Wikipedia

Kabinetsformatie Nederland 2023-'24

Nederlandse kabinetsformatie

Een kabinetsformatie vindt in Nederland plaats na de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023.

Op voordracht van de Partij voor de Vrijheid (PVV) als grootste partij werd PVV-Eerste Kamerlid Gom van Strien aangewezen als eerste verkenner. Hij stapte al voor het eerste gesprek op vanwege fraudeverdenkingen en werd opgevolgd door voormalig PvdA-minister Ronald Plasterk. Plasterk concludeerde dat Nieuw Sociaal Contract (NSC) en Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) terughoudend waren om te regeren met de PVV, vanwege standpunten die strijdig zijn met de rechtsstaat. Als informateur voerde Plasterk gesprekken met die partijen plus BoerBurgerBeweging (BBB) over de rechtsstaat en vervolgens andere onderwerpen. Ter afsluiting van de ronde over de rechtsstaat liet NSC weten niet aan een meerderheids- of minderheidskabinet te willen deelnemen waarin PVV-partijleider Geert Wilders zitting had. Tijdens de vervolggesprekken liepen de spanningen na anderhalve maand op vanwege onenigheid over financiën en op 6 februari verliet NSC de formatiegesprekken.

Vervolgens kreeg Kim Putters (PvdA) als informateur de opdracht te onderzoeken welke vorm een kabinet moest hebben. Hij concludeerde dat het mogelijk was een variant op een extraparlementair kabinet te vormen tussen PVV, VVD, NSC en BBB. Onder informateurs Elbert Dijkgraaf en Richard van Zwol wordt sindsdien door de vier partijen onderhandeld.

Achtergrond bewerken

Het kabinet-Rutte IV, bestaande uit Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), Democraten 66 (D66), Christen-Democratisch Appèl (CDA) en ChristenUnie, viel op 7 juli 2023. Tijdens de kabinetscrisis over asiel wilde de VVD een strenger migratiebeleid en was bereid daarop het kabinet te laten vallen. Voor de ChristenUnie ging het totale pakket aan maatregelen te ver. Daarop bood het kabinet ontslag aan. Een paar dagen later kondigde VVD-partijleider en premier (sinds 2010) Mark Rutte aan afscheid te nemen van de landelijke politiek.

GroenLinks en Partij van de Arbeid (PvdA) gingen de verkiezingen in met een gezamenlijke lijst GroenLinks-PvdA (GL-PvdA). Met de samenwerking wilden ze een poging doen de grootste partij te worden en daarmee regeringsdeelname af te dwingen. Na lang twijfelen besloot onafhankelijk Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt, die in 2021 afgesplitst was van het CDA, aan de verkiezingen mee te doen met de daarvoor door hem nieuw opgerichte partij Nieuw Sociaal Contract (NSC).

Verkiezingen bewerken

 
De zetelverdeling van de nieuwe Tweede Kamer tijdens de kabinetsformatie:
■ SP (5)
■ GL-PvdA (25)
■ PvdD (3)
■ DENK (3)
■ D66 (9)
■ Volt (2)
■ NSC (20)
■ SGP (3)
■ CU (3)
■ CDA (5)
■ VVD (24)
■ FVD (3)
■ BBB (7)
■ JA21 (1)
■ PVV (37)

De BoerBurgerBeweging (BBB) was bij de Provinciale Statenverkiezingen van maart 2023 in alle provincies de grootste partij geworden. Omdat de Provinciale Staten de Eerste Kamer kiezen, werd BBB daarmee ook de grootste bij de Eerste Kamerverkiezingen 2023.[1] Tot de val van het kabinet stond de partij aan kop in de peilingen. De partij verloor deze positie gaandeweg, onder meer omdat het in de campagne nauwelijks meer ging over de stikstofcrisis. De koppositie in de peilingen was vervolgens afwisselend voor VVD, NSC en soms GL-PvdA.

 
Partijleider van de PVV Geert Wilders (foto uit 2019).

