Grafheuvels in Nederland

De grafheuvels in Nederland zijn afkomstig uit verschillende perioden, van de late steentijd tot de Romeinse tijd. Ook in meer recentere jaren zijn grafheuvels opgeworpen, deze vallen echter buiten deze beschouwing.

Verspreiding grafheuvels in Nederland. In rood "gewone" grafheuvels, in blauw heuvels met urnenvelden.

Archeologisch onderzoek en bescherming

De eerste 'schatgraver' met wetenschappelijke belangstelling was dominee Johan Picardt. Hij deed al in de zeventiende eeuw onderzoek naar grafheuvels en hunebedden.

Grafheuvels staan geregistreerd op de lijst van archeologische monumenten en ze genieten bescherming volgens de Monumentenwet. Om de wetenschappelijke en landschappelijke waarde ervan te bewaren worden de overblijfselen geconsolideerd door het verwijderen van begroeiing en het herstellen van beschadigingen. In bepaalde gevallen worden, uit toeristische en educatieve overwegingen, heuvels die zijn verdwenen maar waarvan de gegevens nog wel bekend zijn geheel gereconstrueerd. Er is veel archeologisch onderzoek gedaan naar grafheuvels. Professor Albert van Giffen bedacht hiervoor de kwadrantenmethode.

Hoewel er in de loop der eeuwen veel zijn verdwenen, is de plek van zo'n 3000 grafheuvels bekend, waarvan 636 terreinen aangewezen zijn als rijksbeschermd monument.

Geschiedenis

De oudst bekende grafheuvel in Nederland is ongeveer 5000 jaar geleden aangelegd bij Apeldoorn aan het begin van de standvoetbekercultuur, een ondergroep van de touwbekercultuur (2900-2400 v.Chr.). Deze volgde op de trechterbekercultuur (4000-2800 v.Chr.), bekend van de hunebedden, gemeenschappelijke grafkamers die gebruikt werden voor de bijlegging van botten. Daarnaast kwamen ook eenvoudige vlakgraven voor. Bij de standvoetbekercultuur (of enkelgrafcultuur) werden de doden in afzonderlijke graven begraven. Ze was sterk beïnvloed door de steppeculturen van Zuid-Rusland, zoals de kuilgrafcultuur. Deze brachten een nieuwe levenswijze met meer nadruk op persoonlijke status en individuele graven, die in ieder geval bij aangeziene personen bedekt werden door een grafheuvel. Volgens de koerganhypothese, genoemd naar de Oost-Slavische benaming voor grafheuvels, brachten zij ook de Indo-Europese talen naar Midden- en West-Europa.

Een andere laatneolithische (kopertijd)cultuur met voor die periode opvallend rijke graven is de klokbekercultuur (circa 2600-2200 v.Chr.).

Concentraties van grafheuvels uit de bronstijd bevinden zich op de Utrechtse Heuvelrug, Veluwe en in Drenthe. In het noorden zijn grafheuvels uit de Elpcultuur (1800-800 v.Chr.) in Nederland gevonden, zoals de grafheuvel van de dame van Weerdinge (ca. 1300 v.Chr.). In Midden- en Zuid-Nederland zijn grafheuvels van de Hilversumcultuur (1800-1200 v.Chr.) aangetroffen, zoals de grafheuvels Bosberg Swalmen.

Uit de latere Brons- en vroege IJzertijd zijn een aantal zeer grote en rijke grafheuvels bekend, zogenaamde vorstengraven. Het Hamertgrafveld in Bergen is een van de in Nederland aangetroffen vorstengraven. Er werden resten van de klokbekercultuur en de Kalenderbergcultuur (Hallstattperiode, 800-500 v.Chr.) aangetroffen. Dit grafveld is ontgonnen, de enige grafheuvel die is overgebleven is de Scherpenheuvel.

Ook in de Romeinse tijd werden er nog grafheuvels (Latijn: tumuli) opgeworpen. Aan het begin van de Middeleeuwen en met de invoering van het Christendom eindigde de traditie.

