Frederik de Houtman: verschil tussen versies

De Houtman was een zoon van de [[Brouwerij|bierbrouwer]] en kapitein van de plaatselijke [[schutterij (historisch)|schutterij]] Pieter Cornelisz. Houtman, die in 1573 lid van de Goudse [[vroedschap]] werd. Hij is vernoemd naar zijn grootvader van moeders kant. Zijn moeder heette Agniesje Fredriksdr.<ref name="gw1.geneanet.org">Gomes, Rob; [http://gw1.geneanet.org/gomesbr?lang=nl;p=frederik+pietersz;n=houtman Genealogische fragmenten Alkmaar. Gegevens van personen in en uit Alkmaar en van families die daar van betekenis zijn geweest.] website geneanet.nl</ref> De grootvader van vaders kant was een houthandelaar.<ref>Dam, M.J. van (1998) [http://documenten.goudanet.nl/Schatkamer/Schatkamer%201998/1998%20Houtman.pdf Cornelis en Frederick de Houtman van Gouda, pioniers van de vaart op Oost-Indië], blz. 68</ref>

In 1592 begaf Frederik zich met zijn broer Cornelis naar Lissabon om op verzoek van Amsterdamse kooplieden inlichtingen in te winnen over de vaart naar Oost-Indië. Een jaar later werd zijn broer in Lissabon gevangengenomen op verdenking van spionage en door Hollandse kooplieden vrijgekocht.<ref name="Dam">Dam, M.J. van (1998), blz. 71</ref><ref>Sijs van der, Nicoline; Wie komt daar aan op die olifant? Een zestiende-eeuws taalgidsje voor Nederland en Indië, inclusief het verhaal van de avontuurlijke gevangenschap van Frederik de Houtman in Indië, blz. 33</ref><ref>Laboranter (pseudoniem), Geen titel. In: De Navorscher, 18de jaargang (1868), blz. 353-355</ref>

Zijn broer Cornelis was door de [[Compagnie van Verre]] aangesteld als opperkoopman op de eerste Hollandse zeereis naar Oost-Indië die bekend zou worden als de [[Eerste Schipvaart]]. Hij had zijn positie als zakelijk leider wellicht te danken aan [[Reinier Pauw (1564-1636)|Reinier Pauw]], een van de belangrijkste bewindhebbers van de compagnie, met wie hij via zijn moeder verwant was.<ref name="Dam">Dam. M.J. van (1998), blz. 71</ref> Frederik ging mee als vrijwilliger en had om die reden geen vastomlijnde functie. Hij zou zich echter zeer verdienstelijk maken door de positie van de schepen vast te leggen en naar eigen zeggen ook van talrijke sterren die alleen vanaf het zuidelijk halfrond te zien zijn.{{#tag:ref|De positie van de schepen en sterren werd vastgelegd met behulp van een [[Astrolabium Catholicum]], een plat, rond houten voorwerp met aan de bovenkant grafische weergaven en een beweegbare metalen arm. Ze werden opgeborgen in een doos die de vorm van een boek had.|group=noot}}{{#tag:ref|In 1929 werd voor het eerst het oorspronkelijke geschrift van De Houtman gepubliceerd, waarin hij tijdens de Eerste Schipvaart aan de hand van de opkomende en ondergaande zon de positie van de schepen vastlegde. Het geschrift is te vinden in: Rouffaer, Gerret Pieter en Jan Willem IJzerman, De eerste schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië onder Cornelis de Houtman, 1595-1597, journalen, documenten en andere bescheiden, uitgegeven en toegelicht, Deel III, Martinus Nijhoff (1929)</ref>|group=noot}}

De schepen lagen twee weken voor [[Torbay]] en passeerden op 8 juli de evenaar. Nadat op 21 november bij de [[Saldanhabaai]] veertien Nederlanders waren gedood, zeilden ze op 7 december verder. Ze bezochten een maand later dezelfde baai bij [[Madagaskar]] als bij hun eerste reis in 1595, Saint Augustine.<ref>Wickeren van, Arnold; [http://www.colonialvoyage.com/geschiedenis_portugal_overzee/deel15/bijlage_1.0.html De expedities van de voorcompagniën] via website colonialvoyage.com</ref> In juni waren de schepen op de [[Maldiven]], voeren langs [[Kanyakumari (plaats)|Kaap Comorin]] en arriveerden op [[Sumatra]], waar een machtsstrijd gaande was.<ref>[http://www.nieuws.leidenuniv.nl/nieuws-2012/maleis-sprekende-papagaai-op-diplomatieke-missie.html Maleis sprekende papegaai op diplomatieke missie] via nieuws.leidenuniv.nl Uitvoeriger bron: Mitrasing, Ingrid Saroda (20002011)</ref> Op 3 juli ging Cornelis de Houtman aan land bij [[Banda Atjeh|Kota Radja]].{{#tag:ref|Bij het [[Muharram|islamitische nieuwjaar]] werd Cornelis de Houtman midden in de nacht afgehaald met olifanten.|group=noot}}