In de laatste week voorafgaand aan de verkiezingen schoot Geert Wilders met zijn Partij voor de Vrijheid (PVV) omhoog in de peilingen en kwam aan kop. Politiek analysten meenden dat dit te maken had met de mildere toon die Wilders aansloeg, in combinatie met zijn goede debatkwaliteiten en onduidelijkheid op belangrijke onderwerpen van andere kandidaten.[2][3] Zowel op links als op rechts stimuleerde dit strategisch stemmen om een rechts kabinet respectievelijk te voorkomen of mogelijk te maken, waar GL-PvdA en met name de PVV van profiteerden.[4]

GL-PvdA, D66, CDA en diverse kleine partijen bleven erbij niet met de PVV een coalitie te willen vormen. Met de komst van Dilan Yeşilgöz als VVD-partijleider sloten de liberalen voor het eerst sinds 2012 regeren met de PVV niet langer categorisch uit.[5] Aan het einde van de campagne gaf ze aan niet aan een kabinet te zullen deelnemen waarin de PVV de grootste partij was. Ze hield flinke slagen om de arm vanwege de inhoudelijke verschillen over onderwerpen als EU, Rusland, klimaat en islam.[6] BBB en JA21 stonden nadrukkelijk open voor samenwerking met de PVV.[7] Omtzigt gaf tegen het einde van de campagne aan weinig te voelen voor een coalitie met Wilders omdat sommige standpunten van zijn PVV in strijd zijn met de Grondwet.[8] Omtzigt gaf de voorkeur aan een minderheidskabinet of zakenkabinet.

Zetelverdeling bewerken

  Zie Tweede Kamerverkiezingen 2023 voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De PVV werd bij de verkiezingen met een historische sprong de grootste partij en ging van 17 naar 37 zetels. Ondanks dat GL-PvdA met 25 zetels de op een na grootste fractie werd, daalde het linkse en progressieve blok van 63 naar 47 zetels. De VVD verloor 10 van zijn 34 zetels en Omtzigt won er met zijn NSC 20.[9] De coalitiepartijen van het kabinet-Rutte IV daalden van 78 naar 41 zetels. De drie grootste rechtse[10] partijen PVV, VVD en NSC verkregen met 81 zetels een meerderheid in de Tweede Kamer. Met 14 zetels in de Eerste Kamer waren zij daar echter ver verwijderd van de 38 benodigd voor een meerderheid. Aangevuld met BBB kwam deze combinatie uit op 88 zetels in de Tweede, en 30 in de Eerste Kamer.

Verkenner Van Strien bewerken

 
Verkenner Gom van Strien (foto uit 2014).

Op voordracht van Wilders werd op 24 november 2023 Eerste Kamerlid voor de PVV Gom van Strien door de Tweede Kamer aangesteld als verkenner met de opdracht te onderzoeken "welke coalitiemogelijkheden er op basis van de verkiezingsuitslag op draagvlak kunnen rekenen."[11] Twee dagen later werd publiek dat in maart 2023 een voormalig werkgever aangifte tegen hem had gedaan wegens fraude en oplichting. De volgende ochtend, nog voordat hij de besprekingen met de fractievoorzitters begonnen was, stopte hij als verkenner.[12]

Verkenner Plasterk bewerken

 
Verkenner en daarna informateur Ronald Plasterk (foto uit 2015).

Op voordracht van de PVV werd als vervanger Ronald Plasterk, voormalig PvdA-minister en Telegraaf-columnist, op 28 november aangesteld als verkenner.[13] Alleen de Partij voor de Dieren en DENK stemden tegen de aanstelling van Plasterk als verkenner.[14] DENK stemde al eerder tegen Van Strien en wilde niet in gesprek met Plasterk, omdat de PVV volgens DENK de rechtsstaat ondermijnt.[15][16]

Coalitievoorkeuren bewerken

Coalities acceptabel volgens kiezers. Op basis van EenVandaag (23 november 2023)[17]
Coalitie %
PVV + VVD + NSC + BBB 60
PVV + VVD + NSC 57
GL-PvdA + VVD + NSC + D66 26
GL-PvdA + NSC + D66 + PvdD + SP + CU 24

Van 29 november tot en met 1 december ontving Plasterk de fractievoorzitters. Wilders wilde een kabinet vormen met zichzelf als premier, waarbij hij gesprekken met VVD, NSC en BBB voorstelde.[18] BBB-partijleider Caroline van der Plas was ook voorstander van deze combinatie, "mits Geert een beetje meebeweegt".[19] Deze combinatie werd aangemoedigd door FVD, SGP en JA21, die bereid waren het te steunen in de Eerste Kamer.

