Rogge (graan)

graansoort
(Doorverwezen vanaf Secale cereale)

Rogge (Secale cereale) is een kruisbevruchtende graansoort die net als de overige granen behoort tot de grassenfamilie. Rogge wordt in diverse delen van de wereld op grote schaal verbouwd als cultuurgewas of voedergewas. De soort maakt deel uit van de geslachtengroep Triticeae en is zodoende nauw verwant aan tarwe (Triticum) en gerst (Hordeum). Rogge wordt gebruikt voor het maken van meel, brood, bier, knäckebröd en sommige alcoholische dranken zoals whisky en wodka. Het kan ook in volkoren vorm gegeten worden.

Rogge
Bloeiende rogge
Taxonomische indeling
Rijk:Plantae (Planten)
Stam:Embryophyta (Landplanten)
Klasse:Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade:Bedektzadigen
Clade:Eenzaadlobbigen
Clade:Commeliniden
Orde:Poales
Familie:Poaceae (Grassenfamilie)
Geslacht:Secale
Soort
Secale cereale
L. (1753)
Afbeeldingen op Wikimedia Commons Wikimedia Commons
Rogge op Wikispecies Wikispecies
Portaal  Portaalicoon   Biologie

Geschiedenis

bewerken

Rogge als cultuurplant is het resultaat van een kruising tussen Secale vavilovii en de vaste soorten Secale montanum en Secale anatolicum. Turkije is het genetisch centrum van vaste roggesoorten en er bestaat overeenstemming dat de oorsprong van rogge als graansoort in de regio rond de berg Ararat en het Vanmeer ligt.[1]

Als cultuurgewas is de plant dan ook in kleine hoeveelheden aangetroffen in enkele neolithische vindplaatsen in Midden- en Oost-Turkije, maar verder wordt ze vrijwel niet gevonden tot aan de Midden-Europese bronstijd, rond 1800-1500 v.Chr. Volgens de theorie van Nikolaj Vavilov groeide rogge aanvankelijk als woekerplant tussen door mensen geteelde tarwe en gerst. Rogge gebruikte mimicry om steeds meer op de geteelde soorten te gaan gelijken en zo werd rogge met andere graangewassen verspreid. Naarmate de landbouw zich meer noordelijk uitbreidde of naar streken met armere bodems, bleek dat rogge onder die omstandigheden meer graan voortbracht en de andere tarwesoorten daar verdrong.[2]

Rogge is aangetroffen in Romeins cultuurgebied langs de Rijn en op de Britse Eilanden. De Romeinse schrijver Plinius de Oudere beoordeelde rogge negatief[3]: het zou een slecht soort voedsel zijn, alleen te gebruiken om niet te verhongeren, en werd er spelt aan toegevoegd om de bittere smaak van het roggebrood of de roggepap te verdrijven. Rogge zou ook als groenbemesting gebruikt zijn.

Re-enactment van het oogsten van rogge op traditionele wijze door Oogstgroep Almelo, 2019

In Nederlandse gebieden is rogge gevonden in de laatste fase van de raatakkers (ook wel 'celtic fields').[4] Het gewas is waarschijnlijk omstreeks het begin van de jaartelling ingevoerd. Sinds de middeleeuwen is het ook hier een belangrijke grondstof voor brood.

Gebruik

bewerken
 
Meelring afgedicht met een roggepapje van molen De Hoop in Garderen
 
Biologisch geteelde roggekorrels

Rogge wordt vooral geteeld om er roggebrood van te maken. Ook ontbijtkoek wordt van rogge gemaakt. In Ierland en de Verenigde Staten wordt rogge gebruikt als natuurlijke grondstof voor whisky. Rogge wordt voornamelijk op de zand- en dalgronden verbouwd. Voor de teelt van winterrogge worden vrij bestoven rassen en hybrides gebruikt. Zomerrogge wordt bijna niet meer geteeld voor de korrel. Wel wordt zomerrogge soms geteeld als stoppelgewas voor groenbemesting. Ook winterrogge wordt wel voor groenbemesting gebruikt. Dit is dan een bladrijk type en wordt ondergeploegd in het voorjaar. Roggemeel werd vroeger gebruikt om roggepap van te maken. Dit werd gebruikt door destilleerders om aansluitingen af te dichten zodat geen stoom kon ontsnappen. Kuipers gebruikten de roggepap samen met gedroogde en geplette lis om de aansluiting van de houten bodems in de inkrozing van de ton of emmer te dichten.

De beschermde geografische aanduiding Pompernikkel duidt op een donkere soort langdurig gebakken roggebrood zonder korst uit Westfalen.