Op 11 september 1599, de dag voor hun geplande vertrek naar Johor, werden eten en drinken aan boord gebracht waaraan een verdovend middel was toegediend. Ook talrijke soldaten kwamen aan boord. Cornelis en 28 anderen werden gedood, maar de overgebleven bemanning wist de inlanders van boord te verdrijven en weg te varen. Tientallen bemanningsleden die zich op dat moment aan land bevonden, waaronder Frederik de Houtman, werden gevangengenomen. Een deel werd gedood.<ref>Tiele, Pieter Anton, Frederick de Houtman te Atjeh: Cort verhael vant' gene wedervaren is (1880)</ref><ref>Mitrasing, Ingrid Saroda (2011) The age of Aceh and the evolution of kingship 1599-1641, blz. 64, 78-80</ref>

Het lukte Van Caerden niet De Houtman vrij te kopen en nam een schip met zestig inlanders in beslag om een gevangenenruil af te dwingen, maar de sultan ging er niet op in.<ref>Sijs, Nicoline van der (2000). blz. 153-159</ref> De inlanders werden daarop vrijgelaten en de Hollandse schepen voeren weg, met tien Hollanders die hadden weten te vluchten. Vervolgens plunderde Van Caerden enkele boten met bestemming Atjeh.<ref>Mitrasing, Ingrid Saroda (2011), blz. 85.</ref> De Houtman kreeg van de sultan als straf voor zijn ontsnapping een strop om zijn hals en weinig te eten.

De Houtman kreeg op 22 januari 1601 een nieuw verzoek zich te bekeren tot de Islam. Deze keer werd hij voor een Islamitische rechtbank gebracht.{{#tag:ref|Hij werd onder andere ondervraagd over de [[Onbevlekte Ontvangenis van Maria]] en de [[Isa (profeet)|profeet Isa]], evenals waarom Hollanders zich niet lieten besnijden.|group=noot}}<ref>Sijs, Nicoline van der (2000), blz. 160-162</ref> In zijn 'Cort Verhael' schrijft De Houtman dat de rechters hem in opdracht van de sultan vertelden dat hij gedood zou worden als hij zich niet bekeerde. Naar eigen zeggen werd hij vervolgens bedreigd met onthoofding, het afhakken van een hand, het levend in mootjes hakken, vermorzeling door een olifant, afgeschoten worden in een kanon en zouden bij hem baard- en snorharen zijn uitgetrokken, maar hij zou zijn blijven weigeren zich te bekeren. Uiteindelijk werd hij door een smid in de boeien geslagen. De Houtman schrijft dat hij daarna heel weinig te eten kreeg en alleen door medegevangenen en bezoekers die hem voedsel gaven in leven bleef.<ref>Sijs, Nicoline van der (2000), blz. 159-168</ref> Om weer in de gratie te komen van de sultan - in de hoop meer voedsel te krijgen, maakte hij een model van een [[buskruit]]molen.<ref name="Sijs 2000">Sijs, Nicoline van der (2000), blz. 170</ref> De sultan besloot er een in het echt te laten maken en gaf hem toestemming dit proces te begeleiden,<ref name="Sijs 2000"/> maar hij bleef naar eigen zeggen geboeid totdat acht maanden later Gerard le Roy en [[Laurens Bicker]] met een vloot van de Zeeuwse [[voorcompagnie]] bij Atjeh voor anker gingen.<ref>Molhuysen, P.C. en P.J. Blok (1930) Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8. A.W. Sijthoff, Leiden</ref>

