Europese godsdienstoorlogen

een reeks godsdienstoorlogen
(Doorverwezen vanaf Reformatieoorlogen)

De Europese godsdienstoorlogen waren een reeks godsdienstoorlogen die werden gevoerd in Europa in de 16e, 17e en vroege 18e eeuw.[1][2] De oorlogen, die werden uitgevochten nadat de protestantse Reformatie in 1517 begon, verstoorden de religieuze en politieke orde in de katholieke staten van Europa. Religie was echter niet de enige oorzaak van de oorlogen, waarin ook opstanden, territoriale ambities en strijd tussen grootmachten plaatsvonden. Zo was bijvoorbeeld tegen het einde van de Dertigjarige Oorlog (1618–1648) het katholieke Frankrijk bondgenoot van de protestantse strijdkrachten tegen de katholieke Habsburgse monarchie.[3] De meeste oorlogen werden beëindigd door de Vrede van Westfalen (1648).

De Slag op de Witte Berg (1620) in Bohemen was een van de beslissende veldslagen tijdens de Dertigjarige Oorlog die uiteindelijk leidde tot de gedwongen rekatholisering van de Tsjechische bevolking.

De conflicten begonnen met de kleine Ridderoorlog (1522), gevolgd door de veel grotere Duitse Boerenoorlog (1524–1525) in het Heilige Roomse Rijk. De oorlogsvoering escaleerde nadat de Rooms-Katholieke Kerk in 1545 de Contrareformatie lanceerde om de verspreiding van het protestantisme in te dammen. De Reformatieoorlogen kwamen tot een hoogtepunt in de Dertigjarige Oorlog (1618–1648), die Duitsland verwoestte en een derde van haar bevolking het leven kostte.[2] De Vrede van Westfalen (1648) beëindigde die oorlog door de erkenning van drie aparte christelijke tradities in het Heilige Roomse Rijk: katholicisme, lutheranisme en calvinisme.[4][5] Hoewel vele Europese leiders tegen 1649 helemaal "ziek" waren geworden van al het bloedvergieten,[6] werden er in de post-Westfaalse periode tot in de jaren 1710 nog steeds godsdienstoorlogen gevoerd, waaronder de Oorlogen van de Drie Koninkrijken (1639–1651) op de Britse Eilanden en in de westelijke Alpen de Savoyaardse Waldenzenoorlogen (1655–1690) en de Toggenburgeroorlog (1712).[2] De collectieve herinnering van de oorlogen bleef nog lang bewaard.

Definities en discussies

bewerken

De Europese godsdienstoorlogen zijn ook bekend als de Reformatieoorlogen en de oorlogen van de Reformatie (en Contrareformatie).[1][7][8][9] In 1517 duurde het slechts twee maanden voordat de 95 stellingen van Maarten Luther door heel Europa waren verspreid dankzij de boekdrukkunst; het vermogen van keizer Karel V en paus Leo X om de verspreiding tegen te gaan was overweldigd. In 1521 werd Luther geëxcommuniceerd, waarmee het schisma in de westerse christenheid tussen de rooms-katholieken en de lutheranen werd bestendigd en de deur werd geopend voor andere protestantse stromingen om de macht van het pausdom te trotseren.

Hoewel de meeste van de oorlogen werden beëindigd door de Vrede van Westfalen in 1648,[1][2] bleven er religieuze conflicten in Europa die tot minstens de jaren 1710 nog werden uitgevochten.[6] Deze omvatten onder meer de Savoyaardse Waldenzenoorlogen (1655–1690),[2][6] de Negenjarige Oorlog (1688–1697, inclusief de Glorious Revolution en de Tweekoningenoorlog),[2] en de Spaanse Successieoorlog (1701–1714).[2] Of deze moeten worden geschaard onder de noemer 'Europese godsdienstoorlogen' is afhankelijk van hoe men een 'godsdienstoorlog' definieert en of deze als 'Europees' kunnen worden beschouwd (dat wil zeggen, internationaal in plaats van binnenlands).[10]

De religieuze aard van de oorlogen is ook ter discussie gesteld en gecontrasteerd met andere factoren die er in het spel waren, zoals nationale, dynastieke (veel van de oorlogen konden bijvoorbeeld tegelijk worden beschouwd als een successieoorlog) en financiële belangen.[3] Historici hebben erop gewezen dat sommige Europese oorlogen in deze periode niet veroorzaakt werden door conflicten over de Reformatie, zoals de Italiaanse Oorlogen (1494–1559, waarbij alleen katholieken betrokken waren)[noot 1] en de Driekronenoorlog (1563–1570, waaraan alleen lutheranen deelnamen).[1] Anderen benadrukken het feit dat er inter-religieuze bondgenootschappen bestonden, zoals de lutherse hertog Maurits van Saksen die de katholieke keizer Karel V hielp in de eerste Schmalkaldische Oorlog in 1547 om zo te worden benoemd tot keurvorst van Saksen ten koste van zijn lutherse neef Johan Frederik, terwijl de katholieke koning Hendrik II van Frankrijk de lutherse zaak steunde in de Tweede Schmalkaldische Oorlog in 1552 om de Trois-Évêchés bij Frankrijk te kunnen annexeren.[3] Volgens de Encyclopædia Britannica werden "[de] godsdienstoorlogen van deze periode primair gevoerd voor confessionele veiligheid en politiek gewin".[3]

