelena Isinbajeva (Rusland) en Kenenisa Bekele (Ethiopië) worden door de IAAF uitgeroepen tot de atleten van 2005.
  • 2007 - Titelverdediger Duitsland wint in de openingswedstrijd van het vijfde WK voetbal voor vrouwen met maar liefst 11-0 van Argentinië.
  • 2012 - Andy Murray wint op de US Open de eerste grandslamtitel van zijn carrière. Hij verslaat in de finale de Serviër Novak Đoković met 7-6(10), 7-5, 2-6, 3-6, 6-2 en is de eerste Britse man sinds 1936 die een grandslamtoernooi wint.
  • 2017 - Bibiana Steinhaus leidt als eerste vrouwelijke scheidsrechter ooit een duel in de hoogste afdeling van het Duitse betaalde voetbal, de Bundesliga; ze deelt één gele kaart uit in het duel Hertha BSC - Werder Bremen (1-1).

•  Wetenschap en technologie
  • 1846 - Elias Howe krijgt een patent voor de naaimachine.
  • 2007 - In Nijmegen bevalt een vrouw uit Vorden van een eeneiige drieling. Zoiets komt slechts bij één op de 200 miljoen zwangerschappen voor.
  • 2008 - De Large Hadron Collider in het CERN bij Genève, de grootste deeltjesversneller ter wereld, wordt in gebruik genomen.

