Turkse volkeren is een aanduiding voor volken die Turkse talen spreken en binnen Noord- en Centraal-Eurazië, in verschillende gradaties, sommige culturele en historische eigenschappen gemeenschappelijk hebben. De term "Turks" wordt in het Nederlands meestal gebruikt voor de inwoners van de natie Turkije en voor de Turkse etniciteit. In bredere zin wordt er een brede taalkundige karakterisering mee aangeduid, die niet noodzakelijk etnisch hoeft te zijn.

Turkse volkeren
Verspreiding van de Turkse volken
Totale bevolking 140-160 miljoen
Taal Turkse talen, Russisch (in GOS-landen)
Geloof soennisme, alevitisme, tengriisme, sjamanisme, boeddhisme, orthodox christendom, atheïsme, agnosticisme
Portaal  Portaalicoon   Landen & Volken
De geopolitieke situatie van de Turkse volkeren in de wereld aan het begin 9e eeuw, enkele eeuwen na de eerste 'Turkse expansie'. De Turkse kanaten op deze kaart bevinden zich in een lijn over de Euraziatische steppe. De volkeren op deze kaart zijn, van west naar oost, aangegeven als: de Avaren (in huidig Hongarije), Bulgaren, Chazaren, Karluken, Kimakken, Kirgiezen en de Oeigoeren.
Kirgizische muzikanten in Karakol, Kirgizië
Toevanische ruiters in de Russische deelrepubliek Toeva
Sakha(Jakoets) in Jakoetië, Rusland
Azerbeidzjaanse volksdansers, Azerbeidzjan
Oeigoeren in Kashgar, China
Gagauz in Moldavië
Dolganse rendierhoeder in Jakoetië
Turkmeen met kameel, Turkmenistan

Vanwege de grammaticale overeenkomsten tussen onder andere de Turkse, Mongoolse en Japanse talen worden deze door linguïsten wel beschouwd als behorend tot de Altaïsche taalfamilie, maar deze familie is nog omstreden en de overeenkomsten zouden volgens tegenstanders ook goed te verklaren zijn door intens contact, een zogenaamde Sprachbund. Over de hele wereld zijn ongeveer 200 miljoen mensen die een Turkse taal spreken, geconcentreerd in Europa en Centraal-Azië. De meeste van deze talen zijn onderling redelijk goed verstaanbaar.

Geografische spreiding bewerken

De Turkse volkeren behoren tot de meest wijdverspreide volkeren in de wereld. Vanuit Siberië hebben zij zich in de afgelopen tweeduizend jaar verspreid over een groot deel van Eurazië. Van de Balkan tot midden in China, en van de Laptevzee ten noorden van Siberië tot in Iran en Irak, komen tientallen Turkse volkeren voor. Verreweg de meeste Turken wonen in een van de zeven Turkse republieken: Turkije, Azerbeidzjan, Turkmenistan, Oezbekistan, Kazachstan, Kirgizië en Turks Cyprus; daarnaast wonen nog grote populaties (elk met meer dan 10 miljoen) Turkstaligen in Rusland, China, Iran en de Europese Unie.

  Zie ook Turken in Europa.

Geschiedenis bewerken

Oorsprong bewerken

De oorsprong van de Turkse volkeren ligt volgens de huidige geschiedkundigen waarschijnlijk ten noordoosten van het Altaj-gebergte in het zuiden van Siberië, vlak bij het huidige Mongolië. De Turkse nomadische volkeren leefden in dit gebied samen met andere etnische groepen Altaïsche, Oeraalse en Indo-Europese volkeren. Turkse volkeren maakten waarschijnlijk een belangrijk deel uit van alle vroege Centraal- en Noord-Aziatische nomadische multi-etnische confederaties zoals de Xiongnu en de Hunnen.

Migraties bewerken

In meerdere migratiegolven verspreidden de Turkse volkeren zich over Eurazië. Te paard konden de Turkse nomaden in korte tijd grote afstanden afleggen over de vlakke steppen. Ook hun militaire tactieken en diplomatie versnelden hun verspreiding. Met de komst van de Hunnen naar Europa in de 5e eeuw vestigden zich ook voor het eerst permanent Turkse volkeren zoals de Avaren, Proto-Bulgaren (прабългари) en Chazaren in Europa.

Gelijktijdig begonnen Turkse volkeren zich vanuit Siberië ook naar het zuiden te verplaatsen, waar zij onder de Oeigoeren verschillende rijken stichtten in het huidige westen van China en in Centraal-Azië. Toen in de 9e eeuw nog meer Turkse stammen naar Centraal-Azië kwamen, voornamelijk de Kirgiezen, trokken de stammen die in Centraal-Azië woonden, de Oğuzen en Kipchaken, verder naar het westen.