Drenthe

Drenthe
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Anloo	grafheuvels en hunebedden in Boswachterij Anloo
Anloo	Rond zestig grafheuvels in het De Strubben-Kniphorstbos tussen Anloo en Schipborg, in het gebied liggen ook hunebedden
Annen	grafheuvel	neolithicum of bronstijd
Balloo	grafheuvels op het Balloërveld
Borger	grafheuvel aan de Drouwenerstraat
Dwingeloo	grafheuvels in de omgeving van het Smitsveen	midden-bronstijd
Doldersum	de majoor en generaal in het Nationaal Park Drents-Friese Wold
Drouwen	grafheuvel van de Hoofdman van Drouwen	wikkeldraadbekercultuur
Eelde	grafheuvels
Eext	grafheuvel	bronstijd en/of neolithicum
Emmen	grafheuvel
Gasteren	grafheuvels	neolithicum en/of de bronstijd en de ijzertijd
Havelte	zo'n 12 grafheuvels	trechterbekercultuur
Holtinge	12 grafheuvels
Hooghalen	grafheuvel gevonden in 2002: de heuvel is circa 16 meter in doorsnee en 70 centimeter hoog en grotendeels intact	3000 v.Chr. tot het begin van onze jaartelling
Midlaren	twee grafheuvels	ijzertijd
Odoorn	grafheuvel
Oosterhesselen	bij buurtschap Grevenberg ligt de Grevenberg of Grevenbarg (gravenheuvel) op een kringgreppelurnenveld nabij het Hunnenkerkhof	neolithicum
Peest	de Negen Bergen op het Noordsche Veld met meerdere grafheuvels
Pesse	grafheuvel (brandheuvel) ten westen van de Boerveenseplassen; zeven grafheuvels vlak bij Fluitenberg	IJzertijd/Romeinse tijd
Rolde	grafheuvel op de Kampsheide
Uffelte	verscheidene grafheuvels
Valthe en Odoorn	meerdere grafheuvels (en hunebedden) bij het Eppiesbargie in het Valtherbos
Vledder	grafheuvels in de omgeving, zie ook Havelterberg
Westerbork	Kamp Westerbork kreeg na WOII als opvangkamp voor KNIL-militairen de naam Schattenberg, naar een prehistorische grafheuvel in de buurt
Westerveld	tientallen grafheuvels en enkele hunebedden
Zeijerveld	grafheuvel (Jodenbergje), opgegraven door Van Giffen en inmiddels verdwenen

Friesland

Friesland
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Allardsoog	grafheuvels langs de oude weg over de heide	neolithicum
Donkerbroek	Verdwenen grafheuvel "De Galgenberg"
Wijnjewoude	grafheuvel ten noordwesten van de Duurswouderheide

Gelderland

Gelderland
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Aalten	vijf urnenvelden, twee grafheuvels
Apeldoorn	grafheuvels op de Loenermark
Arnhem	meerdere grafheuvels, waaronder een terrein met 11 grafheuvels	neolithicum en/of bronstijd en ijzertijd
Berg en Dal
Berkelland (in Eibergen)	vijf grafheuvels
Bennekom	enkele grafheuvels in de omgeving	neolithicum en/of bronstijd
Ede	Op landgoed Kernhem ligt grafheuvel de Doolhof	bronstijd
	Ginkelse Heide
	Op de Eder Heide ligt de "Drieberg", drie bij elkaar gelegen grafheuvels met in de nabije omgeving nog een tweetal
Garderen	grafheuvel	neolithicum en/of de bronstijd
Epe	grafheuvels, onder meer aan de Koekenbergweg en op Tongeren
Ermelo	Grafheuvels op de Ermelosche Heide	klokbekercultuur
	grafheuvels op landgoed Nieuw Groevenbeek, zie ook Oud Groevenbeek en de Groevenbeekse heide.
Heelsum	enkele grafheuvels niet ver van de kerk
Lievelde	grafheuvels
Niersen	grafheuvels langs de oude weg
Nijmegen	grafheuvels, zie ook Ulpia Noviomagus Batavorum	bronstijd
Oosterbeek	9 grafheuvels, waarvan 7 achter Hotel De Bilderberg
Putten	grafheuvels in het Speulder- en Sprielderbos, hier zijn volksverhalen rondom een weggezakt oud klooster
Renkum	grafheuvels in de bossen, de vondsten zijn te zien in het gemeentemuseum in Arnhem
Stroe	grafheuvel	neolithicum of bronstijd
Terborg	het Jodenbergje
Vaassen	grafheuvels ten noordwesten
Vierhouten	meerdere grafheuvels in de omgeving
Wageningen	11 grafheuvels op de Wageningse Berg - Overzicht op Grafheuvels in Wageningen	neolithicum, bronstijd en mogelijk ijzertijd
Warnsborn en Schaarsbergen	grafheuvels	enkelgrafcultuur (ca. 2400 v.Chr.)
Wolfheze	zo'n twintig grafheuvels

Groningen

Groningen
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Haren	grafheuvels en een hunebed
Westerwolde	grafheuvels