Geboren

Johannes de Jong,
geboren in 1885

Karl Lagerfeld,
geboren in 1933

Paul van Vliet,
geboren in 1935

José Feliciano,
geboren in 1945

Mark Huizinga,
geboren in 1973

Reinder Nummerdor,
geboren in 1976

• 1487 - Paus Julius III (overleden 1555)
• 1765 - Gillis Johannis le Fèvre de Montigny, Nederlands militair en cartograaf (overleden 1821)
• 1839 - Charles Sanders Peirce, Amerikaans filosoof (overleden 1914)
• 1857 - James Keeler, Amerikaans astronoom (overleden 1900)
• 1863 - Charles Spearman, Brits psycholoog (overleden 1945)
• 1864 - Cornelis Easton, Nederlands journalist en populair-wetenschappelijk schrijver (overleden 1929)
• 1866 - Jeppe Aakjær, Deens schrijver (overleden 1930)
• 1877 - Hans Nobiling, Duits-Braziliaans voetbalpionier (overleden 1954)
• 1880 - Pieter van der Meer de Walcheren OSB, Nederlands literator, socialist, monnik (overleden 1970)
• 1885 - Johannes de Jong, Nederlands kardinaal-aartsbisschop (overleden 1955)
• 1887 - Giovanni Gronchi, derde president van Italië (overleden 1978)
• 1890 - Franz Werfel, Oostenrijks schrijver (overleden 1945)
• 1897 - Georges Bataille, Frans auteur (overleden 1962)
• 1897 - Otto Strasser, Duits nationaalsocialistisch, later nationaal-revolutionair politicus (overleden 1974)
• 1898 - Hans Globke, Duits politicus en jurist (overleden 1973)
• 1898 - Bessie Love, Amerikaans actrice (overleden 1986)
• 1901 - Ondino Viera, Uruguayaans voetbalcoach (overleden 1997)
• 1905 - Juan José Arévalo, Guatemalteeks politicus (overleden 1990)
• 1907 - Annie de Jong-Zondervan, Nederlands atlete en kortebaansschaatster (overleden 1972)
• 1911 - Jaap van der Leck, Nederlands voetbaltrainer (overleden 2000)
• 1911 - Renée Simonot, Frans actrice
• 1911 - Frithjof Ulleberg, Noors voetballer (overleden 1993)
• 1912 - Sixta Heddema, Nederlands kunstenaar (overleden 1988)
• 1913 - Janus Kamban, Faeröers beeldhouwer (overleden (2009)
• 1914 - Terence O'Neill, Noord-Iers politicus (overleden 1990)
• 1914 - Robert Wise, Amerikaans regisseur en producent (overleden 2005)
• 1917 - Masahiko Kimura, Japans judoka (overleden 1993)
• 1917 - Miguel Serrano, Chileens schrijver en Holocaustontkenner (overleden 2009)
• 1918 - Geninho, Braziliaans voetballer (overleden 1980)
• 1918 - Herman van Run, Nederlands journalist en radiomaker (overleden 2012)
• 1919 - Lex van Delden, Nederlands componist (overleden 1988)
• 1920 - Herman Smitshuijzen, Nederlands zwemmer (overleden 2007)
• 1922 - Yma Súmac, Peruviaans zangeres (overleden 2008)
• 1923 - Uri Avnery, Israëlisch journalist, politicus en vredesactivist (overleden 2018)
• 1924 - Alan Hackney, Engels schrijver (overleden 2009)
• 1924 - Putte Wickman, Zweeds jazz klarinetspeler (overleden 2006)
• 1926 - Rudy Ventura, Catalaans trompettist (overleden 2009)
• 1927 - Albert Benz, Zwitsers componist en dirigent (overleden 1988)
• 1928 - Jan Herreman, Belgisch politicus (overleden 2014)
• 1928 - Jean Vanier, Canadees filosoof en internationaal humanitair activist (l'Arche) (overleden 2019)
• 1929 - János Bédl, Hongaars voetballer en voetbalcoach (overleden 1987)
• 1929 - Arnold Palmer, Amerikaans golfer (overleden 2016)
• 1930 - Ferreira Gullar, Braziliaans schrijver (overleden 2016)
• 1931 - Philip Baker Hall, Amerikaans acteur
• 1931 - Han Lammers, Nederlands politicus (overleden 2000)
• 1932 - Félix Malloum, president van Tsjaad (1975-1979) (overleden 2009)
• 1933 - Karl Lagerfeld, Duits modeontwerper, kunstenaar en fotograaf (overleden 2019)
• 1935 - Paul van Vliet, Nederlands cabaretier
• 1937 - Jared Diamond, Amerikaans bioloog
• 1939 - Judith Nelson, Amerikaans sopraan (overleden 2012)
• 1939 - Eddy Pinas, Surinaams schrijver
• 1939 - Cynthia Powell, eerste vrouw van popmuzikant John Lennon (overleden 2015)
• 1941 - Stephen Jay Gould, Amerikaans paleontoloog (overleden 2002)
• 1945 - Rein van den Broek, Nederlands trompettist en componist (overleden 2015)
• 1945 - Dennis Burkley, Amerikaans acteur (overleden 2013)
• 1945 - José Feliciano, Amerikaans zanger en gitarist
• 1946 - Jim Hines, Amerikaans atleet
• 1947 - Jet Nijpels, Nederlands politica