De VVD en NSC stelden zich terughoudend op. Yeşilgöz zei al voor de aanstelling van Van Strien dat de VVD na het zetelverlies niet in een kabinet wilde stappen, maar een centrumrechts kabinet wel zou gedogen.[20] Dit standpunt riep discussie op binnen de partij, waar de meerderheid voor meeregeren was, maar waar ook partijprominenten zoals Jozias van Aartsen, Frans Weisglas en Ed Nijpels tegen samenwerking met PVV waren. Met het standpunt claimde VVD de gedoogpositie, die ook door NSC geambieerd werd.[21] Omtzigt gaf aan dat hij onderhandelingen met de PVV nog niet zag zitten vanwege zorgen rond rechtstatelijkheid.[22]

De resterende partijen sloten regeren met de PVV uit en de meeste zagen op dat moment geen mogelijkheid voor coalitiedeelname. PvdD-leider Esther Ouwehand wilde wel het initiatief bij GL-PvdA en NSC leggen en zei dat een coalitie mogelijk was "met veel kleine partijen erin, waarschijnlijk ook die van ons".[23] CDA en CU stelden voor dat PVV, GL-PvdA, VVD en NSC met elkaar in gesprek moesten gaan. Frans Timmermans liet de aftrap voor de formatie bij verkiezingswinnaar Geert Wilders en zag regeren voor GroenLinks-PvdA met de PVV als een "no-go".[24]

Plasterk meldde de Kamer na een week dat hij meer tijd nodig had. Tussen 4 en 7 december ontmoette hij de fractieleiders van PVV, VVD, NSC en BBB in paren. Hij ontmoette Wilders en Omtzigt twee keer, na de eerste ontmoeting zeiden ze dat "de lucht een stuk is opgeklaard" tussen hen.

Advies bewerken

Op 11 december 2023 bood Plasterk zijn eindverslag aan. Daarin adviseerde hij een informateur aan te wijzen die moet onderzoeken of er overeenstemming kan worden bereikt tussen de PVV, VVD, NSC en BBB "over een gezamenlijke basislijn voor het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat". Vervolgens zou de informateur moeten kijken of er reëel perspectief is dat de partijen overeenstemming kunnen bereiken op een aantal onderwerpen waaronder migratie en klimaat.[25]

Informateur Plasterk bewerken

Tijdens het debat op 13 december 2023 over het advies benoemde de Kamer Plasterk als informateur. In de daaropvolgende weken — met onderbreking van het kerstreces — spraken de partijen over de rechtsstaat. Op 10 januari 2024, op het eind van een driedaagse bijeenkomst op landgoed De Zwaluwenberg, rondden de partijen de gesprekken daarover af. Afgesproken werd onder meer dat de rechtsstaat, Grondwet, gerechtelijke uitspraken en internationale verdragen gerespecteerd zouden worden. Wilders trok daarom vijf wetsvoorstellen in, die volgens de Raad van State mogelijk strijdig waren met de rechtsstaat. Omtzigt deelde na voorafgaande consultatie van zijn fractie mee, dat die instemt met de aan de onderhandelingstafel besproken basislijn, maar desalniettemin geen meerderheids- of minderheidskabinet met Wilders en zijn PVV wil vormen, en een regering met hem alleen kan gedogen. Reden bleef de 'rechtsstatelijke afstand' met de PVV, onder meer ook door ‘uitspraken in het verleden’.[26][27]

Een ander belangrijk onderwerp was of de partijen de mogelijkheid zagen om het met elkaar eens te worden over de financiën. De partijen lieten zich informeren door het ministerie van Financiën, De Nederlandsche Bank en het Centraal Planbureau. Zij hadden geadviseerd 17 miljard te bezuinigen. VVD en NSC hechtten waarde aan een strenge begrotingsdiscipline, terwijl BBB en PVV geen grote bezuinigingen wilden. Daar kwam bij dat aan de formatietafel zorgen waren over de financiële kennis van BBB.[28] Op aandringen van Omtzigt werden alle ministeries gevraagd de onderhandelaars te informeren over mogelijke financiële tegenvallers.

