Wim Hof
Wim Hof (Sittard, 20 april 1959), bekend onder de naam "The Iceman", is een Nederlander die diverse kouderecords op zijn naam heeft staan. Hof ontwikkelde een methode waardoor naar zijn zeggen mensen hun zenuwstelsel en immuunstelsel zouden kunnen beïnvloeden en waardoor ze beter bestand zouden kunnen zijn tegen koude, de 'Wim Hof Methode' (WHM).
Wim Hof | ||||
---|---|---|---|---|
![]() | ||||
Wim Hof tijdens een demonstratie in Rotterdam (2007)
| ||||
Persoonlijke informatie | ||||
Bijnaam | The Iceman | |||
Geboortedatum | 20 april 1959 | |||
Geboorteplaats | Sittard, ![]() | |||
Lengte | 1,82 m | |||
Sportieve informatie | ||||
Discipline | Extreme sporten | |||
Officiële website | ||||
|
Levensloop
bewerkenWim Hof is onderdeel van een eeneiige tweeling. Hij groeide op in een katholiek gezin met negen kinderen, onder wie zijn oudere broer, documentairemaker Rob Hof. Hij ging naar de lagere technische school[1] en raakte, naar eigen zeggen vanaf zijn twaalfde geïnteresseerd in allerhande culturen en talen, maar ook in vormen van esoterisch gedachtegoed en religies, waaronder boeddhisme, hindoeïsme, natuurreligies van Indianen en Masai.[2][3]
Extreem sporter
bewerkenHof zegt extreme kou te kunnen weerstaan en beheerst op dit vlak verscheidene disciplines. In mei 2007 staakte hij op een hoogte van 7400 meter met bevroren tenen een recordpoging. In korte broek en op sandalen zou hij de top van de Mount Everest hebben willen bereiken. Het is daar tussen 25 en 30 graden onder nul. Hij haalde voordien negen keer het Guinness Book of Records en deze expeditie had de tiende moeten worden.
Hof beklom eerder blootsvoets besneeuwde bergen en overwon zonder hulpmiddelen of beveiliging steile wanden. Eind 1998 zwom hij op de Noordpool, gekleed in niet meer dan een zwembroek, onder een veertig centimeter dikke ijslaag door. In maart 1999 zwom hij onder vijftig meter poolijs door. In februari 2000 probeerde hij in Finland bij twintig graden onder nul honderd meter onder ijs te zwemmen. Hij kan naar eigen zeggen gedurende ruim zes minuten zijn adem inhouden.[4][5] Op 16 maart 2000 zwom Hof, nabij Kolari, 57,5 meter onder een ijslaag door.[6][7][8]
Op 26 januari 2007 liep The Iceman in Finland, nabij Oulu, een halve marathon op blote voeten, boven de poolcirkel bij temperaturen tussen de twintig en dertig graden Celsius onder nul. Hij liep tweedegraads bevriezingen op aan zijn voeten en werd na afloop behandeld in het ziekenhuis van Kolari.[9] De tijd van 2 uur 16 minuten en 34 seconden werd erkend als een Guinness World Record.[10] Deze poging werd opgenomen door Discovery Channel voor het programma ‘The Real Superhumans and the Quest for the Future Fantastic’ dat op 4 november 2007 werd uitgezonden.[11] Dit record werd in 2021 verbroken door Josef Šálek, in Pelhřimov (Tsjechië) met een tijd van 1:36:21.
