Oosterwijtwerd

**Oosterwijtwerd**
Plaats in Nederland
	;
Situering
Provincie	Groningen
Gemeente	Loppersum
Coördinaten	53° 20′ NB, 6° 49′ OL
Algemeen
Inwoners ; (1-1-2006)	233
Portaal	Nederland

Oosterwijtwerd (Gronings: Oosterwiewerd) is een klein dorp in de gemeente Loppersum in de Nederlandse provincie Groningen. Het ligt ten noorden van de Spoorlijn Groningen - Delfzijl en de N360, tussen Loppersum en Appingedam. Het dorp heeft 233 inwoners (1 januari 2006).

Geschiedenis

Gezicht op een deel van de Dorpstraat

Oosterwijtwerd is gebouwd op een wierde aan de rand van de vroegere Fivelboezem ontstaan rond het begin van de jaartelling. De naam wijtwerd is opgebouwd uit de woorden widu ("hout", "stuikgewas"; mogelijk ook afgeleid van 'wilg') en weerd ("hoge plaats in waterig land"). Het voorvoegsel Ooster is na de middeleeuwen toegevoegd om het dorp te onderscheiden van Westerwijtwerd. De westgrens van de wierde is de in de late middeleeuwen gegraven Godlinzermaar, die ten westen van het dorp samenstroomt met de Leermenstermaar en de Spijkstermaar tot de Oosterwijtwerdermaar, die ver ten zuiden van het dorp instroomt in het Damsterdiep. In 1536 werd het dorp verwoest door troepen van Meindert van Ham. Een deel van de wierde is rond 1900 afgegraven. Dat deel wordt aangeduid als de lege wier. Met de afgravingen verloor het dorp ook haar radiale wierdestructuur.

In de 20e eeuw werd het dorp uitgebreid langs de Damsterweg en verdween het complete winkelbestand en de school van het dorp, waaronder een smederij, bakkerij, kleermaker, naaister, kuiperij/wagenmaker, schoenmaker en kruidenier. Ook de beide herbergen sloten hun deuren. Eetcafé Veldzicht aan de Schoolweg 4 (oude herberg met doorrit), dat tevens dienstdeed als dorpshuis, sloot in 2008 haar deuren. Een nieuwe eigenaar wil het café hernoemen tot Paviljoen Veldzicht, maar heeft door een conflict met de gemeente Loppersum (in het kader van de Wet Bibob) de deuren nog niet kunnen openen.

Bevolkingsontwikkeling
1795	1849	1859	1869	1879	1889	1899	1920	1930	1947	1995	2006
168	232¹	190	179	215	218	207	246	279	230	240	233
Data afkomstig van volkstellingen.nl (¹ inc. buiten kom) & CBS

Gebouwen

Kerk en voorwerk

Hervormde kerk

Op de wierde staat de of in de tweede helft van de 12e eeuw of rond 1237 (volgens dendrologisch onderzoek aan de kap) gebouwde kerk van Oosterwijtwerd, een van de eerste kerken in de provincie Groningen die geheel gebouwd werd van baksteen. Oorspronkelijk was het kerkje gewijd aan Maria, en was het een van de belangrijkste Mariabedevaartplaatsen in het gebied. Ten noorden ervan stond volgens de jezuïtische pater Franciscus Mijlemans (1664) voor zijn tijd een pelgrimshuis, dat volgens hem 24 jaar eerder nog werd gebruikt (een oude vrouw vertelde hem dit) en hij had naar eigen zeggen ook de ruïnes ervan gezien. Processies waren in 1587 reeds verboden door de Staten van de Nederlanden en gebouwen die ermee verband hielden werden afgebroken, wat erop wijst dat de verering hier langer heeft voortgeduurd. In de protestantse tijd vormde het slechts een dwerggemeente, die eerst met Garrelsweer was gecombineerd (tot 1671), vervolgens met Eenum (tot 1839), tussen 1955 en 1977 met Leermens en ging in 1977 op in de hervormde gemeente De Wierden (Godlinze, Leermens, Oosterwijtwerd en 't Zandt), die in 2004 met de hervormde gemeenten Loppersum en Zeerijp-Eenum-Westeremden opging in de hervormde gemeente Maarland (Loppersum).

De losstaande toren van de Oosterwijtwerdse kerk zou in 1665 zijn ingestort tijdens het luiden ter herdenking van de dood van stadhouder Willem Frederik. Deze overleed echter reeds een jaar eerder in oktober, dus wellicht gebeurde dit al in 1664. Ter vervanging van de toren werd een dakruiter geplaatst. Het is sinds 1979 eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken, die het in 1985 en 1992 restaureerde. In 1997 werd er de laatste kerkdienst gehouden.