Op 25 augustus 1601, na 26 maanden gevangenschap, was De Houtman weer een vrij man.{{#tag:ref|Gerard le Roy en [[Laurens Bicker]] hadden van de sultan toestemming gekregen een [[factorij]] te stichten in Atjeh en kregen een introductiebrief mee voor een [[Mogolrijk|moghul]]vorst in wat nu [[India]] is.|group=noot}}<ref>Mitrasing, Ingrid Saroda (2011) The age of Aceh and the evolution of kingship 1599-1641, blz. 87</ref> Op 29 november vertrok De Houtman met een Atjehse overheidsdelegatie naar het vaderland, waar hij op 6 juli 1602 aankwam.<ref>Dam, M.J. van (1998) [http://documenten.goudanet.nl/Schatkamer/Schatkamer%201998/1998%20Houtman.pdf Cornelis en Frederick de Houtman van Gouda, pioniers van de vaart op Oost-Indië], blz. 82</ref>

Tijdens zijn gevangenschap in Atjeh had De Houtman zijn kennis van het Maleis verbeterd. Terug in Holland publiceerde hij in 1603 een taalgids: ''Spraeck ende woordboeck inde Maleysche ende Madagaskarsche talen, met vele Arabische ende Turcsche woorden''.<ref name="Spraeckboeck">Houtman, Frederick de (1603) Spraeck ende woord-boeck, in de Maleysche ende Madagaskarsche talen, met vele Arabische ende Turcsche woorden. Inhoudende twaelf tsamensprekeninghen inde Maleysche, ende drie in de Madagaskarsche spraken, met alderhande woorden ende namen, ghestelt naer ordre vanden A.B.C. alles int Nederduytsch verduytst: noch zijn hier byghevoecht de declinatien van vele vaste Sterren, staende ontrent den Zuyd-pool: voor dezen tijdt noyt ghesien. Jan Evertsz. Cloppenburch, Amsterdam (1603)</ref>

Het is het eerste taal- en woordenboek Nederlands-Maleis en Nederlands-Malagasi en bevat een twaalftal dialogen in het Maleis en drie in het Malagasi. Daarnaast staan er vier woordenlijsten in: Nederlands-Maleis met 2638 woorden, Nederlands-Malagasi (2505), Nederlands-Turks (1098) en Nederlands-Arabisch met 1096 woorden.<ref name="Spraeckboeck">Houtman, Frederick de; (1603)</ref>

De woorden uit het Malagasi tekende hij naar eigen zeggen op uit de mond van een inlander uit Madagaskar die hij in de Baai van Antongil in 1596 aan boord had genomen, vier jaar bij hem gebleven was en daardoor al goed Nederlands sprak. De Turkse en Arabische woorden nam hij over van anderen die deze talen machtig waren, zonder dat De Houtman ze zelf sprak.<ref name="Spraeckboeck">Houtman, Frederick de (1603)</ref>

De Houtman schrijft in zijn woordenboek met appendix dat hij de positie van een deel van de sterren heeft vastgelegd op zijn eerste reis naar Oost-Indië en de rest heeft toegevoegd op zijn tweede reis tijdens zijn verblijf op Sumatra en daar de berekeningen van zijn eerste zeereis heeft aangepast.<ref name="Spraeckboeck">Houtman, Frederik de (1603) Spraeck ende woord-boeck, in de Maleysche ende Madagaskarsche talen, met vele Arabische ende Turcsche woorden. Jan Evertsz. Cloppenburch, Amsterdam</ref>

In december 1603 voer De Houtman opnieuw naar Oost-Indië in een vloot van twaalf schepen onder leiding van de admiraal [[Steven van der Hagen]]. Hij voer mee als opperkoopman op het schip 'Amsterdam'. Zijn salaris bedroeg tachtig gulden per maand.<ref name="Dam, M.J. van (1998), blz. 84">Dam, M.J. van (1998), blz. 84</ref> Het was de eerste vloot van de [[Vereenigde Oostindische Compagnie]] en in feite meer een oorlogs- dan een handelsexpeditie. Een van de belangrijkste opdrachten was om de Spanjaarden en de Portugezen zo veel mogelijk schade toe te brengen. De scheepsruimen bevatten dan ook meer wapens en munitie dan ruilgoederen.<ref name="Dam, M.J. van (1998), blz. 84"/><ref>Wennekes, Wim (1996), blz. 137-138.</ref> Op 30 mei 1604 kwam [[Kaap de Goede Hoop]] in zicht. Vervolgens werd een Portugees schip gekaapt, beladen met [[ivoor]]. Op 21 september kwamen de schepen in [[Oud Goa|Goa]] aan; een maand later in [[Kozhikode (stad)|Calicut]]. Ze voeren vervolgens via [[Pegu (stad)|Pegu]] en [[Bantam (stad)|Bantam]] naar de Molukken.