Aan het eind van de 10e eeuw waren grote groepen Turkse soldaten in dienst van Arabische en Perzische islamitische legers. Dit is de periode waarin voor het eerst grote delen van de Turken zich bekeerden tot de islam. Al gauw wierpen zij echter hun meesters omver en stichtten verscheidene dynastieën waarvan de meest belangrijke de Seltsjoeken en de Mammelukken waren. Uit deze dynastieën zou later het Ottomaanse Rijk ontstaan.

Dzjengis Khan bewerken

De belangrijkste migratiegolf in de Turkse geschiedenis is misschien wel die van het Mongoolse rijk van Dzjengis Khan. Turkse volkeren maakten een belangrijk deel uit van dit rijk; zo vormden de Oeigoeren de ambtenarij, omdat zij in hun eigen rijk succesvolle wetgeving en een eigen schrift hadden ingevoerd. Het Oeigoerse schrift werd vrijwel letterlijk overgenomen voor het Mongools, en is later ook door de Mantsjoe gebruikt, waardoor het tegenwoordig nog terug te vinden is op Chinees geld en in de Verboden Stad. Hoewel de legers van Dzjengis Khan veel Turkse dynastieën in Centraal-Azië en het Midden-Oosten ten val brachten, konden de Turkse volkeren de macht weer snel toe-eigenen omdat het merendeel van de soldaten van Dzjengis Khan Turkse talen sprak. Turkse dynastieën die ontstonden uit het Mongoolse rijk waren onder andere de Timoeriden en de Gouden Horde.

Het Ottomaanse Rijk bewerken

Na de val van het Mongoolse Il-khanaat in Anatolië en Perzië kwamen enkele Turkse clans op, waarvan de Ottomanen het sterkst bleken. Zij veroverden in snel tempo grote delen van Anatolië, de Balkan, de Kaukasus, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Hiermee verenigden ze de verschillende Turkse volkeren die enkele honderden jaren in de Balkan en Oost-Europa woonden met de Turkse volkeren die nog niet zo lang in Anatolië en het Midden-Oosten woonden. Tijdens de val van het Ottomaanse rijk vluchtten veel Turken uit de Balkan, de Krim en de Kaukasus naar Anatolië, maar men vindt hier nog steeds kleine groepen Turkstaligen.

In het Midden-Oosten hebben de volgende landen aanzienlijke minderheden Turkmenen (mensen die van Turkse volkeren afstammen), veelal afstammelingen van emigranten tijdens de Ottomaanse periode:

Arbeidsmigratie bewerken

In de jaren 60 tot '80 van de 20e eeuw komen grote groepen Turken naar West-Europa als gastarbeider. Hieruit is in vooral Duitsland een grote Turkse bevolkingsgroep ontstaan, maar ook in Nederland, België, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk en Groot-Brittannië vindt men veel Turkstaligen.

Geopolitiek bewerken

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werden meerdere Turkstalige republieken onafhankelijk en werd er contact gezocht met elkaar. In 2009 werd in Nachitsjevan de Organisatie van Turkse Staten opgericht.

Cultuur bewerken

Taal bewerken

  Zie Turkse talen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De talen vormen de belangrijkste en grootste overeenkomst tussen alle verschillende Turkse volkeren. De Turkse talen liggen zo dicht bij elkaar dat linguïsten ze niet als verschillende talen beschouwen, maar als dialecten. Dat de Turkse talen zo veel op elkaar lijken, hoewel geografisch gezien zo enorm wijdverspreid, op allerlei plekken onderbroken door honderden kilometers onherbergzaam terrein, en vaak al voor honderden jaren zonder onderling contact, is te danken aan de grote invloed van de grammatica in agglutinerende talen. In die zin is het vergelijkbaar met andere Altaïsche talen.

Schriftsysteem bewerken

  Zie Turkse schriftsystemen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De Turkse talen worden in verschillende schriftsystemen geschreven, voornamelijk het Latijns alfabet, maar ook in het Arabisch schrift en het cyrillisch alfabet. De oudste bekende Turkse geschriften zijn de Orchoninscripties uit de vroege 8e eeuw. In 1993 is er een soort Turkse taalunie opgericht, TÜRKSOY, waar alle onafhankelijke Turkse staten, de Moldavische autonome regio Gagaoezië en enkele deelrepublieken van Rusland lid van zijn geworden. TÜRKSOY tracht de Turkse volkeren naar elkaar toe te brengen met één enkel schrift en houdt zich naast taal ook bezig met cultuur en politiek.