In juni 2007 verbeterde Hof het wereldrecord in-ijs-staan. In het ijsberenverblijf van Ouwehands Dierenpark stond hij 70 minuten en 35 seconden tot aan zijn kin in een bak met ijsblokjes. Dit record werd op 21 april 2008 verbeterd door de 43-jarige Chinees Jintu Wang, die het anderhalf uur uithield in een ijstank in Beijing.[12] Op 5 september 2020 zette de Oostenrijker Josef Koeberl het record op 2 uur, 30 minuten en 57 seconden. Het ijs reikte echter niet helemaal tot zijn schouders.[13] Dit record werd weer verbroken in december 2020 door de Fransman Romain Vandendorpe met een tijd van 2:35:10.[14]
Begin 2009 liep Hof in Tanzania nagenoeg naakt en bij vijftien graden onder nul naar de top van de 5892 meter hoge Kilimanjaro. Begin 2014 beklom Hof wederom in korte broek de Kilimanjaro. Samen met 26 volgers behaalde hij de top binnen 48 uur.[15]
Herhaaldelijk heeft Hof beweerd 21 tot 26 Guinness World records te hebben, maar Hof heeft slechts drie verschillende wereldrecords in handen gehad. De hogere aantallen kunnen worden toegeschreven aan het keer op keer verbreken van het record in-ijs-staan.[16][17]
Eind 2008 liet Hof weten dat hij niet langer een "kermisattractie" wilde zijn, maar "de mensheid wil dienen" door zijn sporttechnieken op anderen over te brengen.[18] Maar op 26 maart 2010 kwam hij terug op zijn eerdere uitspraken en stond hij gedurende 1 uur, 44 minuten en 12 seconden opnieuw tot aan zijn kin in een bak met ijsblokjes. In juli 2010 verbrak hij dit record met tien seconden, deze keer gekoppeld aan een reclame van het energiebedrijf NUON.[19] Het toen behaalde record van 1 uur, 44 minuten en 22 seconden verbeterde hij op 1 januari 2011 tot 1 uur en 50 minuten in Hong Kong, met de motivering aandacht te willen vestigen op global warming.[20]
Methode
bewerkenHof beweert ervan overtuigd te zijn dat mensen hun zenuwstelsel kunnen beïnvloeden met hun geestelijke vermogens.[21] Hij ontwikkelde een leerschool voor het beïnvloeden van het cardiovasculaire systeem.[22] In zijn 'Wim Hofmethode' combineert hij ademhalingstechnieken en de overtuiging dat het lichaam meer kan dan gedacht met koudetrainingen die bestaan uit een geleidelijke gewenning aan koude omgevingen.[21] Daarbij borduurt hij voort op de Aziatische meditatietechniek Tumo,[23] die volgens hem helpt "om vanuit je zenuwstelsel warmte te genereren door middel van je wil en ademhaling". Daarmee zou er meer zuurstof in het bloed opgenomen worden, wat het centraal zenuwstelsel zou beïnvloeden.[22] Volgens Hof kan zuurstof hierdoor in het gehele lichaam terechtkomen en deze alkalisch maken.[24]
Hof beweert met zijn methode reuma- en diabetespatiënten te kunnen behandelen en zegt dat zijn methode ook in brede zin een heilzame werking heeft.[21][noot 1] Hij stelt dat iedere ziekte zijn oorsprong heeft in een uit balans geraakt immuunsysteem en dat 90% van alle ziekten is te genezen.[24] Onderzoekers van het Radboudumc concludeerden in 2014 dat dit onterechte gezondheidclaims zijn en patiënten valse hoop biedt.[25]
Invloed op immuunsysteem (2010-2014)
bewerkenSinds 2010 werd Hof onderzocht door onderzoekers van het academisch ziekenhuis UMC St Radboud in Nijmegen om te achterhalen hoe hij tot zijn prestaties kwam.[26] Tijdens een experiment waarbij Hof in een ijsbad plaatsnam, terwijl hij zijn meditatie uitvoerde, werden testen uitgevoerd bij toediening van endotoxine.[27] Zijn lichaam liet bovengemiddelde cortisolwaarden zien. Ook was zijn immuunreactie vijftig procent lager in vergelijking met de gemiddelde mens en maakte zijn lichaam een derde minder ontstekingseiwitten aan.[28][29]
Hoewel Hof beweerde dat hij zijn autonoom zenuwstelsel en afweerreactie kon beïnvloeden door concentratie en meditatie,[28] was een bevinding bij een enkel persoon geen wetenschappelijk bewijs dat meditatie het autonome zenuwstelsel en de immuunrespons kan beïnvloeden.[30] De onderzoekers stelden voor om in een vervolgonderzoek door Hof getrainde proefpersonen te vergelijken met gewone proefpersonen.[29][31] Dit onderzoek werd uitgevoerd met een interventiegroep van twaalf proefpersonen die door hem waren getraind en een controlegroep van twaalf niet-getrainde proefpersonen die endotoxine van de bacterie Escherichia coli in de bloedbaan kregen toegediend. De getrainde proefpersonen van de interventiegroep deden ademhalingsoefeningen die zorgden voor een zuurstoftekort in de weefsels (hypoxie) en het meer basisch worden van het lichaam (alkalose), waardoor de adrenalineniveaus stegen tot niveaus die hoger waren dan gebruikelijk is voor een persoon die voor de eerste keer bungeejumpt.[32][33] Daarop werden meer ontstekingsmediatoren, waaronder interleukine-10 aangemaakt. Deze groep vertoonde minder ziektesymptomen dan de controlegroep. De resultaten hiervan gaven de indicatie dat getrainde personen hun immuunrespons kunnen beïnvloeden.[32][34][35][36]