Economisch belang

bewerken

Het in Nederland geteelde areaal met winterrogge was van 1998 t/m 2022:[5]

Jaar Areaal (ha)
1998 6300
1999 2600
2000 5800
2001 3500
2002 3500
2003 3500
2004 3400
2005 2500
2006 2400
2007 2800
2008 2100
2009 2300
2013 1741
2014 1720
2015 1628
2016 1609
2017 1496
2018 1596
2019 1876
2020 1903
2021 2203
2022 2285

De Europese Commissie meldt de volgende productiecijfers, uitgedrukt in 1000 ton:[6]

Jaar BE NL EU
1996 8,7 38,2 12 190
1997 7,7 27,9 12 400
1998 7,1 30,3 13 050
1999 4 14 11 460
2000 4,8 29 10 270
2001 2,9 17 11 960
2002 2,8 16,8 9 210
2003 2,7 17,9 6 930
2004 3,2 16,6 10 010
2005 2,3 10,9 7 690
2006 2,7 10,9 6 570
2007 2,4 7,6 7 660
2008 2,2 8 9 290
2009 2,7 11,2 9 880
2010 2 11,9 7 730
2011 2,38 6 6 820
2012 2,6 9 8 710
2013 3 7 10 450
2014 1,94 7 9 050
2015 2,56 6,14 7 800
2016 1,94 5,4 7 349
2017 2,39 4,39 7 309
2018 2,32 4,34 6 174
2019 3,37 5,33 8 455
2020 2,48 7,72 8 937
2021 3,44 8,08 7 948
2022 schatting 3,03 9,10 7 449
2023 voorspeld 4,20 7,52 7 611
2024 verwachting 2,89 7,53 7 803

De producentenprijs van een ton rogge in de Europese Unie schommelde in de periode 2013-2020 tussen de 50 en de 220 euro. Op 4 februari 2021 werden de volgende prijzen gemeld:[7]

Markt Prijs (€/ton) Type
Hamburg 188,00 molenrogge, vertrek uit silo (DEPSILO)
West-Polen 142,80 molenrogge, levering aan silo (DELFIRST)
West-Polen 142,88 voederrogge, levering aan silo (DELFIRST)
Vilnius 128,47 voederrogge, levering aan silo (DELFIRST)

Gezondheidseffecten

bewerken

De belangstelling voor gezondheidseffecten van voeding op basis van rogge kwam aanvankelijk voort uit het hoge gehalte aan voedingsvezels en het gebruik als volkoren. Rogge speelt ook een rol in de beheersing van de glucosespiegel en de verlaagde behoefte aan insuline, wat aanleiding gaf tot het onderzoeken van de rol die rogge zou kunnen spelen in de strijd tegen diabetes mellitus en tegen hartziekten. Lignanen in rogge zouden na metabolisatie tot enterolignanen het risico op borst- en prostaatkanker verkleinen. Ten slotte is roggevoedsel bestudeerd in de context van verzadiging en obesitas.[8]

Ziekten en plagen

bewerken
 
Sneeuwschimmel

Bij rogge komen de volgende belangrijke schimmelziekten voor:

Minder voorkomend, zijn:

Botanisch

bewerken

Rogge behoort tot de grassenfamilie en is eenjarig (zomerrogge) of tweejarig (winterrogge). Winterrogge heeft voldoende koude nodig om te kunnen bloeien. Winterrogge bloeit in mei. Zomerrogge bloeit later.

Op de overgang van de bladschede en bladschijf zitten oortjes.

De korrel is een graanvrucht.

Roggemeel

bewerken
 
Door korenmolen gemalen rogge

Roggemeel is grijs van kleur en wordt onder meer gebruikt voor het bakken van roggebrood, knäckebröd, pepernoten, voor de bereiding van ontbijtkoek en voor bloedworst. Roggemeel bevat minder gluten dan tarwemeel, waardoor het minder goed rijst. Door de aanwezigheid van pentosanen is er echter wel goed brood van te bakken.

Roggebloem is gezeefd (gebuild) roggemeel en wit van kleur. Hierin zitten geen zemelen en kiemen meer.

Dranken

bewerken

Rogge is een van de graaningrediënten voor het distilleren van whisky, naast gerst, maïs en tarwe. Vooral Canada en het noorden van de Verenigde Staten hebben een lange traditie van roggewhisky, wellicht omdat rogge goed bestand is tegen koudere klimaten. Roggewhisky onderscheidt zich door zijn droge smaak die aan noten en peper doet denken, en wordt vaak gebruikt als tegenwicht voor de zoete maïssmaak in een Bourbon.[9]

Het niet-alcoholhoudende kvas is een traditionele maar nog steeds populaire drank op basis van rogge in Oost-Europa. Hij wordt bereid door melkzuurgisting van roggemout.[10]

bewerken
Zie de categorie Secale cereale van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.