Brakwaterkokkel

De brakwaterkokkel (Cerastoderma glaucum) is een in zee levend tweekleppig weekdier.

Brakwaterkokkel
Taxonomische indeling
Rijk: Animalia (Dieren) Stam: Mollusca (Weekdieren) Klasse: Bivalvia (Tweekleppigen) Orde: Cardiida Familie: Cardiidae (Hartschelpen) Geslacht: Cerastoderma
Soort
Cerastoderma glaucum (Bruguière, 1789)
Synoniemen
Lijst Cerastoderma lamarcki (Reeve, 1845) Cardium lamarcki Reeve, 1845 Cardium clodiense Brocchi, 1814 Cardium isthmicum Issel, 1869 Cardium lamarckii Reeve, 1845 Cardium glaucum marsi F. Nordsieck, 1969 Cerastoderma glaucum marsi F. Nordsieck, 1969 Cardium belticum Reeve, 1845 Cardium (Cerastoderma) bengasiensis Kaltenbach, 1943 Cardium coefiensis Kaltenbach, 1943 Cardium glaucum Poiret, 1789 Cardium (Cerastoderma) agheilensis Kaltenbach, 1949 Cardium (Cerastoderma) rectidens Coen, 1915 Cardium bengasiensis Kaltenbach, 1943 Cardium eichwaldii Reeve, 1845 Cardium ornatum Eichwald, 1855 Cardium rhomboides Lamarck, 1819 Cardium edule picolina Kaltenbach, 1943 Cardium (Cerastoderma) bengasiensis antiqua Kaltenbach, 1949 Cardium (Cerastoderma) bengasiensis berkaensis Kaltenbach, 1949 Cardium (Cerastoderma) bengasiensis hatzi Kaltenbach, 1949 Cardium coefiensis cyrenaica Kaltenbach, 1949 Cardium coefiensis heilmeieri Kaltenbach, 1949 Cardium edule var. altior Bucquoy, Dautzenberg & Dollfus, 1892 Cardium edule var. intermedia Milaschewitsch, 1916 Cardium edule var. maeotica Milaschewitsch, 1916 Cardium edule var. magna Golubjatniknov, 1908 Cardium edule var. nuciformis Milaschewitsch, 1916 Cardium edule var. paludosa Bucquoy, Dautzenberg & Dollfus, 1892 Cardium edule var. picta Milaschewitsch, 1916 Cardium edule var. quadrata Bucquoy, Dautzenberg & Dollfus, 1892 Cardium edule var. umbonatum S. V. Wood, 1853 Cardium glaucum var. coeni Mars, 1951 Cerastoderma edule var. contortula Sacco, 1899 Cardium edule mareotica Pallary, 1913 Cerastoderma glaucum (Poiret, 1789) Cardium eichwaldi Reeve, 1845 Cardium umbonatum Wood S., 1850 Cardium edule var. libenicense Brusina, 1870 Cardium glaucum var. rectidens Coen, 1915 Cardium glaucum var. syrtiaca Coen, 1915 Cardium glaucum var. crassa Coen, 1915 Cardium zonatum T. Brown, 1827 Cardium tenue Leach in Gray, 1852
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
(en) World Register of Marine Species
Portaal    Biologie

Beschrijving

Schelpkenmerken

De schelp is meestal betrekkelijk dunschalig, is meestal langer dan hoog en is afgerond driehoekig van vorm. De schelp heeft een heterodont slot met stevige geprononceerde cardinale tanden en laterale tanden. De umbo (top) ligt ongeveer in het midden. Vanuit de umbo lopen 18-32, echter meestal ongeveer 23 iets verheven, soms zwak gekielde ribben waarop soms smalle schubjes staan. De tussenribsruimten zijn veel smaller dan de ribben zelf. Aan de binnenkant van de schelp lopen de groeven die corresponderen met de ribben aan de buitenzijde door tot aan de top. De schelprand is door deze tussenribsruimten en ribben iets gekarteld. Beide kleppen zijn tegengesteld gekarteld waardoor de uitsteeksels van de ene klep in de uitsparingen van de andere klep grijpen. Op de schelp zijn fijne groeilijnen parallel aan de onderrand zichtbaar. Een aantal groeilijnen vallen meer op dan de overige. Deze komen overeen met een periode van weinig of geen groei gedurende het koude seizoen en kunnen dus wellicht als 'jaarring' gezien worden.

De schelpen van de kokkel en Cerastoderma glaucum lijken vrij veel op elkaar. Er zijn verschillen in vorm, beribbing, het slot, de dikte, enz. Geen van deze kenmerken op zich is voldoende om de schelpen van beide soorten te onderscheiden. Men moet naar een combinatie van kenmerken kijken om meer zekerheid te hebben. Een betrekkelijk goed kenmerk is de relatieve lengte van de ligamentdrager. Deze is bij Cerastoderma glaucum naar verhouding veel korter dan bij de Kokkel.