Volgens Wouter Van Marken Lichtenbelt toonde dit onderzoek "onomstotelijk" aan dat het immuunsysteem te beïnvloeden was via de Wim Hof-methode, maar kon nog niet vastgesteld worden welk onderdeel dit bewerkstelligde. Ook zou het mogelijk zijn dat de ademhalingstechniek zorgt voor een acuut effect op het autonoom zenuwstelsel waardoor extra adrenaline vrij komt.[24] Volgens de onderzoekers Kox en Pickkers was het al bekend dat een diepe ademhaling, afgewisseld met het lang vasthouden van de adem, zorgt voor een sterke wisseling van de zuurgraad en het zuurstofgehalte in het bloed. Ook was al bekend dat een hoog adrenalineniveau de werking van het immuunsysteem remt.[33][37][noot 2] Volgens onderzoeker Pickkers ging het dus om lichamelijke stress die niets te maken had met de psyche.[33] Wetenschapsjournalist Marcel Hulspas maakte de kanttekening dat de aangetoonde verlaagde afweerreactie, niet betekent dat Hof minder vatbaar is voor ziekte.[38]
Bruin vetweefsel (2014)
bewerkenUit een volgend onderzoek aan de Universiteit van Maastricht bleek dat zijn eeneiige tweelingbroer even goed tegen kou kan. Zijn broer volgde niet Wim Hofs koudetraining maar was wel getraind in dezelfde ademhalingstechniek. De onderzoekers bevonden dat beiden bij een lage temperatuur een gelijke maar bovengemiddelde hoeveelheid bruin vet activeerden en meer lichaamswarmte produceerden dan andere proefpersonen, hoewel hun lichamen niet over bovengemiddeld bruin vet beschikten.[39][noot 3] Onderzoeker Wouter van Marken Lichtenbelt zei over de aanwezigheid en activatie van het bruinvet: "Dit lijkt toch meer een kwestie van aanleg dan van de training te zijn".[41] De onderzoekresultaten duidden er verder op dat de krachtige, statische samentrekking van de ademhalingsspieren tijdens de ademhalingsmethode zorgen voor de vergrote hitteproductie.[42] De onderzoekers constateerden ook een verhoogde glucoseopname in de ademhalingsspieren.
Kritiek
bewerkenHof is bekritiseerd om zijn uitspraken. Hij beweerde dat mensen met reuma, multiple sclerose en zelfs kanker baat zouden kunnen hebben bij zijn methode. Zijn onderzoekers Pickkers en Kox hadden hem gewaarschuwd voor het postuleren van dergelijke gezondheidsclaims die volgens hen niet gerechtvaardigd zijn.[33] Tevens vertelde Hof aan de media dat het onderzoek uitwees dat zijn lichaam bacteriën eerder kon uitschakelen,[22][noot 4] hoewel dit geen conclusie van het onderzoek was.
Risico op verdrinken
bewerkenDoor de ademhalingsoefeningen kan zich een soort hyperventilatie voordoen waarbij men voor korte tijd bewusteloos wordt. Wanneer dit onder water gebeurt, kan er een zogenaamde shallow water blackout optreden, mogelijk met dodelijke afloop.[noot 5] Dit is vooral bekend onder duikers en zwemmers. In artikelen in Het Parool (mei 2016 en juli 2016) werd melding gemaakt van het overlijden van een viertal beoefenaars van de Wim Hof Methode. Dat dit overlijden door verdrinking kwam werd in enkele gevallen bevestigd in autopsierapporten. Nabestaanden vermoeden een verband tussen het doen van de ademhalingsoefeningen in water en het verdrinken, en waarschuwen hiervoor.[43][44] Wim Hof en de Wim Hof Methode website adviseert de oefeningen op een veilige manier en locatie te doen.[45]
In december 2022 spande advocaat Raphael Metzger, CEO van Metzger Lawfirm en de vader van een zeventienjarige dochter in Californië die verdronk in augustus 2022, een civiele rechtszaak aan tegen zijn ex-vrouw, Wim Hof en diens bedrijf Innerfire omdat hij een verband legt met toepassing van de Wim Hof Methode ademhalingsoefeningen in water. Hij eiste een schadevergoeding van 67 miljoen dollar en het stopzetten van promotie voor de methode in de Verenigde Staten.[46][47][48] De eis werd 2 juli 2024 door de rechter afgewezen.[49]
De Amerikaanse onderzoeksjournalist Scott CarneyIn bracht in 2023 een documentaire uit waarin de dood van dertien mensen in verband wordt gebracht met het beoefenen van de Wim Hof-methode.