 
Partijleider van NSC Pieter Omtzigt (foto uit 2021).

Op 5 januari kwamen de onderhandelaars zonder Plasterk samen voor een heisessie op het ministerie van Justitie en Veiligheid, waar Yeşilgöz minister was. De sfeer was die dagen ervoor verslechterd, omdat de partijen los van de formatie publiekelijk elkaar zaken verweten. Omtzigt maakte die dag "terugtrekkende bewegingen". Een dag later werden de door Omtzigt gevraagde brieven gedeeld. Omtzigt was van mening dat deze te laat met hem gedeeld werden en hekelde de houding van de andere partijen ten opzichte van de financiële risico's.[29]

Omtzigt verliet 's middags het overleg omdat hij moe was. Hij vertrok naar zijn hotel en besloot dat deze formatieronde voor NSC er op zat. Hij nodigde drie journalisten uit om hen onder embargo daarover in te lichten. Voordat het embargo voorbij was en hij de andere partijen had ingelicht, lekte de brief aan de leden daarover uit. Omtzigt bracht daarom de medeonderhandelaars en informateur via een app-bericht op de hoogte.[29] Plasterk nodigde NSC nog wel uit voor de rest van de overleggen die week, maar daar ging Omtzigt niet op in.

Op 12 februari overhandigde Plasterk zijn verslag aan Kamervoorzitter Martin Bosma. In het verslag concludeerde Plasterk dat ondanks het vertrek van NSC het bereiken van overeenstemming tussen de vier partijen "niet uitgesloten is en zeer wel kan worden bereikt". Hij adviseerde om een nieuwe informateur aan te wijzen om te kijken of deze partijen er toch samen uit kunnen komen.[26]

Informateur Putters bewerken

 
Informateur Kim Putters (foto uit 2021).

Op 14 februari 2024 benoemde de Tweede Kamer op voordracht van Wilders Kim Putters, SER-voorzitter en voormalig PvdA-senator, als informateur. Zijn opdracht werd om binnen vier weken te onderzoeken wat voor vorm een kabinet moet krijgen, zoals bijvoorbeeld een minderheids- of extraparlementair kabinet.[30] Tijdens het voorjaarsreces overlegde Putters eerst met deskundigen, zoals oud-informateur Herman Tjeenk Willink en vice-president van de Raad van State Thom de Graaf.[31] Daarna nodigde Putters alle fractievoorzitters uit. Uit die gesprekken concludeerde hij dat zowel een meerderheidskabinet als gedoogkabinet niet mogelijk was. Daarom onderzocht hij of het mogelijk was een extraparlementair kabinet te vormen met PVV, VVD, NSC en BBB.

Deze vier partijen gingen vervolgens alleen en in duo's in gesprek met de informateur. Op 11 en 12 maart kwamen de vier partijleiders wederom samen op landgoed De Zwaluwenberg. Zij concludeerden wederom dat een meerderheidskabinet met de partijen niet mogelijk was. Zij kwamen daarom overeen een variant op een extraparlementair kabinet te vormen, een programkabinet. Zo'n programkabinet moet een akkoord op hoofdlijnen hebben, die vervolgens uitgewerkt wordt door het kabinet. Het kabinet moet gevuld worden met zowel bewindspersonen met als bewindspersonen zonder "politieke verankering". De partijleiders moeten niet in zo'n kabinet zitten, maar in de Tweede Kamer blijven. Wilders mocht daardoor, op aandringen van NSC, geen minister-president van het kabinet worden. Op 14 maart overhandigde Putters zijn advies met de aanbeveling om de vier partijen inhoudelijk te laten onderhandelen over zo'n programkabinet.[32]

Informateurs Dijkgraaf en Van Zwol bewerken

 
Informateur Elbert Dijkgraaf (foto uit 2016).