Religie bewerken

Het traditionele geloof van de Turkse volkeren is het Tengriisme. Dit monotheïstische geloof, dat ook beleden werd door andere Euraziatische volkeren zoals de Hongaren en Mongolen, verbeeldt de Blauwe hemel (Gok in het Turks, Kok in het Mongools) als de god Tanri. Het Tengriisme bevat ook kenmerken van Sjamanisme, Animisme, en het toekennen van krachten aan objecten en natuurlijke elementen. Omdat de religie monotheïstisch is, gingen de verschillende Turkse volkeren relatief snel over tot andere monotheïstische geloven, zoals het Nestorianisme, Jodendom (Chazaren), Islam, Boeddhisme (Toeva) en het Orthodox Christendom (Gagaoezen, Jakoeten). Het merendeel van de Turkse volkeren is tegenwoordig moslim.

Demografie bewerken

Naam Aantal Vlag Republiek Minderheid in
Turken 70.000.000   Turkije   Kosovo

  Albanië

  Noord-Macedonië

  Griekenland

  Bulgarije

  Roemenië

  Servië

Azerbeidzjanen 31.300.000   Azerbeidzjan     Dagestan

  Iran

Oezbeken 30.700.000   Oezbekistan   Afghanistan
Kazachen 15.193.000   Kazachstan     Bajan-Ölgi

  Autonome Kazachse Prefectuur Ili

  Autonoom Kazachs District Barköl

  Autonoom Kazachs District Mori

    Altaj

Oeigoeren 11.900.000     Xinjiang (Oost-Turkestan)
Turkmenen 8.000.000   Turkmenistan   Afghanistan
Tataren 6.200.000     Tatarije   Russische Federatie
Kirgiezen 6.000.000   Kirgizië   Autonome Kirgizische Prefectuur Kizilsu
Iraakse Turkmenen 3.000.000     Irak
Syrische Turkmenen > 1.500.000     Syrië
Basjkieren 1.700.000     Basjkirië   Russische Federatie
Tsjoevasjen 1.500.000     Tsjoevasjië   Russische Federatie
Khorasan Turken 1.000.000     Iran
Qashqai 949.000     Iran
Karakalpakken 796.000   Karakalpakië   Oezbekistan
Koemukken 520.000       Dagestan
Jakoeten 500.000   Jakoetië   Russische Federatie
Krim-Tataren < 500.000     Krim Betwist tussen   Rusland en   Oekraïne
Karatsjajers 346.000     Karatsjaj-Tsjerkessië   Russische Federatie
Toevanen 273.000   Toeva   Russische Federatie
Turks-Cyprioten ~ 150.000   Noord-Cyprus
Gagaoezen 126.000     Gagaoezië   Moldavië
Balkaren 112.000   Kabardië-Balkarië   Russische Federatie
Nogai 110.000       Dagestan
Salar 104.000   Gansu
Chakassen 75.000     Chakassië   Russische Federatie
Altaj 70.000   Altaj   Russische Federatie
Äynu 60.000   China
Khalaj 42.000   Iran
Joegoeren 42.000   Volksrepubliek China
Dolganen 13.000     Tajmyrski
Khotonen 10.000     Uvs
Sjoren 8.000     Russische Federatie
Siberische Tataren 6.000     Russische Federatie
Sojoten 3.600   Russische Federatie
Koemandiërs 2.900   Russische Federatie
Teleoeten 2.700     Kemerovo
Karaïm 2.000     Litouwen
Fuyu Kirgiziërs 1.400   Volksrepubliek China
Krimtjakken 1.000   Israël
Tofalaren 800     Irkoetsk
Tsjoelymen 355       Tomsk
Dukha 282   Mongolië
Ili Turken 177   Volksrepubliek China

Classificering van Turkse volkeren bewerken

Sommigen delen de Turkse volkeren op in zes takken; de Oğuz, Kyptsjaken (o.a. Koemanen), Qarluq, Siberisch, Tsjoevasj, en Sacha/Jakoet. Een ander classificatiesysteem beschouwt de Oguz als "Westelijke Turken", de Kyptsjaken als "Noordelijke Turken" waarbij de andere vier als "Oostelijke Turken" worden geclassificeerd.

Een van de grootste moeilijkheden die worden ondervonden door degenen die pogen om de verschillende Turkse talen en dialecten te classificeren, is de invloed van de Sovjetperiode door het stalinistische nationaliteitenbeleid: nieuwe nationalistische grenzen werden getrokken, talen en alfabetten onderdrukt (vervangen door Turkse vormen van het cyrillisch alfabet) en massadeportaties (door Stalin halverwege de Tweede Wereldoorlog). Dit had een grote impact op de etnische mix binnen daarvoor multiculturele gebieden zoals Khorasan (Chwarezmië)/Xiva, de Vallei van Fergana (die bestaat uit vele enclaves) en Kaukasië. Classificaties zoals hierboven vermeld, worden daarom in geen geval universeel geaccepteerd, noch in detail noch in het algemeen. Een ander aspect waar veel over wordt gediscussieerd, is de invloed van panturkisme en het opkomende nationalisme op de percepties met betrekking tot etnische onderscheiding binnen de Centraal-Aziatische republieken, die ontstonden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

Externe link bewerken