Elzenzegge-elzenbroek

Het elzenzegge-elzenbroek of gewoon elzenbroek (Carici elongatae-Alnetum) is een associatie uit het verbond van elzenbroekbossen (Alnion glutinosae). Het is een bosplantengemeenschap die voorkomt in beekdalen en in afgesloten meanders, met overwegend zwarte els, zwarte bes, zeggen en een combinatie van bos- en moerasplanten.

Elzenzegge-elzenbroek
Close-up van de kruidlaag
Syntaxonomische indeling
Klasse: Alnetea glutinosae (klasse van elzenbroekbossen) Orde: Alnetalia glutinosae (orde van elzenbroekbossen) Verbond: Alnion glutinosae (verbond van elzenbroekbossen)
Associatie
Carici elongatae-Alnetum W.Koch ex Tx. 1926
Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Naamgeving en codering

• Synoniem: Carici elongatae-Alnetum glutinosae Schwick. 1933
• Frans: Aulnaie marécageuse
• Duits: Walzseggen-Erlenbruch
• Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r42Aa02
• BWK-karteringscode: vm
• Natura2000-habitattypecode (EU-code): H91EO
• Corine-code: 41.911 : Meso-eutrophic swamp alder woods; 41.9112 : Elongated sedge alder wood

De wetenschappelijke naam Carici elongatae-Alnetum is afgeleid van de botanische namen van twee kensoorten, de elzenzegge (Carex elongata) en de zwarte els (Alnus glutinosa).

Fysiognomie

Het elzenzegge-elzenbroek kent een hoog opgaande boomlaag (tot 20 m hoog), met overwegend zwarte els maar ook andere bomen. De struiklaag kan plaatselijk zeer dicht zijn en op andere plaatsen ontbreken.

De kruidlaag is matig tot goed ontwikkeld en wordt meestal gedomineerd door zeggen, maar kan eveneens zeer bloemenrijk zijn.

De moslaag is meestal zwak ontwikkeld en bestaat overwegend uit bladmossen zoals het gewoon sterrenmos.

Ecologie

Het elzenzegge-elzenbroek is een bostype van natte, meso-eutrofe standplaatsen op een venige bodem, waar de veenlaag beperkt in dikte is (tot 1 m) zodat de vegetatie in contact blijft met het grondwater. Ze komt ook voor op zeer natte lemige zandbodems. De toplaag is dikwijls gemineraliseerd.

De associatie is te vinden in rivier- en beekdalen, in afgesneden beekmeanders, verlande poelen en aan de randen van laagveengebieden. Elzenbroeken werden in het verleden dikwijls gebruikt als hakhoutbos, deze zijn herkenbaar aan een microreliëf van rabatten (bulten) waarop vooral bosplanten groeien, en slenken, waarin vooral moerasplanten een plaats vinden.

Successie

Elzenzegge-elzenbroeken ontstaan spontaan uit struwelen van de klasse van wilgenbroekstruwelen, uit moerasvaren-elzenbroeken of rechtstreeks uit rietlanden van de riet-klasse, uit hooilanden van de pijpenstrootje-orde of uit natte heide van de klasse van hoogveenbulten en natte heiden. Onder ideale hydrologische omstandigheden vormen elzenzegge-elzenbroeken het eindstadium van de natuurlijke successie in een broek.

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

Van het elzenzegge-elzenbroek worden in Nederland en Vlaanderen vijf subassociaties onderscheiden.

Typische subassociatie

De typische subassociatie (Carici elongatae-Alnetum typicum) zoals hieronder beschreven. De syntaxoncode voor Nederland is r42Aa02a.

Subassociatie met bittere veldkers

Een subassociatie (Carici elongatae-Alnetum cardaminetosum amarae) die voorkomt op plaatsen die onder invloed staan van kwelwater, met soorten die ook voorkomen in het goudveil-essenbos (Carici remotae-Fraxinetum), zoals bittere veldkers (Cardamine amara), paarbladig- en verspreidbladig goudveil. De syntaxoncode voor Nederland is r42Aa02b.

Subassociatie met zwarte bes

Een subassociatie met zwarte bes (Carici elongatae-Alnetum ribetosum nigrae) met zwarte bes (Ribes nigrum), gewone dotterbloem en moerasspirea. De syntaxoncode voor Nederland is r42Aa02c.

Subassociatie met framboos

Een subassociatie met framboos (Carici elongatae-Alnetum rubetosum idaei) met als differentiërende soort de framboos (Rubus idaeus). De syntaxoncode voor Nederland is r42Aa02d.

Subassociatie met zompzegge

Een subassociatie met zompzegge (Carici elongatae-Alnetum caricetosum curtae) met als differentiërende soort de zompzegge (Carex curta). De syntaxoncode voor Nederland is r42Aa02e.

Verspreiding

Het elzenzegge-elzenbroek heeft een breed verspreidingsgebied over subcontinentaal- en subatlantisch Europa, van Frankrijk tot Polen en van Zuid-Zweden tot Zwitserland en Oostenrijk. De associatie komt voor van het laagland tot op een hoogte van 600 m.

In Nederland is ze vrij algemeen, vooral in het rivierengebied en in beekdalen.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

De associatie heeft als specifieke kentaxa zwarte bes, elzenzegge, stijve zegge en de zeldzame paardenhaarzegge. De zwarte els is de dominante boomsoort, maar het elzenzegge-elzenbroek telt meer boomsoorten dan het verwante moerasvaren-elzenbroek, zoals de zomereik en de zachte berk. De meeste soorten uit de kruidlaag zijn typische moerasplanten, zoals hennegras, gele lis, grote wederik, melkeppe en grote kattenstaart. Opvallend is de aanwezigheid van lianen in de bomen, voornamelijk bitterzoet, hop en wilde kamperfoelie.

