Rijksstraatweg (Groningen)

straat in de gemeente Groningen, Nederland

De Rijksstraatweg is de belangrijkste verbindingsweg door de dorpen Haren en Glimmen in de Nederlandse provincie Groningen. De weg loopt voor een groot deel over de Hondsrug. De huidige Rijksstraatweg loopt van de Verlengde Hereweg (Groningen) in het noorden tot de grens met de provincie Drenthe. De weg loopt vanaf de Esserweg langs Essen, Dilgt en Hemmen naar het centrum van Haren en langs de jaren 1970-wijk Maarwold en Haren-Midden verder via Lutsborg en Voorveld naar Harendermolen. De Rijksstraatweg gaat vervolgens dwars door het dorp Glimmen om vervolgens voorbij dit dorp en de voormalige herberg de Groninger Punt de Drentsche Aa (Punterdiep) over te steken en daarmee de Drentse grens. Daar gaat de weg over in de Groningerstraat (De Punt)

De weg kan qua adressering worden verdeeld in twee stukken, te weten: de adressen van Haren, lopend van huisnummer 1 tot 384 en die van Glimmen van 1 tot 138. De scheiding ligt bij de Viaductweg in Haren.

De weg is bekend om de vele villa's die erlangs gebouwd zijn. Vermoedelijk omdat er ook veel agrarische bebouwing langs de weg was gelegen, is de Rijksstraatweg in tegenstelling tot de Verlengde Hereweg echter nooit helemaal volgebouwd.[1] Langs de Rijksstraatweg staan ten noorden van Haren verder onder andere het Henri Daniel Guyot Instituut voor doven, het Voetbalstadion Esserberg en de Hortus Haren. Tussen Haren en Glimmen liggen een aantal natuurgebieden, zoals het Quintusbos.Ten zuiden van Glimmen bevindt zich pompstation De Punt, dat sinds 1881 het winpunt voor vormt water uit de Drentsche Aa van het Waterbedrijf Groningen.

Geschiedenis

bewerken

De weg werd vroeger 'heirweg' (handelsweg) of Heereweg genoemd omdat het van oudsher de belangrijkste verbinding was tussen de stad Groningen en Coevorden en daarmee tot de rest van het land. Deze weg splitste zich bij Harendermolen in twee routes naar het zuiden:

  • De Lage Herenweg of de Pundertijk (Punterdijck) liep voorbij de herberg de Groninger Punt over een voorde door de Drentsche Aa (Punterdiep). Deze en route was vanaf de late middeleeuwen de belangrijkste verbindingsroute en was ook de route waar later de Rijksstraatweg overheen werd gelegd.
  • De Hoge Herenweg door de Appelbergen, die verder liep over de Hondsrug en vervolgens verder door de Besloten Venen langs de Zuidlaarderweg en de Groningerstraat verder naar het zuiden. Het vormde een langere (maar drogere) route naar Coevorden.[2] Tegenwoordig is het (onverharde) deel van deze weg door het natuurgebied de Appelbergen niet meer volledig toegankelijk voor auto's.

De heirweg was de belangrijkste aanvalsroute naar de stad, waarover bijvoorbeeld Frederik van Blankenheim (1401) en Bernhard van Galen (1672) optrokken naar de stad. Na de aanval van de laatste werd dan ook de Helperlinie aangelegd voor de stadswallen.

Van origine bestond de weg uit een karrenspoor. In de 15e eeuw was de weg in onderhoud bij een kluizenaar, die in ruil daarvoor mocht wonen in het Harener Holt. Later werden omwonenden verplicht tot het onderhoud aan de weg in ruil voor zogenoemd 'stuiversbier'. In 1654 werd de eerste verharding van de weg aangebracht door op sommige plaatsen veldkeien te leggen. Met de aanleg van het Sterrebos in 1741 werden ook bomen langs de weg geplant.[3] Van oudsher droeg de hele weg vanaf de Herepoort tot de Drentse grens dezelfde naam. In 1824 werd het Harense deel echter bestraat en overgedragen aan het Rijk en kreeg het de aanduiding Rijksstraatweg. Deze benaming gold voor de hele weg tot aan de Harense gemeentegrens bij het Sterrebos. Na de annexatie van het gebied tot de Natte brug in 1885 en de annexatie van het dorp Helpman door de stad Groningen in 1915, werd het nieuwe Groningse deel hernoemd tot Verlengde Hereweg. Plannen in 1968 en 1969 om de weg te hernoemen tot 'Hoofdweg' haalden het niet.[4] In 2019 werd de hele gemeente Haren geannexeerd door Groningen en sindsdien ligt de hele weg binnen deze gemeente. In de tweede helft van de 20e eeuw werd de weg na de aanleg van de A28 (1961-1986) omgevormd tot een lokale weg. Mogelijk heeft ook de heropening van Station Haren in 1968 tot een verdere vermindering van het verkeer geleid. Het centrum van Haren werd begin 21e eeuw heringericht volgens het principe van shared space.