Tijdens het debat met Putters op 20 maart stemde de Tweede Kamer in met het voorstel van Wilders om voormalig SGP-Kamerlid Elbert Dijkgraaf en staatsraad en CDA-lid Richard van Zwol als informateurs aan te wijzen voor de onderhandelingen tussen PVV, VVD, NSC en BBB.[33] In de eerste fase van twee weken gingen ze alle onderwerpen langs waarvan Putters had aangegeven dat daar op hoofdlijnen afspraken over gemaakt moesten worden.[34] Hier werden nog een aantal onderwerpen zoals klimaat en onderwijs aan toegevoegd. Na deze ronde gingen ze de diepte in op de onderwerpen.

De financiën bleken wederom een knelpunt waardoor de onderhandelingen stroef verliepen. Ongebruikelijk voor een onderhandelingsfase voerden de informateurs tussen 4 en 10 april afzonderlijke gesprekken met de partijen.[34] Een week later bleek ook migratie een knelpunt. Op 15 april verliet Wilders een gesprek voortijdig, omdat hij volgens hem te weinig steun van de andere partijen kreeg om de asielinstroom te beperken.[35]

Externe link bewerken

Referenties bewerken

  1. ↑ Uitslag Eerste Kamerverkiezing 2023. kiesraad.nl (1 juni 2023).
  2. ↑ Enorme verschuiving in peilingen: waarom stapt kiezer massaal over naar PVV?. Hartvannederland. Geraadpleegd op 28 februari 2024.
  3. ↑ Gameren, Floortje van, NSC verliest iets in peilingen, PVV groeit. NPO Radio 1. Geraadpleegd op 28 februari 2024.
  4. ↑ Kester, Jeroen, Ruime helft GroenLinks-PvdA-kiezers stemt strategisch op die partij: 'Risico op rechts kabinet kleiner'. EenVandaag (20 november 2023). Geraadpleegd op 28 november 2023.
  5. ↑ VVD-lijsttrekker Yesilgöz sluit samenwerking met PVV niet op voorhand uit. NOS Nieuws (18 augustus 2023). Geraadpleegd op 28 februari 2024.
  6. ↑ Yesilgöz sluit regeren met Wilders uit, maar alleen als hij de grootste wordt. bnnvara.nl/joop. BNNVARA omroepstichting (21 november 2023). Geraadpleegd op 27 februari 2024. "Meeregeren met 'premier Wilders' is dus geen optie voor Yeşilgöz, maar de PVV uitsluiten als coalitiepartner als háár partij de grootste wordt is niet uitgesloten. Al wordt samenwerken wel lastig, zegt ze."
  7. ↑ BBB sluit PVV en FVD niet uit: 'Wij sluiten geen kiezers uit'. NPO Radio 1 (22 augustus 2023). Geraadpleegd op 24 november 2023.
  8. ↑ Beeld in Peilingwijzer ongewijzigd • Omtzigt voelt nog steeds niets voor regeren met PVV. NOS Nieuws (15 november 2023). Geraadpleegd op 24 november 2023.
  9. ↑ Verval bij links-progressieve partijen: 'Verkiezingsthema's geclaimd door PVV'. NOS Nieuws (25 november 2023). Geraadpleegd op 25 november 2023.
  10. ↑ Vandeputte, Samuel, Rechtse partijen stevenen af op grote overwinning. Elsevier Weekblad (16 november 2023). Geraadpleegd op 3 december 2023.
  11. ↑ Eerste Kamerlid Gom van Strien (PVV) gaat aan de slag als verkenner. Nu.nl. DPG Media B.V. (24 november 2023). Geraadpleegd op 24 november 2023.
  12. ↑ Verkenner Van Strien (PVV) stopt ermee. NOS Nieuws (27 november 2023). Geraadpleegd op 27 november 2023.
  13. ↑ Steun voor Plasterk als verkenner, 'creatieve geest'. NOS Nieuws (28 november 2023). Geraadpleegd op 28 november 2023.