Speelfilm
bewerkenDe Britse productiemaatschappij Genesius Pictures begon in de eerste helft van de jaren twintig plannen te maken voor een speelfilm over Hof. Voor de hoofdrol werd de Britse acteur Joseph Fiennes (The Handmaid’s Tale, Shakespeare in Love) aangetrokken. "Ik ben vereerd dat ik de grote Wim Hof mag spelen", zei Fiennes daarover. Volgens de productiemaatschappij zou het een "inspirerende", "ontroerende" en "bij vlagen oergeestige" film gaan worden.[50]
Nadat op 28 september 2024 in de Volkskrant een achtergrondartikel verscheen over volgens de krant door Hof gepleegd huiselijk geweld werd de productie stopgezet, vooralsnog tijdelijk. Als reden werd gegeven "de ernst van de beschuldigingen".[51]
Bibliografie
bewerken- Klimmen in stilte, 1998, ISBN 9789069634395
- De top bereiken is je angst overwinnen, 2000, ISBN 9789055991136
- Becoming the Iceman, 2011, ISBN 9781937600464
- Koud Kunstje, 2015, ISBN 9789491729256 (met Koen de Jong)
- De Wim Hof methode, 2020 ISBN 9789021578415
Bestseller 60
bewerkenBoeken met noteringen in de Nederlandse Bestseller 60 | Jaar van verschijnen |
Datum van binnenkomst |
Hoogste positie |
Aantal weken |
Opmerkingen[52] |
---|---|---|---|---|---|
Koud kunstje | 2015 | 22-04-2015 | 5 | 8 | in samenwerking met Koen de Jong |
De Wim Hof methode | 2020 | 18-11-2020 | 3 | 27 | In samenwerking met Dr. Elissa Epel |
Persoonlijk
bewerkenHofs eerste vrouw, met wie hij vier kinderen kreeg, beëindigde haar leven in 1995. Uit latere relaties kreeg Hof tot in 2018 nog twee kinderen. In 2012 werd Hof veroordeeld tot een taakstraf van 40 uur en een geldboete van 350 euro voor huiselijk geweld tegen de zoon van zijn toenmalige partner. Daarnaast werd hem een tijdelijk huisverbod opgelegd door de waarnemend burgemeester van Amsterdam.[50]
Zie ook
bewerkenNoten
- ↑ "Wim Hof: "Als je dit meester bent word je niet meer ziek, want het lichaam is te waakzaam geworden. De levenskwaliteit zal omhoog gaan als iedereen langzaamaan zal leren de eenheid tussen lichaam en geest te smeden. Het Riagg zal werkeloos zijn, de ziekenhuizen zullen alleen nog maar botbreuken hoeven [te] behandelen."
- ↑ Patiënten die te maken hebben met een anafylactische shock werd al adrenaline toegediend om hun immuunsysteem te remmen.
- ↑ In 2011 stelde de Universiteit van Maastricht vast, na onderzoek onder leiding van Wouter van Marken Lichtenbelt, dat Wim Hof evenveel bruin vet had als een twintigjarige.[40] Echter, in 2014 liet de universiteit weten dat uit het eerdere onderzoek van Maastricht UMC+ was gebleken dat zijn lichaam niet over bovengemiddeld bruin vet beschikte.[39]
- ↑ Wim Hof: "Ik heb laten zien dat ik binnen 10 minuten een ingespoten bacterie kan verwijderen uit mijn lichaam."
- ↑ Zie (en) Shallow water blackout op de Engelstalige wikipedia
Referenties
- ↑ Zomerinterview: Wim Hof Vox, magazine van de Radbouduniversiteit Nijmegen, 14 juli 2014
- ↑ Introductie Wim Hof. hofoutdoor.nl. Gearchiveerd op 26 juni 2011.