Limburg

Limburg
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Achel	enkele gerestaureerde grafheuvels in De Grote Haart	vroege ijzertijd (700-450 v.Chr.)
Bergen	in 1992 gerestaureerd vorstengraf op landgoed De Hamert, ook wel Scherpenheuvel genoemd	Bronstijd, in het omringende grafveld werden urnen uit de klokbekercultuur en Kalenderbergcultuur gevonden
Boukoul	grafheuvel bij grenspaal 425, aan de romeinse weg Heerlen-Xanten	neolithicum
Grevenbicht	Romeinse grafheuvel uit de tweede eeuw die in de negentiende eeuw werd hergebruikt als begraafplaats voor de Joodse gemeenschap zodat deze van oorsprong heidense oude Romeinse grafheuvel nu bekend staat als het Jodenbergje	tweede eeuw
Gronsveld	grafheuvels Savelsbos, zeven opgegraven grafheuvels in het Savelsbos, een gerestaureerd	bronstijd
Haelen	4 grafheuvels en een urnenveld	bronstijd/ijzertijd
Hegelsom	Vorstengraf te Hegelsom	vroege ijzertijd (ca. 700 v.Chr.)
Heythuysen	4 grafheuvels nabij “de Busjop”	brons-/ijzertijd
Meerlo	grafheuvel langs het Pieterpad. Uit archeologisch onderzoek, in 1967 uitgevoerd door de Universiteit Leiden, is gebleken dat hier urnen met de resten van ten minste 100 doden zijn bijgezet. De datering ervan is onduidelijk.	late bronstijd
Raren en Vijlen	grafheuvels in het Malenbos. Het “Kindergraf” is aan één kant open en inmiddels voorzien van een informatiebordje. Dit graf dankt zijn naam aan de melktandjes die er tussen de crematieresten werden gevonden	bandkeramische cultuur
Sittard	Romeinse grafheuvel de Auveleberg. Ook in de wijk Hoogveld zijn grafheuvels aangetroffen	Romeinse tijd
Swalmen	Meerdere groepen grafheuvels, waaronder de grafheuvels aan de Kroppestraat en de grafheuvels op de Bosberg	neolithicum en/of bronstijd
Vaals	Grafheuvels Vijlenerbos	bandkeramische cultuur
	Grafheuvel Vaalserberg	neolithicum en/of bronstijd
Venlo	grafheuvels op de Jammerdaalse Heide	vroege ijzertijd
Weert	grafheuvels op de Boshoverheide	late bronstijd
Wellerlooi	grafheuvel	ijzertijd

Noord-Brabant

Noord-Brabant
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Best	Bij een van de grafheuvels werd een vorm aangetroffen die sterk herinnert aan de aanleg van Keltische tempeltjes.	vondsten uit de La Tène-periode
Bergeijk	grafheuvels
Cuijk	grafheuvels	bronstijd
Hoogeloon	De Zwarte Berg (Kabouterberg of Smousenberg, dat wil zeggen jodenberg) aan de Groenstraat, een van de grootste en hoogste grafheuvels van Nederland en België. In de jaren 80 van de 20e eeuw zijn de grafheuvel, een Romeins grafveld en een fragment van een Romeinse weg onderzocht.	bronstijd
Knegsel	terrein met 2 en terrein met 8 grafheuvels
Nuenen	grafheuvels
Oss	Het (gedeeltelijk gerestaureerde) Vorstengraf is een van de grootste grafheuvels van Nederland, in 2009 werd een ongeveer even grote grafheuvel in de omgeving ontdekt. Deze grafheuvels liggen bij het knooppunt Paalgraven, waar ook de Zevenbergen liggen. Er werd ook onderzoek gedaan in het omringende grafveld.	ijzertijd, ca. 600 v.Chr.
Riethoven	grafheuvels in de omgeving
Someren	grafheuvels, de vorm staat nu bekend als langbedden van het type Someren
Schaijk	grafheuvel op de Gaalse Heide
Steensel	een grafheuvel en de ringwalheuvel grafheuvel Gendersteyn	Hilversumcultuur
Tommel	grafheuvels in de buurt opgegraven
Uden	In 2011 werd het derde Vorstengraf (naast de twee eerder aangetroffen Vorstengraven bij Oss) gevonden.	vroege ijzertijd (ca. 700 v.Chr)
Veldhoven	een aantal gerestaureerde grafheuvels, zie ook Molenvelden, Toterfout, Oerle, Halfmijl en Heers	neolithicum en bronstijd (Hilversumcultuur)
Wintelre	grafheuvels
Goirle	grafheuvels op de Regte Heide, diverse cirkels van houten palen uit de bronstijd gevonden en gerestaureerd	Bronstijd