Differentiërend tegenover het verwante moerasvaren-elzenbroek zijn hop, pinksterbloem, ijle zegge, ruwe smele, wijfjesvaren, wilde kamperfoelie, gewone vogelkers en framboos.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste diagnostische plantentaxa van het elzenzegge-elzenbroek voor Nederland en Vlaanderen.

Zwarte els

Zwarte bes

Elzenzegge

Hennegras

Grote wederik

Gele lis

Gewoon sterrenmos

Fijn snavelmos

Boomlaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kK		100%	zwarte els	Alnus glutinosa
		> 40%	zachte berk	Betula pubescens
		> 30%	zomereik	Quercus robur

Struiklaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kA		> 40%	zwarte bes	Ribes nigrum
		> 50%	grauwe wilg	Salix cinerea
		> 40%	wilde lijsterbes	Sorbus aucuparia
		> 30%	sporkehout	Frangula alnus
		> 20%	Gelderse roos	Viburnum opulus

Kruidlaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kA		> 60%	elzenzegge	Carex elongata
kA		> 20%	stijve zegge	Carex elata
kA		< 10%	paardenhaarzegge	Carex appropinquata
kK		> 50%	hennegras	Calamagrostis canescens
		> 60%	grote wederik	Lysimachia vulgaris
		> 60%	bitterzoet	Solanum dulcamara
		> 60%	gele lis	Iris pseudacorus
		> 50%	moeraswalstro	Galium palustre
		> 50%	smalle stekelvaren	Dryopteris carthusiana
		> 50%	wolfspoot	Lycopus europaeus
		> 50%	pitrus	Juncus effusus
	dS	> 40%	moerasspirea	Filipendula ulmaria	subassociatie met zwarte bes
		> 40%	grote kattenstaart	Lythrum salicaria
		> 40%	grote brandnetel	Urtica dioica
		> 40%	gewone braam	Rubus fruticosus
		> 30%	ruw beemdgras	Poa trivialis
		> 30%	hop	Humulus lupulus
		> 30%	melkeppe	Peucedanum palustre
	dA	> 30%	wilde kamperfoelie	Lonicera periclymenum
		> 30%	kale jonker	Cirsium palustre
	dA	> 20%	ijle zegge	Carex remota
	dA	> 20%	pinksterbloem	Cardamine pratensis
	dA	> 20%	wijfjesvaren	Athyrium filix-femina
		> 20%	echte valeriaan	Valeriana officinalis
	dA		ruwe smele	Deschampsia cespitosa
	dA		gewone vogelkers	Prunus padus
	dS		framboos	Rubus idaeus	subassociatie met framboos
	dS		zompzegge	Carex curta	subassociatie met zompzegge
	dS		gewone dotterbloem	Caltha palustris	subassociatie met zwarte bes
	dS		bittere veldkers	Cardamine amara	subassociatie met bittere veldkers
	dS		paarbladig goudveil	Chrysosplenium oppositifolium	subassociatie met bittere veldkers
	dS		verspreidbladig goudveil	Chrysosplenium alternifolium	subassociatie met bittere veldkers

Moslaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
		> 50%	gewoon sterrenmos	Mnium hornum
		> 40%	fijn snavelmos	Eurhynchium praelongum
		> 20%	gewoon puntmos	Calliergonella cuspidata
		> 20%	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum

Bedreiging en bescherming

Net als de meeste broekbossen worden elzenzegge-elzenbroeken bedreigd door verdroging. Bij een langdurige sterke daling van de grondwatertafel zal de voedselrijke bodem versneld mineraliseren, waardoor een plotse verruiging kan optreden.

Naast de bedreiging door verdroging is de neiging langdurend te vernatten door opstuwen van (regen)water een bedreiging voor elzenbroekbossen. Elzen kunnen afsterven en elzenbroekbos gaat over in een broekstruweel uit de klasse van wilgenbroekstruwelen.

Zie ook

• Lijst van bosgemeenschappen in Nederland
• Vegetatiekunde van A tot Z

Bronnen, noten en/of referenties

• J.Schaminée, K.Sýkora, N.Smits & M.Horsthuis, 2010: Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV Uitgeverij, Zeist.
• A.H.F.Stortelder, P.W.F.M.Hommel, R.W.de Waal, K.W.van Dort, J.G. Vrielink & R.J.A.M. Wolf, 1998: "Bosecosystemen van Nederland 1. Broekbossen". KNNV uitgeverij, Zeist.
• [1]
• K.Sýkora, 2008: Field Guide Dutch Plant Communities. Species composition and ecology
• Vegetatietypologie Staatsbosbeheer
• X.Coppens & B.Vandevoorde, 2003: Een fytosociologische verkenning van het mesotroof Elzenbroekbos bij Kauwe in de vallei van de Zeverenbeek te Deinze. Instituut voor Natuurbehoud (INBO)
• L.Durwael, B.Roelandt, L.De Keersmaeker & N.Lust, 2002: Systematiek van natuurtypen voor Vlaanderen: 10. Bossen. Verslag van het Instituut voor Natuurbehoud 2002.
• Decleer, K. (red.), 2007: Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee. Habitattypen, dier- en plantensoorten. Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek INBO.M.2007.01, Brussel, 584 p. ISBN 978-90-403-0267-1

---

Indeling van de vegetatieklasse Alnetea glutinosae (klasse van elzenbroekbossen)

Orde: Alnetalia glutinosae (orde van elzenbroekbossen)
Verbond: Alnion glutinosae (verbond van elzenbroekbossen)
Associaties: Thelypterido-Alnetum (moerasvaren-elzenbroek) · Carici elongatae-Alnetum (elzenzegge-elzenbroek)