- ↑ Wim Hof - The Iceman 24 uur met..., VPRO, 19 december 2014
- ↑ Waar zit je? - Wim Hof de Volkskrant, 3 oktober 2008
- ↑ Wat 'The Iceman' doet, kan medisch gezien niet de Volkskrant, 26 mei 2010
- ↑ (de) Jonas Rau, Eiskalt den Rekord geholt, Seen.de, 1 januari 2015. Bekeken op 27 mei 2016
- ↑ World Record - The Ice Man (22 augustus 2007). Geraadpleegd op 26 mei 2016.
- ↑ Farthest swim under ice - Guinness World Records, Youtube.com, 20 augustus 2016. Bekeken op 27 mei 2016
- ↑ Peter Klooster, ‘Runner’s cold’, Runnersweb.nl, 4 februari 2008. Bekeken op 27 mei 2016
- ↑ World Records - Tag Archives: Finland, world-records.org. Bekeken op 27 mei 2016
- ↑ The Real Superhumans and the Quest for the Future Fantastic, IMDB.com. Bekeken op 27 mei 2016
- ↑ Chinees verbreekt record Iceman, NOS Teletekst, 21 april 2008
- ↑ Frozen, the sequel: Austrian man beats own record for longest immersion in ice cubes, theguardian.com, 6 september 2020
- ↑ Fransman verbreekt wereldrecord zitten in ijsblokjes, ad.nl, 19 december 2020
- ↑ (en) Ted Thornhill, Hardy climbers defy experts to reach Kilimanjaro summit wearing just their shorts and without succumbing to hypothermia, dailymail.co.uk, 17 februari 2014
- ↑ Canrey, Scott, How Many World Records Does Wim Hof REALLY Have? (14 november 2023). Geraadpleegd op 15 november 2023.
- ↑ Wim Hof: The Iceman | Guiness World Records. Guiness World Records. Geraadpleegd op 21 november 2023.
- ↑ "tv", Trouw, 22 december 2008. Geraadpleegd op 19 december 2014.
- ↑ Iceman verbreekt record ijszitten. De Telegraaf, 24 juli 2010, bekeken op 24 december 2014
- ↑ Video van de recordpoging en interview 1 januari 2011.
- ↑ a b c Sander Voormolen, IJzeren wil (2012). Prometheus. ISBN 9789035139268
- ↑ a b c van der Zee, Nynke, De missie van the Iceman Wim Hof (pdf) pp. 14–17. Friesland Post (februari 2013). Gearchiveerd op 8 september 2014. Geraadpleegd op 12 juni 2016.
- ↑ (en) Dutchman aims to break record in freezing bath. Telegraph (2008-18-08). Gearchiveerd op 29 januari 2009. Geraadpleegd op 18 december 2016.
- ↑ a b c L1, The Iceman uit Sittard zorgt voor medisch wonder. L1 (20 mei 2014). Gearchiveerd op 22 mei 2014. Geraadpleegd op 24 december 2014.
- ↑ Ellen de Vries, Trainen in de kou beïnvloedt afweer. de Volkskrant (6 mei 2014). Geraadpleegd op 17 juli 2023.
- ↑ Radboud gaat 'The Iceman' onderzoeken. NOS (26 mei 2010). Gearchiveerd op 24 juni 2016. Geraadpleegd op 12 juni 2016.
- ↑ Matthijs Kox, Monique Stoffels, et al The Influence of Concentration/Meditation on Autonomic Nervous System Activity and the Innate Immune Response: A Case Study. Psychosomatic Medicine, juni 2012 vol. 74 no. 5 489-494. doi: 10.1097/PSY.0b013e3182583c6d
- ↑ a b (en) Radboud University Nijmegen Medical Centre. Research on 'Iceman' Wim Hof suggests it may be possible to influence autonomic nervous system and immune response. ScienceDaily, 22 april 2011
- ↑ a b Martine Zuidweg, Iceman stuurt eigen afweer. Radboud Universiteit, 19 april 2011
- ↑ Radboud universitair medisch centrum, Opmerkelijke resultaten na onderzoek ‘Iceman’ Wim Hof. Radboudumc (april 2011). Gearchiveerd op 21 februari 2014. Geraadpleegd op 21 februari 2014.