Villa's

bewerken

Langs de weg staan een groot aantal villa's en andere buitenhuizen. De oudste hiervan was het bisschoppelijke hof te Hemmen, dat op zijn laatst uit de 14e eeuw dateerde en begin 19e eeuw werd vervangen door het Huis te Hemmen. Een ander bekend buitenhuis was de Emdaborg (18e eeuw). Bij Glimmen lagen de versterking Weerdenbras (16e eeuw) en het Huis te Glimmen (13e eeuw). Een ware bouwgolf startte vanaf 1870, toen de vestingwallen en de Helperlinie in het kader van de Vestingwet verdwenen en industrieel Jan Evert Scholten in 1872 Villa Gelria liet bouwen.[1] Vervolgens begonnen meer gegoeden uit de stad Groningen met de bouw van buitens langs de weg, hetgeen vergemakkelijkt werd doordat in die tijd ook de trambaan van de Tramweg-Maatschappij Zuidlaren – Groningen er langs werd aangelegd. Een groot aantal van deze landhuizen werden gerealiseerd tussen 1900 en 1930, toen landbouwers (zoals Bolhuis, van Hemmen, Takens en Hemmes) grote stukken grond als bouwterrein verkochten, waar vervolgens een aantal woningen werden gebouwd voor vooral renteniers. Een aantal villa's werd ook weer afgebroken, zoals de villa's Rezaggo en De Kamp.[5] De bekendste villa is 't Huis de Wolf uit 1892. Nadat dit huis en omringende landerijen in 1916 aangekocht werden door de Nederlandse staat, liet deze er in de jaren 1960 zorgcentrum Beatrixoord en het Biologisch Centrum bouwen en de Hortus Haren aanleggen. Later werden deze eigendom van de Rijksuniversiteit Groningen. In 't huis de Wolf was van de jaren 1960 tot de jaren 1990 het Polemologisch Instituut gevestigd. Eind 20e eeuw werd het huis verkocht en volledig gerenoveerd.

Aan de Rijksstraatweg zijn de volgende rijks- en gemeentelijke monumenten te vinden:

Object Plaats Bouwjaar Architect Monument Afbeelding
Rijksstraatweg 9
(Vossenplaats)
Haren 1784 0017/wikinr35
Rijksstraatweg 10
(Boerderij)
Haren 19e eeuw RM 20276  
Rijksstraatweg 12
(Esserhuis)
Haren 1929 Kuiler en Drewes 0017/wikinr36
Rijksstraatweg 15
(De Zonnewijzer)
Haren ca. 1928 A.R. Wittop Koning 0017/wikinr37
Rijksstraatweg 17
(De Dilgt)
Haren 1926 A.R. Wittop Koning RM 513840
RM 513841
RM 513842
 
Rijksstraatweg 19
(Villa Anna)
Haren 1903 RM 513853  
Rijksstraatweg 24
(Villa Esserberg)
Haren 1850 0017/wikinr38
Rijksstraatweg 32
(Villa)
Haren 1932 Adriaan van der Weele RM 513844
RM 513845
 
Rijksstraatweg 45
(De Wyk)
Haren 1919 K.P.C. de Bazel RM 513870
Rijksstraatweg 47
(boerderij)
Haren eind 19de eeuw 0017/wikinr39  
Rijksstraatweg 50
(De Holten)
Haren 1924 Jan en Geert Siccama 0017/wikinr40  
Rijksstraatweg 55-57
(Polderhym)
Haren begin 20ste eeuw Derk Smit (jr.) 0017/wikinr41  
Rijksstraatweg 59
(Huize Welkom)
Haren 1919 M.G. Eelkema 0017/wikinr42  
Rijksstraatweg 63
(Henri Daniel Guyot Instituut, Huize Hemmen)
Haren 1805
ca. 1841 (verb.)
1918 (verb.)
Kuiler en Drewes (1918) | adres 0017/wikinr43  
Rijksstraatweg 69
(Linquenda)
Haren rond 1910 RM 513789
RM 513790
 
Rijksstraatweg 70
( 't Klaverblad)
Haren 1916 A.L. van Wissen RM 513854  
Rijksstraatweg 73
(De Laankamp)
Haren 1926 Haatje Hillebrands RM 513866  
Rijksstraatweg 76
('t Huis de Wolf)
(koetshuis/dienstwoning; was nr. 74)
Haren 1892 RM 513792
RM 513793
 