  14. ↑ Alleen DENK en PvdD tegen benoeming Plasterk als verkenner. Joop.nl. BNNVARA omroepstichting. Geraadpleegd op 28 november 2023.
  15. ↑ DENK weigert in gesprek te gaan met verkenner Plasterk. Nederlands Dagblad (28 november 2023). Geraadpleegd op 28 november 2023.
  16. ↑ Parlementaire redactie, Denk boycot verkenner Plasterk. de Telegraaf. Mediahuis Nederland B.V. (28 november 2023). Geraadpleegd op 28 november 2023.
  17. ↑ Cornelisse, Daphne, Kiezers NSC, VVD en BBB vinden dat hun partij open moet staan voor kabinet met Geert Wilders, ook als hij premier wordt. EenVandaag (23 november 2023). Geraadpleegd op 3 december 2023.
  18. ↑ Wilders wil met vier partijen 'nieren proeven'. NOS Nieuws (29 november 2023). Geraadpleegd op 29 november 2023.
  19. ↑ Van der Plas ziet coalitie met PVV wel zitten. NOS Nieuws (23 november 2023). Geraadpleegd op 24 november 2023.
  20. ↑ Fractievoorzitter Yesilgöz: VVD niet in kabinet, mogelijk wel gedoogsteun. NOS Nieuws (24 november 2023). Geraadpleegd op 3 december 2023.
  21. ↑ Brandsma, Leon, Chagrijn in verkenning om gedoogdclaim VVD. de Telegraaf (6 december 2023). Geraadpleegd op 6 december 2023.
  22. ↑ NSC-leider Pieter Omtzigt wil eerst praten over oplossen van problemen. NOS Nieuws (29 november 2023). Geraadpleegd op 29 november 2023.
  23. ↑ Ouwehand (PvdD): geen kabinet met PVV denkbaar. NOS Nieuws (1 december 2023). Geraadpleegd op 2 december 2023.
  24. ↑ Timmermans: GL-PvdA in kabinet met PVV is een no-go. NOS Nieuws (29 november 2023). Geraadpleegd op 4 december 2023.
  25. ↑ Valk, Guus, Plasterk: PVV, NSC, VVD en BBB kunnen verder praten over mogelijk coalitieakkoord. NRC (11 december 2023). Geraadpleegd op 11 december 2023.
  26. ↑ a b Aharouay, Lamyae, Informateur Plasterk: toch verder praten over rechts kabinet. NRC (12 februari 2024). Geraadpleegd op 12 februari 2024.
  27. ↑ Hartog, Tobias den; Soest, Hans van, "Achter de schermen van de formatie: 5 opmerkelijke kwesties uit het verslag van Plasterk", parool.nl, 13 februari 2024. Geraadpleegd op 5 maart 2024.
  28. ↑ Brandsma, Leon; Lengton, Inge, Zorgen rond formatietafel over gebrekkige financiële kennis BBB. De Telegraaf. Mediahuis Nederland B.V. (26 januari 2024).
  29. ↑ a b Heisessie moest formatie laten slagen, maar leidde juist tot verwarring en chagrijn. NU.nl (8 februari 2024). Geraadpleegd op 11 februari 2024.
  30. ↑ Tweede Kamer akkoord met Kim Putters als nieuwe informateur. NOS Nieuws (14 februari 2024). Geraadpleegd op 14 februari 2024.
  31. ↑ Putters concentreert zich op de verschillende kabinetsvormen. NOS Nieuws (15 februari 2024). Geraadpleegd op 16 februari 2024.
  32. ↑ Putters stelt voor dat PVV, VVD, NSC en BBB ‘programkabinet’ vormen met dun regeerakkoord en afstand tot de Kamer. NRC (14 maart 2024). Geraadpleegd op 14 maart 2024.
  33. ↑ Nieuwe informateurs Dijkgraaf en Van Zwol krijgen maximaal acht weken.
  34. ↑ a b Hoe gaat-ie met de formatie? Dat vindt Wilders ‘een ingewikkelde vraag’.
  35. ↑ PVV eerder weg bij formatiegesprekken om asielbeleid en financiën.
Zie de categorie Kabinetsformatie Nederland 2023-'24 van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kabinetsformatie_Nederland_2023-%2724&oldid=67385730"