De relatie tussen het aanal ribben en het zoutgehalte, zoals die bij de kokkel gevonden is, is niet bij Cerastoderma glaucum aangetoond.

Grootte van de schelp

• Lengte: tot 50 mm (meestal <29 mm)
• hoogte: tot 40 mm (meestal <24 mm)
• diameter: tot 35 mm (meestal <21 mm)

Kleur van de schelp

De buitenkant is wit met soms een paarsbruine achterzijde. Jonge exemplaren zijn vaak bruin gekleurd. De binnenkant is wit, soms met paarsbruine vlekken. Strandmateriaal is vaak blauwgrijs of bruin verkleurd.

Cerastoderma glaucum
Rechter en linker klep van hetzelfde exemplaar:

• 
  Rechter Klep
• 
  Linker Klep

Cerastoderma glaucum lamarcki
Rechter en linker klep van hetzelfde exemplaar:

• 
  Rechter Klep
• 
  Linker Klep

Kenmerken van het dier

Cerastoderma glaucum kan ongeveer 7 jaar oud worden.

Habitat en leefwijze

Cerastoderma glaucum leeft in rustig, permanent aanwezig water. De dieren kunnen, in tegenstelling tot de kokkel slecht tegen droogvallen tijdens ebtij. De soort is zeer tolerant voor lage en zeer hoge zoutgehalten. Van zeer ondiep water, net beneden de laagwaterlijn tot enkele tientallen meters waterdiepte voorkomend. Deze combinatie van factoren maakt dat deze soort vaak te vinden is buiten de directe invloed van het getij, zoals in 'brakke' binnenwateren. De soort komt dus niet in de eigenlijke Noordzee voor. Jonge Cerastoderma glaucum kunnen met byssusdraden vastgehecht zijn aan draadalgen of andere vegetatie. Volwassen dieren leven meestal ingegraven in het sediment. De soort geeft daarbij de voorkeur aan fijnkorrelige sedimenten, kleien, silten en fijne zanden.

Voeding

Cerastoderma glaucum is een filteraar en leeft van plankton en ander in het water zwevend voedsel.

Areaal

Het verspreidingsgebied ligt in de Noord- en de Oostzee en in het westelijk deel van de Middellandse Zee. Omdat deze soort aanvankelijk verward werd met de kokkel (Cerastoderma edule) (zie bij 'opmerkingen over de naamgeving') zijn veel opgaven in de literatuur over het voorkomen van deze twee soorten onjuist.

Levend is de soort bekend uit brakke binnenwateren van Nederland (vooral provincie Zeeland) en België.

Fossiel voorkomen

In het Noordzeegebied is Cerastoderma glaucum sinds het Vroeg Pleistoceen aanwezig. De soort is echter veel minder algemeen dan de kokkel. Het is niet onmogelijk dat een deel van de exemplaren uit het Eemien tot de soort behoren die tegenwoordig in het oostelijke deel van de Middellandse Zee en de Zwarte Zee leeft (zie bij 'opmerkingen over de naamgeving').

Het Holoceen lijkt de enige periode waarin de soort echt algemeen is (geweest). In de voormalige Zuiderzee was Cerastoderma glaucum zeer algemeen. Nog steeds spoelen exemplaren aan op strandjes van het IJsselmeer. In het Zuiderzeegebied komt daarnaast op een diepte van ongeveer 15 meter onder NAP een andere afzetting voor waarin deze soort veel aanwezig is. Deze laag wordt de 'Cardium Klei' genoemd en heeft een Midden Holocene ouderdom. Uit de klei die ontsloten is in de plasjes achter de Hondsbossche Zeewering is de Brakwaterkokkel eveneens bekend. Een laatste voorbeeld is een lokaal aanwezig niveau met Brakwaterkokkels in, en in de omgeving van Dordrecht. Deze Brakwaterkokkels hebben hier korte tijd (enkele jaren) geleefd na de St. Elisabethsvloeden van 1421 tot 1424.

Op het Noordzeestrand spoelen fossiele kleppen van de Brakwaterkokkel regelmatig aan. Waarschijnlijk is het merendeel van dit aangespoelde materiaal van Holocene ouderdom.

Opmerking over de naamgeving

Lange tijd is Cerastoderma glaucum niet als zelfstandige soort herkend maar beschouwd als een ecologische vorm van Cardium edule, thans Cerastoderma edule (de gewone kokkel). Toen duidelijk werd dat het verschil op soortsniveau lag, werd lange tijd de naam Cardium lamarcki Reeve, 1845 (later Cerastoderma lamarcki (Reeve, 1845)) gebruikt. Om prioriteitsredenen werd later de oudere geldige naam Cerastoderma glaucum (Bruguière, 1789) gebruikt.