Overzicht

bewerken

Tijdlijn

bewerken
Jacobitische opstand van 1689TweekoningenoorlogCromwells verovering van IerlandIerse Confederale OorlogenBisschoppenoorlogenTudorse verovering van IerlandGlorious RevolutionEngelse BurgeroorlogOorlogen van de Drie KoninkrijkenGebedsboekopstandOpstand van Francis BigodSpaanse SuccessieoorlogSchotland in de Oorlogen van de Drie KoninkrijkenSamenzwering van AmboiseOorlog in de CevennenSavoyaardse WaldenzenoorlogenHugenotenopstandenHugenotenoorlogenBloedbad van MérindolToggenburgeroorlogNegenjarige Oorlog (1688-1697)

Dertigjarige OorlogStraatsburgse BisschoppenoorlogKappeleroorlogenHessenoorlogVorstenopstandDuitse BoerenoorlogGulik-Kleefse SuccessieoorlogKeulse OorlogSchmalkaldische OorlogAnabaptistische opstand in MünsterRidderoorlogTweede Nederlands-Engelse OorlogNederlandse OpstandTachtigjarige OorlogWederdopersoproerZweedse Burgeroorlog (1598-1599)Slag bij SauðafellGravenvete
 Britse Eilanden
 Lage Landen
 Spanje & Portugal
 Centraal-Europa (HRR)
 Frankrijk & Italië
 Scandinavië, Baltische Staten & Oost-Europa
 
Het Verwoesting van Maagdenburg tijdens de Dertigjarige Oorlog.

Lijst van oorlogen

bewerken

Individuele conflicten die men kan onderscheiden binnen de Reformatieoorlogen zijn:

Hoewel de Vrede van Westfalen soms wordt bestempeld als het einde van de godsdienstoorlogen,[17] kunnen verschillende oorlogen tot minstens de jaren 1710 nog steeds tot de Reformatieoorlogen worden gerekend.[6] Dit worden de post-Westfaalse oorlogen genoemd.[2] In bijvoorbeeld de Zwitserse geschiedenis worden twee conflicten weleens als zodanig omschreven, al waren deze onmiskenbaar godsdienstige oorlogen wel een stuk kleinschaliger en kortstondiger:

Dodental

bewerken

Deze getallen omvatten naast soldaten die in de strijd gesneuveld of anderszins omgekomen zijn ook omgekomen burgers vanwege ziekten, hongersnood etc. en mogelijke massamoorden en genocide.

Laagste schatting Hoogste schatting Gebeurtenis Locatie Duur Primaire opponenten* Karakter
&&&&&&&&03000000.&&&&&03.000.000[22] &&&&&&&011500000.&&&&&011.500.000[22] Dertigjarige Oorlog Heilige Roomse Rijk 1618–1648
(30 jaar)
Protestanten (vooral lutheranen, calvinisten en hussieten) tegen katholieken begon als godsdienstoorlog, werd Frans-Habsburgs politiek conflict
&&&&&&&&02000000.&&&&&02.000.000[23] &&&&&&&&04000000.&&&&&04.000.000[23] Hugenotenoorlogen Frankrijk 1562–1598
(36 jaar)
Protestanten (vooral calvinisten) tegen katholieken begon als godsdienstoorlog en bleef dat hoofdzakelijk
&&&&&&&&&0315000.&&&&&0315.000[bron?] &&&&&&&&&0868000.&&&&&0868.000 (616.000 in Ierland)[24] Oorlogen van de Drie Koninkrijken Groot-Brittannië en Ierland 1639–1651
(12 jaar)
Protestanten (anglicanen, calvinisten, andere dissidenten), katholieken gegroepeerd in verschillende facties in de oorlog burgeroorlog, verhouding tussen religie en staat, conflicten over godsdienstvrijheid, met een nationaal element
&&&&&&&&&0600000.&&&&&0600.000[25] &&&&&&&&&0700000.&&&&&0700.000[25] Tachtigjarige Oorlog Nederlanden in het Heilige Roomse Rijk 1568–1648
(80 jaar)
Protestanten (vooral calvinisten) tegen katholieken conflicten over religie (en belasting en privileges) ontwikkelden tot een onafhankelijkheidsoorlog
&&&&&&&&&0100000.&&&&&0100.000[bron?] &&&&&&&&&0200000.&&&&&0200.000[bron?] Duitse Boerenoorlog Heilige Roomse Rijk 1524–1525
(1 jaar)
Protestanten (vooral wederdopers) en katholieken tegen andere protestanten (vooral lutheranen) en katholieken mengsel van economische en religieuze redenen, oorlog tussen boeren en protestantse/katholieke landeigenaren

Bovengenoemde oorlogen waren de ernstigste in termen van aantallen doden; de overige Europese godsdienstoorlogen duurden maar enkele jaren, een jaar of korter, en/of ze waren veel minder gewelddadig. De Hugenotenopstanden waren na de Duitse Boerenoorlog mogelijkerwijs het meest bloedige conflict en zouden tot wel 100.000 levens kunnen hebben gekost.

Religieuze situatie in Europa voor en na de oorlogen

bewerken

Op het hoogtepunt van de Reformatie rond 1590 beheersten protestantse overheden en/of culturen ongeveer de helft van het Europese grondgebied; als gevolg van katholieke heroveringen was echter nog maar ongeveer een vijfde over in 1690.[6] Deze kaarten tonen de veranderende religieuze situatie in Europa van halverwege de 16e eeuw tot eind 17e eeuw.

     
Piek van de Reformatie en start van de Contrareformatie (1545–1620) Bij de Vrede van Westfalen (1648) Nadat het Edict van Fontainebleau (1685) Hugenoten uit Frankrijk verdreef