Bij Oosterwijtwerd werd in een onbekend jaar een Johannieter commanderij gebouwd, die in 1466 voor het eerst voorkomt en vermoedelijk een voorwerk vormde van de commanderij Dünebroek uit Wymeer, maar precieze gegevens hierover ontbreken. In 1476 werd het na 10 jaar van onafhankelijkheid en financiële problemen een voorwerk van het klooster Oosterwierum uit Heveskes. In 1609 werden de Johannieter bezittingen verbeurd verklaard door Stad en Lande en ingenomen door de protestanten.

Borg

Zandstenen epitaaf in de kerk voor Gijsbert Herman Ripperda (overleden 1695), die de kerk verbouwde

In 1411 werd door Focko Ukena de borg Huis ter Oosterwijtwerd gebouwd, die in 1452 in het bezit kwam van het geslacht Ripperda (en daarom ook wel Ripperdaborg wordt genoemd). In 1500 werd de borg bezet door de stad Groningen, die er 60 man legerde en de borg versterkte, alvorens zich weer terug te trekken toen graaf Edzard erheen oprukte. Na 1738 kwam de borg in handen van de nazaten van de Ripperda's en rond 1750 (na 1745) werd het afgebroken. Op het voormalige borgterrein (Dorpsstraat 20) werd in 1789 een boerderij gebouwd, die tegenwoordig 'Schathuis Wijtwerder Heerd' wordt genoemd. De grachten werden later opnieuw uitgegraven. De vroegere aanwezigheid van de Ripperda's komt met name tot uiting in de kerk; in de wapens op de 17e eeuwse herenbank, rouwborden, een grafkelder en een zandstenen epitaaf.

School

In het dorp staat aan de Dorpstraat 15 het oude schoolgebouw, waarvan het bouwjaar onbekend is, maar dat verbouwd werd (extra klaslokaal) rond 1900 onder leiding van architect Oeds de Leeuw Wieland. In 1935 werd het gebouw gesloten en ging de school samen met die van Leermens en Eenum op in de openbare basisschool bij de Dieftil (Het verhaal gaat dat zich onder die brug een dief had verstopt) over de Eenumermaar, gelegen tussen de drie dorpen. Voor overige voorzieningen zijn de inwoners aangewezen op Appingedam of Loppersum.

Andere gebouwen

De oude weem van het dorp werd eind 19e eeuw gesloopt om plaats te maken voor de in 1896 gebouwde pastorie aan de Dorpstraat 31. In 1905 werd het kleine verenigingsgebouw 'Rehoboth' gebouwd tegenover de kerk, waar vroeger vergaderingen en zondagsschool werd gehouden en dat nu dienstdoet als atelier. Aan de Dorpstraat 25-27 staat een langgerekt diaconiegebouw (armenhuis) uit 1879, dat een ouder gasthuis uit 1707 verving en gerestaureerd werd in 1988. Gevelstenen van beide stichtingsjaren en het jaar van restauratie zijn verwerkt in de voorgevel. Aan de Dorpstraat 24 staat een in eclectische stijl opgetrokken huis uit ongeveer 1880, waarin midden in de voorgevel een nis is gemaakt, waarin een beeld is geplaatst. Het huis ernaast op nr. 26 ('De Kleine Wereld') dateert volgens een gevelsteen uit 1860 en werd lange tijd bewoond door streekromanschrijfster Netty Streef.

In 1743 werd een pelmolen gebouwd aan oostzijde van de Oosterwijtwerdermaar, nabij de Dieftil (toen nog Pelmolentil), die later ook werd gebruikt als korenmolen en in 1889 afbrandde. Ter vervanging werd de dat jaar afgebroken koren- en pelmolen uit Briltil uit 1818 naar Oosterwijtwerd gehaald en herrees daar hetzelfde jaar als korenmolen. Deze molen had als hulp een elektromotor, die in 1934 werd vervangen door een bronsmotor. Drie jaar later werd de molen onttakeld en in 1962 werd de molen afgebroken.

De begraafplaats 'Rusthof' aan de Ripperdastraat 17 werd in 1931 aangelegd, toen ook het baarhuisje met het expressionistisch paraboolvormige dak werd gebouwd, dat lijkt op die op de begraafplaats van Garsthuizen.

Pastorie (1896)
Verenigingsgebouw (1905)
Diaconiegebouw (1879)

Zie ook

Lijst van rijksmonumenten in Oosterwijtwerd

Externe links

Zie de categorie Oosterwijtwerd van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

^{<span title="Voor deze uitspraak is een bronvermelding gewenst. Motivering:}

* Albert Buursema & Marina van der Ploeg (2008), "Oosterwijtwerd". In: Groningen, Stad en Ommeland. Bedum: Profiel. p. 380. * Ronald Stenvert et al., [http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu04_01/sten009monu04_01_0095.php Oosterwijtwerd (gemeente Loppersum)]. Monumenten in Nederland. Groningen. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Zwolle: Waanders Uitgevers (1998). * [http://www.oosterwytwerd.nl Website over het dorp]">[bron?] Sjabloon:Navigatie gemeente Loppersum