Onderzoek aan DNA van Cerastoderma glaucum bracht aan het licht dat de populaties in het westelijk en het oostelijk deel van de Middellandse Zee tot verschillende soorten behoren. De kokkels uit de Zwarte- en de Kaspische Zee behoren tot dezelfde soort als die in het oostelijk mediterrane gebied. Omdat Cerastoderma glaucum oorspronkelijk uit het westelijk deel van de Middellandse Zee beschreven is, behoren die uit de oostelijker zeeën tot een andere soort waarvoor nog geen naam beschikbaar is. De brakwaterkokkels uit de Atlantische Oceaan en de Noord- en Oostzee behoren tot dezelfde soort als die uit de westelijke Middellandse Zee, dus tot Cerastoderma glaucum. Een verkeerde interpretatie van de implicaties van het DNA-onderzoek heeft ertoe geleid dat verschillende Nederlandse auteurs rond de laatste eeuwwisseling weer de naam Cerastoderma lamarcki zijn gaan gebruiken. Dit gebruik berust dus op een misverstand. De juiste en geldige naam voor deze soort is Cerastoderma glaucum.

Consumptie

In tegenstelling tot de kokkel wordt Cerastoderma glaucum niet of nauwelijks gegeten.

Zie ook

• Lijst van Mollusca
• Termen in gebruik bij de beschrijving van schelpen
• Termen in gebruik bij de beschrijving van weekdier anatomie

Externe links

NB. Door de verwarring in de naamgeving van deze soort wordt veelal naar het jongere synoniem Cerastoderma lamarcki verwezen.

• Verspreiding in Nederland
• Natuurdatabase.nl: Cerastoderma lamarcki
• Animal Diversity Web
• MarBEF Data System: Cerastoderma lamarcki
• Kaarten met waarnemingen:

• België
• Nederland
• wereldwijd

Bronnen, noten en/of referenties

---

• Benthem Jutting, W.S.S. van, 1943. Mollusca (I) C. Lamellibranchia. Fauna van Nederland 12: 1-475.
• (en) Brock, V., 1987. Genetic relations between the bivalves Cardium (Cerastoderma) edule, Cardium lamarcki and Cardium glaucum, studied by means of crossed immunoelectrophoresis. Marine Biology, 93: 493-498.
• Bruyne, R.H. de, 2004. Veldgids Schelpen. KNNV Uitgeverij, ISBN 90-5011-140-8, 234 pag.
• Gittenberger, E., Janssen, A.W., Kuijper, W.J., Kuiper, J.G.J., Meijer, T., Velde, G. van der & Vries, J.N. de, 1998. De Nederlandse zoetwatermollusken. Recente en fossiele weekdieren uit zoet en brak water. Nederlandse Fauna 2. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & EIS-Nederland, Leiden, 288 pp. ISBN 90-5011-201-3
• Havinga, B., 1922. Mariene mollusken. pp. 373-390, In: Redeke, H.C. et al., Flora en Fauna der Zuiderzee. Monografie van een brakwatergebied. C. de Boer Jr. (Den Helder), 460 pag.
• Hendriks, J.P.C.A., Cleveringa, P., Beurden, L. van, Weerts, H.J.T., Meijer, T., Smeerdijk, D.G. van & Paalman, D.B.S., 2004. 'Dar vordrunken 16 schone kerspele...' Introductie op het moderne interdisciplinaire onderzoek naar de St. Elisabethsvloeden, 1421-1424. Westerheem, 53: 94-111.
• (en) Koulman, J.G. & Wolff, W.J., 1977. The Mollusca of the estuarine region of the rivers Rhine, Meuse, and Scheldt in relation to the hydrography of the area. V. The Cardiidae. Basteria, 41: 21-32.
• Meijer, T., Cleveringa, P., Wolf, H. de, 2008. Kokkels in soorten en maten in de IJsselmeerpolders. Grondboor & Hamer 62(3/4): 96-100.
• Muller, J. & Raadshoven, B. van, 1947. Het Holoceen in de Noordoostpolders. Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, 64: 153-185.
• (en) Nikula, R. & Väinölä, R., 2003. Phylogeography of Cerastoderma glaucum (Bivalvia: Cardiidae) across Europe: A major break in the Eastern Mediterranean. Marine Biology, 143: 339-350.
• Prummel, W., Knol, E., Streurman, H.J., 2007, Twee soorten kokkels in het Fries-Groninger kustgebied. Vereniging voor Terpenonderzoek, Jaarverslagen 83-90, 1999-2006: 42-61.
• Spaink, G., 1958b. De Nederlandse Eemlagen, I: Algemeen overzicht. Wetenschappelijke Mededelingen Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging 29, 44 pp.

Europese Cardiidae