Rijksstraatweg 98, 98-1 en 98 a-g
(Woningblok)
Haren 1936 Wildeboer en Overzet 0017/wikinr44
Rijksstraatweg 126
(Woonhuis)
Haren 1908 0017/wikinr45  
Rijksstraatweg 133
(oliemolen De Hoop)
Haren 1843 RM 20274  
Rijksstraatweg 135-141
(De Hoop, woningen en schuren
Haren RM 20275  
Rijksstraatweg 143-149
(hoekpand)
Haren 1925 0017/wikinr46  
Rijksstraatweg 188
(Nicolaaskerk)
Haren 1200-1250 RM 20272
RM 20273
 
Rijksstraatweg 215
(Terborgshof, ook wel Terborghs Hof)
Haren ca. 1930 Nijhuis en Reker 0017/wikinr47  
bij Rijksstraatweg 226
(Tramwachthuisje)
Haren verm. rond 1921 RM 513860  
Rijksstraatweg 240
(Huize de Hondsrug, vroeger Huize De Kempenaar)
Haren 1913 Gerhardus Knuttel RM 513855  
Rijksstraatweg 242
(Villa)
Haren 1913 Kuiler & Drewes RM 513837
RM 513838
 
Rijksstraatweg 263
(Woonhuis)
Haren ca. 1908 0017/wikinr48
Rijksstraatweg 290
(De Eshof, begraafplaats)
(baarhuisje)
(poortgebouw)
(begraafplaatshek)
(schuurtje)
(zonnewijzer)
Haren 1885
ca. 185
1918
ca. 1885
1918
1919


Kuiler & Drewes


RM 513801
RM 513802
RM 513803
RM 513804
RM 513806
RM 513807
 
Rijksstraatweg t.o. 326
(Tramwachthuisje/transformatorgebouw)
Haren 1926 RM 513861  
Rijksstraatweg 333
('De Vennen, hoofdkantoor van Het Groninger Landschap)
Haren 1920 A.R. Wittop Koning 0017/wikinr49
Rijksstraatweg 342
(Het Fortje)
Haren ca. 1928 Egb. Reitsma 0017/wikinr50  
Rijksstraatweg 348
(Villa)
Haren 1898 RM 513809
RM 513810
 
Rijksstraatweg 353
( 't Zunneke)
Haren 1926 M. de Vries Azn. RM 513856  
Rijksstraatweg 364
(Boerderij)
Haren RM 20277  
Rijksstraatweg 368
(Mimosa)
Haren 1904 0017/wikinr51  
Rijksstraatweg 373
(dubbel woonhuis)
Haren ca. 1917 0017/wikinr52
Rijksstraatweg 377
(Woonhuis)
Haren 1927 K. Zevenberg RM 513862  
Rijksstraatweg 381
(De Dobbe)
Haren 1931 Kuiler & Drewes RM 513847
RM 513848
 
Rijksstraatweg 384
(De Vreeburgh)
Haren ca. 1922 0017/wikinr53
Rijksstraatweg 1
(Zonnelust)
Glimmen ca. 1926 0017/wikinr8  
Rijksstraatweg 4
(Weltevreden, landhuis)
Glimmen 1806 RM 20286  
Rijksstraatweg 5
(Weltevreden, boerderij)
Glimmen 1867 RM 513869  
Rijksstraatweg 12
(Haaksbergen )
Glimmen 1849 0017/wikinr9
Rijksstraatweg 15
(Kooykamp)
Glimmen 1894 0017/wikinr10  
Rijksstraatweg 17
(Huis te Glimmen, voorm. Boswachterswoning)
Glimmen mog. ca. 1820 RM 20284  
Rijksstraatweg 19
(Quintushoeve)
Glimmen 1880 0017/wikinr11
Rijksstraatweg 62-64
(Woonhuis)
Glimmen ca. 1927 0017/wikinr12
Rijksstraatweg 63
(Woonhuis)
Glimmen eind 19de eeuw 0017/wikinr13
Rijksstraatweg 77
(De Brinkkamp)
Glimmen 1920 A.R. Wittop Koning RM 514056
RM 514057
RM 514058
 
Rijksstraatweg 81
(Welgelegen)
Glimmen voor 1838 RM 20285  
Rijksstraatweg 124
(Woonhuis)
Glimmen ca. 1900 0017/wikinr14
Rijksstraatweg 126
(Woonhuis)
Glimmen ca. 1840 0017/wikinr15
Rijksstraatweg 136
(Weerdenbras)
Glimmen 1877 0017/wikinr16  
Rijksstraatweg 138
(De Groninger Punt)
Glimmen 1736 RM 528716
0017/wikinr17