• 1948 - Bernadette Van Roy, Belgisch atlete
• 1949 - Don Muraco, Amerikaans worstelaar
• 1949 - Bill O'Reilly, Amerikaans televisiepresentator
• 1949 - Patrick Proisy, Frans tennisser
• 1949 - Viktor Paskow, Bulgaars schrijver en musicus (overleden 2009)
• 1950 - Joe Perry, Amerikaans gitarist Aerosmith
• 1951 - Harry Groener, Amerikaans acteur
• 1951 - Laurent Ulrich, Frans aartsbisschop
• 1952 - Bruno Giacomelli, Italiaans autocoureur
• 1953 - Amy Irving, Amerikaans actrice
• 1954 - Stephen Desberg, Belgisch stripschrijver
• 1955 - Marja-Liisa Kirvesniemi, Fins langlaufster
• 1956 - Debby Petter, Nederlands presentatrice
• 1956 - Loes Van den Heuvel, Vlaams actrice
• 1958 - Gerty Christoffels, Belgisch televisiepresentatrice
• 1960 - Colin Firth, Brits acteur
• 1961 - Dimitrie Popescu, Roemeens roeier
• 1962 - Co Stompé, Nederlands darter
• 1962 - Wiljan Vloet, Nederlands voetbaltrainer
• 1962 - Filip Watteeuw, Belgisch politicus
• 1965 - Pål Lydersen, Noors voetballer
• 1965 - Marco Pastors, Nederlands politicus
• 1966 - Jeroen Guliker, Nederlands schrijver
• 1966 - Stojan Jankoelov, Bulgaars drummer en slagwerker
• 1966 - Marcelo Morales, Argentijns voetballer
• 1967 - Pedro Huntjens, Nederlands atleet
• 1968 - Girolamo Giovinazzo, Italiaans judoka
• 1968 - Andreas Herzog, Oostenrijks voetballer
• 1968 - Michael Schaap, Nederlands programmamaker, documentairemaker en presentator
• 1970 - Dinei, Braziliaans voetballer
• 1970 - Serge van Duijnhoven, Nederlands schrijver, dichter en historicus
• 1970 - Dean Gorré, Nederlands voetballer
• 1970 - Julie Halard-Decugis, Frans tennisster
• 1971 - Rolf Peters, Nederlands hockeyer
• 1972 - Mariano Bombarda, Nederlands-Argentijns voetballer
• 1972 - Bente Skari, Noors langlaufster
• 1973 - Mark Huizinga, Nederlands judoka
• 1973 - Nance, Nederlands zangeres en televisiepresentatrice
• 1973 - Ghada Shouaa, Syrisch atlete
• 1974 - Serena Amato, Argentijns zeilster
• 1974 - Mirko Filipović, Kroatisch kickbokser en MMA-vechter
• 1974 - Ryan Phillippe, Amerikaans acteur
• 1974 - Stefano Perugini, Italiaans motorcoureur
• 1974 - Gábor Zavadszky, Hongaars voetballer (overleden 2006)
• 1975 - Viktor Kassai, Hongaars voetbalscheidsrechter
• 1976 - Jordi Bloem, Nederlands meteoroloog
• 1976 - Greg Henderson, Nieuw-Zeelands wielrenner
• 1976 - Gustavo Kuerten, Braziliaans tennisser
• 1976 - Matt Morgan, Amerikaans worstelaar
• 1976 - Reinder Nummerdor, Nederlands volleyballer
• 1977 - Bernardo Romeo, Argentijns voetballer
• 1978 - Carlos Castro, Costa Ricaans voetballer
• 1979 - Marius Mitu, Roemeens voetballer
• 1980 - Timothy Goebel, Amerikaans kunstschaatser
• 1980 - Mikey Way, Amerikaans basgitarist
• 1981 - Filippo Pozzato, Italiaans wielrenner
• 1982 - Alevtina Biktimirova, Russisch atlete
• 1983 - Aaron Kemps, Australisch wielrenner
• 1983 - Philip Sanga, Keniaans atleet
• 1983 - Joey Votto, Canadees honkballer
• 1984 - Thomas Dold, Duits atleet
• 1984 - Gebre-egziabher Gebremariam, Ethiopisch atleet
• 1984 - Lukáš Hlava, Tsjechisch schansspringer
• 1984 - Christopher Sutton, Australisch wielrenner
• 1985 - Laurent Koscielny, Frans voetballer
• 1986 - Ashley Monroe, Amerikaans countryzangeres
• 1987 - Elio Verde, Italiaans judoka
• 1988 - Davide Bresadola, Italiaans schansspringer en voormalig noordse combinatie-skiër
• 1988 - Maico Buncio, Filipijns motorcoureur (overleden 2011)
• 1988 - Sam De Munter, Belgisch voetballer 10.09.1988
• 1988 - Jordan Staal, Canadees ijshockeyer
• 1988 - Marco Zanotti, Italiaans wielrenner
• 1989 - Alexa Glatch, Amerikaans tennisster
• 1990 - Ørjan Nyland, Noors voetbaldoelman
• 1990 - Liza Sips, Nederlands actrice
• 1990 - Joyce Sombroek, Nederlands hockeyster
• 1991 - Nicola Sansone, Italiaans voetballer
• 1991 - Joost Burger, Nederlands radio dj
• 1992 - Fredrik Gulbrandsen, Noors voetballer
• 1992 - Ayub Masika, Keniaans voetballer
• 1992 - Lisanne de Witte, Nederlands atlete
• 1993 - Ruggero Pasquarelli, Italiaans acteur
• 1994 - Artjom Markelov, Russisch autocoureur
• 1995 - Jack Grealish, Iers voetballer
• 1998 - Simo Laaksonen, Fins autocoureur