Noord-Holland

Noord-Holland
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Andijk	twintig grafheuvels
Enkhuizen	grafheuvel
Het Gooi	grafheuvels	vondsten uit de Hilversumcultuur
Grootebroek	drie grafheuvels; één bij de Overstort en twee bij de Voetakkers	bronstijd
Haarle	grafheuvel aan de Hakeweg, het Haarlerveld	neolithicum en/of bronstijd
Heiloo	grafheuvel
Hoogkarspel	grafheuvels	verschillende perioden
Huizen	grafheuvel in het Bikbergerbos
Laren	grafheuvel aan de Doodweg, de Hilversumse heide, op de Zuiderheide, de Zeven Bergjes genoemd	neolithicum en/of bronstijd
Medemblik	twee grafheuvels	midden-bronstijd
Oostwoud	twee grafheuvels aangelegd op akkerland	midden-bronstijd
Opperdoes	grafheuvels
Velsen	grafheuvels in de buurt
De Waal	Betreft een in 1777 afgegraven tumulus die enkele honderden meters ten oosten van De Waal (Texel) lag, die de Sommeltjesberg genoemd werd.	Romeinse tijd
Wervershoof	grafheuvels	bronstijd
Westwoud	grafheuvel	vroege of midden-bronstijd
Zwaagdijk	grafheuvel met drie skeletten

Overijssel

Overijssel
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Borkeld	vele grafheuvels, de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek heeft een tiental gerestaureerd
De Eese	grafheuvels, enkele zichtbaar gemaakt voor publiek
Eesveen	grafheuvels	neolithicum en/of bronstijd en laat-neolithicum
Elsen	grafheuvels op de Bovenberg, op de Apenberg	neolithicum en/of bronstijd
Hardenberg	waarschijnlijk is de heuvel waarop de joodse begraafplaats het Jodenbergje is aangelegd oorspronkelijk een grafheuvel
Hellendoorn	grafheuvel aan de Haarle Sprengenberg, 3 grafheuvels	neolithicum en/of bronstijd
Herike	grafheuvels	laat-neolithicum / vroege-bronstijd
Hezingen	grafheuvel	neolithicum en/of bronstijd
Holten	grafheuvel ()	neolithicum
Hoge Hexel	grafheuvels op de Scharlebelt, aan de Hexelseweg, aan de Oude Zwolscheweg en in het Vossenbos	neolithicum en/of bronstijd en bronstijd/ijzertijd
Losser	grafheuvel	neolithicum en/of bronstijd en bronstijd en/of ijzertijd
Mander	grafheuvels	neolithicum en bronstijd
Markelo/Elsen	vele grafheuvels op en rond de Friezenberg en het Elzenerveld en de Ezelsbelt	neolithicum
Nutter	grafheuvels in het Nutterveld, in het Oud-Ootamrsumerveld en aan de Helweg bij de Wittebergweg	neolithicum en/of bronstijd
Oldenzaal	Grafheuvel aan de Zandhorstweg De zeven grafheuvels bij het Hulsbeek	neolithicum en/of bronstijd
Oud Ootmarsum	terrein met 2 grafheuvels	neolithicum en/of bronstijd
Vasse, Ootmarsum, Lädderke	diverse grafheuvels, zie ook Springendal en Vasserheide en Vassergrafveld en bij de Pletkuil	neolithicum en/of bronstijd

Utrecht

Utrecht
Plaats	Beschrijving	Periode	Afbeelding
Amerongen	de Keienberg bij de Bergweg en andere plekken	neolithicum en/of bronstijd
Amersfoort	vermeende grafheuvel, bekend als de Galgenberg, en een bevestigde grafheuvel vlakbij
Driebergen-Rijsenburg	drie grafheuvels	neolithicum en/of bronstijd
Doorn	grafheuvels in Kaapse Bossen en Stameren	neolithicum tot ijzertijd
Utrechtse Heuvelrug	meerdere grafheuvels
Elst (gemeente Rhenen)	Meerdere grafheuvels
Lage Vuursche	meerdere grafheuvels, waaronder 6 bij Drakensteyn	neolithicum en/of bronstijd
Leusden	grafheuvels op de Leusderheide en bij Treekerpunt; bij Oud-Leusden werd onder de huidige A28 een grafheuvel uit de Bronstijd aangetroffen	neolithicum en/of bronstijd
Soest	grafheuvels op de Soester Engh (Enghenbergje), grafheuvel uit de bronstijd in meerdere fasen opgebouwd en in het Monnikenbos, De Vlasakkers en De Stompert	neolithicum en/of bronstijd
Soestduinen	twee grafheuvels	neolithicum en/of bronstijd
IJsselstein	grafheuvels ontdekt in 2009	2e eeuw n.Chr.

Bronnen, noten en/of referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Grafheuvels in Nederland van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.