- ↑ (en) ScienceDaily, Research on 'Iceman' Wim Hof suggests it may be possible to influence autonomic nervous system and immune response. ScienceDaily (22 april 2011). Gearchiveerd op 27 april 2011. Geraadpleegd op 12 juni 2016.
- ↑ a b (en) Matthijs Kox, Lucas T. van Eijk et al., Voluntary activation of the sympathetic nervous system and attenuation of the innate immune response in humans. PNAS, maart 2014. doi: 10.1073/pnas.1322174111
- ↑ a b c d Ellen de Visser, Trainen in de kou heeft invloed op immuunsysteem. Volkskrant, 6 mei 2014.
- ↑ Rijnvis, Dennis, 'Meditatie in kou kan afweersysteem beïnvloeden'. Nu.nl (6 mei 2014). Gearchiveerd op 8 mei 2014. Geraadpleegd op 12 juni 2016.
- ↑ The Iceman, van circusact tot wetenschappelijke doorbraak. Documentaire met beeldmateriaal over training en resultaten.. AvroTros. Geraadpleegd op 12 juni 2016.
- ↑ 't Sas S, van Gool B, Immuunsysteem is bewust te beïnvloeden. Eenvandaag.nl (6 mei 2014). Gearchiveerd op 18 maart 2016. Geraadpleegd op 12 juni 2016.
- ↑ (en) Adel Moussa, The 'Wim Hof Method' - Effective? What Science Can Tell Us. Suppversity (19 juni 2016). Geraadpleegd op 18 december 2016.
- ↑ Heer, verlos ons van Wim Hof: Een overpeinzing bij de IJsman. ThePostOnline.nl, 7 mei 2014
- ↑ a b Lichaamstemperatuur opstoken door bruin vet en ademhaling. Maastricht University (14 juli 2014). Gearchiveerd op 22 augustus 2014. Geraadpleegd op 21 december 2016.
- ↑ Bruin vet is wapen van ijsman tegen kou. nrc.nl, 15 december 2011, bekeken op 24 december 2014
- ↑ Dirk-Jan Zom, 'Iceman weerstaat kou door ademhalingstechniek', Eenvandaag.nl, 15 juli 2014
- ↑ Vosselman, MJ, Vijgen, GHEJ, Kingma, BRM, Brans, B, van Marken Lichtenbelt, WD (11 juli 2014). Frequent Extreme Cold Exposure and Brown Fat and Cold-Induced Thermogenesis: A Study in a Monozygotic Twin.. PLoS ONE 9 (7). Geraadpleegd op 21 december 2016.
- ↑ Duin, Roelf Jan, 'Oefeningen iceman Wim Hof eisen slachtoffers'. Het Parool (28 mei 2016). Gearchiveerd op 29 mei 2016. Geraadpleegd op 29 mei 2016.
- ↑ Duin, Roelf Jan, 'Iceman'-oefening eist opnieuw leven. Het Parool (2 juli 2016). Gearchiveerd op 2 juli 2016. Geraadpleegd op 18 december 2016.
- ↑ Waarschuwing voor het uitvoeren van de oefeningen
- ↑ (en) Dreier, Frederick, Iceman Wim Hof Is being Sued for the Death of a California Teenager (30 juni 2023). Geraadpleegd op 16 juli 2023.
- ↑ van Erp, Pepijn, Wim Hof en zijn bedrijf hebben een claim van 67 miljoen dollar aan de broek. Kloptdatwel (16 juli 2023). Geraadpleegd op 16 juli 2023.
- ↑ Somajeh Ghaeminia, "Amerikaan eist 67 miljoen euro van 'iceman' Wim Hof", Trouw, 21 juli 2023.
- ↑ 'Wim Hof volgens rechter VS niet verantwoordelijk voor verdrinking tiener', NOS-nieuws, 2 juli 2024
- ↑ a b Anneke Stoffelen; Robert van de Griend, De buitenwereld kent Wim Hof als de excentrieke Iceman. Zijn gezin ging gebukt onder huiselijk geweld . de Volkskrant (28 september 2024). Gearchiveerd op 28 september 2024. Geraadpleegd op 30 september 2024.
- ↑ Robbert van de Griend & Anneke Stoffelen, Productie speelfilm over ‘iceman’ Wim Hof stilgelegd na beschuldigingen van huiselijk geweld, volkskrant.nl, 30 september 2024
- ↑ De Bestseller 60 | Wim Hof. DeBestseller60.nl (2015). Geraadpleegd op 19 juni 2024.