Overleden

Karel III van Monaco,
overleden in 1889

Jane Wyman,
overleden in 2007

Richard Kiel,
overleden in 2014

Helen Shepherd,
overleden in 2018

• 918 - Boudewijn II de Kale (55), graaf van Vlaanderen
• 954 - Lodewijk IV (34), koning van Frankrijk
• 1167 - Mathilde van Engeland (65), gemalin van keizer Hendrik V
• 1382 - Lodewijk I van Hongarije (56), koning van Polen en Hongarije
• 1419 - Jan zonder Vrees (48), Hertog van Bourgondië
• 1504 - Filibert II van Savoye (24), hertog van Savoye en graaf van Genève
• 1797 - Mary Wollstonecraft (38), Engels schrijfster
• 1806 - Johann Christoph Adelung (74), Duits taalkundige en lexicograaf
• 1842 - Letitia Tyler (51), Amerikaans first lady
• 1883 - Hendrik Conscience (76), Vlaams schrijver
• 1889 - Karel III (70), vorst van Monaco
• 1893 - Auguste de T'Serclaes (65), Vlaams politicus
• 1898 - Elisabeth van Oostenrijk (Sisi) (60)
• 1914 - Johannes Isaak de Rochemont (80), militair in het KNIL en adjudant van gouverneur-generaal Loudon
• 1924 - Eva May (22), Oostenrijks actrice
• 1941 - George Hilsdon (56), Engels voetballer
• 1944 - Hans-Heinz Linder (31), Duits militair
• 1948 - Koning Ferdinand I van Bulgarije (87)
• 1948 - Karel De Wolf (65), Belgisch volkskundige en apotheker
• 1954 - Peter Anders (46), Duits operazanger
• 1961 - Wolfgang Graf Berghe von Trips (33), Duits autocoureur
• 1970 - Paul de Waart (72), Nederlands journalist
• 1971 - Pier Angeli (39), Italiaans actrice
• 1977 - Hamida Djandoubi (28), Frans crimineel
• 1979 - Agostinho Neto (56), president van Angola
• 1980 - Friedrich Hossbach (85), Duits generaal
• 1981 - Reinier Cornelis Keller (75), Nederlands dammer
• 1983 - Felix Bloch (77), Zwitsers natuurkundige
• 1983 - Jon Brower Minnoch (41), Amerikaanse man; zwaarste man ooit vastgesteld
• 1983 - Clem Schouwenaars (60), Vlaams schrijver en dichter
• 1983 - John Vorster (67), minister-president van Zuid-Afrika
• 1986 - Andrej Zazrojev (60), Sovjet voetballer en trainer
• 2002 - Augusto Lamo Castillo (63), Spaans voetbalscheidsrechter
• 2006 - Taufa'ahau Tupou IV (88), Tongaans staatshoofd
• 2007 - Anita Roddick (64), Brits ondernemer
• 2007 - Jane Wyman (90), Amerikaans filmactrice
• 2008 - Saleh Aridi (50), Druzisch-Libanees sjeik en politicus
• 2008 - Ruedi Rymann (75), Zwitsers volkszanger en jodelaar
• 2011 - Sabino Augusto Montanaro (89), Paraguayaans politicus
• 2011 - Frans Nypels (74), Nederlands journalist en hoofdredacteur
• 2011 - Cliff Robertson (88), Amerikaans acteur
• 2012 - Vondell Darr (93), Amerikaans (kind)actrice
• 2012 - Lance LeGault (77), Amerikaans acteur
• 2013 - Lyn Peters (72), Amerikaans actrice
• 2014 - António Garrido (81), Portugees voetbalscheidsrechter
• 2014 - Richard Kiel (74), Amerikaans acteur
• 2015 - Adrian Frutiger (87), Zwitsers letterontwerper
• 2016 - Marten Fortuyn (73), Nederlands ondernemer, broer van Pim Fortuyn
• 2017 - Mike Hodge (70), Amerikaans acteur
• 2017 - Len Wein (69), Amerikaanse stripauteur
• 2018 - Michel Bonnevie (96), Frans basketballer
• 2018 - Helen Shepherd (78), Nederlands zangeres
• 2018 - Govert van Tets (93), Nederlands politicus
• 2018 - Co Westerik (94), Nederlands kunstschilder

Viering/herdenking

• Nationale Feestdag van Gibraltar
• Rooms-katholieke kalender:
  • Heilige Nikolaas van Tolentino († 1305)
  • Heilige Theodardus (van Maastricht) († 668/70)
  • Zalige Martelaren van Nagasaki: o.a. Inès Taquéa († 1622)

Weerextremen

Nederland

Dagrecords

• 1986 - Laagste etmaalgemiddelde temperatuur 8,4 °C
• 2005 - Hoogste etmaalgemiddelde temperatuur 20,6 °C
• 1986 - Laagste minimumtemperatuur 1,6 °C
• 1959 - Hoogste maximumtemperatuur 28,4 °C
• 1918 - Hoogste uurgemiddelde windsnelheid 11,8 m/s
• 1933 - Langste zonneschijnduur 11,1 uur
• 2003 - Langste neerslagduur 9,6 uur
• 1927 - Hoogste etmaalsom van de neerslag 29,7 mm
• 1933 - Laagste etmaalgemiddelde relatieve vochtigheid 51 %

België

Dagrecords

• 1922 - Laagste etmaalgemiddelde temperatuur 9,8 °C
• 1895 en 1919 - Hoogste etmaalgemiddelde temperatuur 22,3 °C
• 1944 - Laagste minimumtemperatuur 4,1 °C
• 1919 - Hoogste maximumtemperatuur 30,2 °C
• 1902 - Hoogste etmaalsom van de neerslag 28,2 mm

Uitzonderlijke gebeurtenissen

• 1902: Tornado in Neeroeteren (Maaseik).
• 1984: Natste september-decade van de eeuw: neerslaghoeveelheid van 83,7 mm.
• 1986: De minimumtemperatuur zakt tot −1,2 °C in Rochefort.

Bronnen, noten en/of referenties

Zie de categorie 10 September van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.