Tweede Germaanse klankverschuiving: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
kGeen bewerkingssamenvatting |
k Linkfix ivm sjabloonnaamgeving + standaardtabelopmaak met AWB |
||
Regel 1:
{{Zijbalk klankverschuivingen Germaans}}
De '''tweede Germaanse klankverschuiving''' was een historische [[klankverschuiving]] die de verzachting ([[lenitie]]) van een aantal [[Oergermaans]]e [[plosief|plosieven]] omvatte en zich in de zuidelijke varianten van de [[West-Germaanse talen]] voltrok. Deze stelselmatige verschuiving staat hierom ook bekend als de '''Hoogduitse klankverschuiving'''. Ze begon waarschijnlijk tussen de derde en vijfde eeuw, en was bijna voltooid in de negende eeuw, toen de eerste Duitse teksten op schrift werden gesteld. De verschuiving had niet plaats in één beweging maar in verschillende fasen over verschillende eeuwen. Deze taalverschuiving bracht de scheiding teweeg tussen het [[Hoogduits]] (dat naar gelang de mate waarin de klankverschuiving is doorgevoerd weer wordt onderverdeeld in [[Opperduits]] en [[Middelduits]]) en het [[Nederduits]].
De [[isoglosse|isoglossenbundel]] die de Hoogduitse van de Nederduitse talen scheidt, staat bekend als de [[Benrather linie]]. De Germaanse talen hebben allemaal in verschillende mate de tweede Germaanse klankverschuiving doorgemaakt. Sommige klankverschuivingen gelden daarom voor bijna alle Germaanse talen, en sommige voor slechts enkele. Hoe meer zuidoostwaarts de taal gesproken wordt, des te meer kenmerken van de tweede klankverschuiving er in de taal voorkomen ([[Opperduits]]), en hoe meer noordwestwaarts de taal gesproken wordt, des te minder kenmerken van de tweede klankverschuiving er in de taal voorkomen (Engels). De meeste klankverschuivingen, maar niet alle, maken deel uit van het huidige [[Duits|Standaardduits]], terwijl in westelijke Duitse dialecten veel minder klankverschuivingen voorkomen.
Regel 7:
Waarschijnlijk had de klankverschuiving plaats in vier fasen, waarvoor qua datering grove schattingen kunnen worden gemaakt. De datering blijft discutabel omdat alle klankverschuivingen, afgezien van ''þ'' → ''d'', voor de opschriftstelling van een Germaanse taal plaats hadden. Schattingen die hieronder worden weergegeven zijn meestal afkomstig van de ''DTV Atlas zur deutschen Sprache'' (pag. 63). Soms helpen historische feiten ons bij de datering. Het feit dat [[Attila de Hun]] in het [[Duits]] Etzel wordt genoemd, wijst erop dat de tweede fase aan de gang of al voltooid was tijdens de invasie van de Hunnen in de vijfde eeuw. Het feit dat sommige Latijnse leenwoorden in het [[Duits]] van klank verschoven zijn (bv. Latijn ''strata'' → Duits ''Straße'') en andere niet (bv. Latijn ''poena'' → Duits ''Pein'') maakt het mogelijk de klankverschuiving te dateren voor of na de waarschijnlijke introductie van het woord in de Germaanse talen. Meest bruikbaar zijn echter de geciteerde Duitse woorden in laat-klassieke en vroegmiddeleeuwse Latijnse teksten.
Precieze datering is sowieso erg lastig. Volgens de [[golftheorie (taalkunde)|golftheorie]] van [[Johannes Schmidt (taalkundige)|Johannes Schmidt]] begint een stelselmatige verandering als de tweede Germaanse klankverschuiving namelijk met één woord of slechts enkele woorden in één lokaal dialect. Vervolgens breidt de verandering zich uit naar andere woorden met hetzelfde fonologische patroon, en daarna over een langer tijdsbestek over een groter geografisch gebied. Het feit dat een systematische verandering zich volgens de golftheorie niet overal even sterk manifesteert, zou tevens kunnen verklaren waarom de tweede Germaanse klankverschuiving in het Middelduitse taalgebied (waar ook het [[Limburgs]] in historisch opzicht bij hoort) slechts gedeeltelijk is doorgedrongen.
===fase 1===
De eerste fase, die ongeveer in de vierde eeuw begon en waarin alle [[variëteit (taalkunde) |variëteiten]] het [[Hoogduits|Hoogduitse taalgebied]] werden beïnvloed, behelst de verandering van [[medeklinker|stemloze plofklanken]] in verdubbelde (langer uitgesproken) [[medeklinker|wrijfklanken]] indien ze ná een [[klinker (klank)|klinker]] staan, óf in enkele [[medeklinker|wrijfklanken]] indien ze in de laatste positie staan.
:''p'' → ''ff'' of laatste ''f''
:''t'' → ''zz'' (latere Duitse ''ss'') of laatste ''z'' (s)
Regel 23:
De tweede fase werd in de achtste eeuw voltooid en concentreerde zich op de [[Alemannisch]]e en [[Beiers]]e variëteiten, het latere Opperduits. In deze fase veranderden de plosieven als gevolg van [[assibilatie]] in [[affricaat|affricaten]], waarbij de overige kenmerken behouden bleven:
:''p'' → ''pf'' (in sommige woorden werd dit later ''f'' in laatste positie)
:''t'' → ''tz''
:''k'' → ''kch''
In de volgende combinaties had de verschuiving echter niet plaats: ''sp, st, sk, ft, ht, tr.''
Regel 51:
==Overzichtstabel==
De effecten van de klankverschuivingen komen het beste aan het licht als woorden uit het moderne Duits vergeleken worden met hun onverschoven Nederlandse of Engelse etymologische tegenhangers. Het volgende overzicht is gerangschikt naar de originele Indo-Europese fonemen. (G = [[Wet van Grimm]]; V = [[Wet van Verner]])
Regel 85 ⟶ 84:
| Hoger en Centraal Duits
| {{ja}}
|-
| 2
| '''*t → tz'''
Regel 100 ⟶ 99:
| Hoger en Centraal Duits
| {{ja}}
|-
| 2
| '''*k → kch'''
Regel 144 ⟶ 143:
==Voorbeeldteksten==
Als voorbeeld van de effecten van de verschuiving kunnen de volgende twee teksten uit de late middeleeuwen worden vergeleken. Links staat een [[Middelnederduits]] citaat van de [[Saksenspiegel]] (1220), die niet de verschuiving ondergaan heeft, en rechts dezelfde tekst van de [[Middelhoogduits]]e [[Deutschenspiegel]] (1274), waarin wel klankverschuiving is opgetreden.
{| cellspacing="0" cellpadding="10"
! style="background:#f4f4f4;border-bottom:1px solid grey;" |Saksenspiegel
!
! style="background:#f4f4f4;border-bottom:1px solid grey;" |Deutschenspiegel
|-
| style="background:#f4f4f4;" |De man is ok vormunde sines wives,<br />to hant alse se eme getruwet is.<br />Dat wif is ok des mannes notinne<br />to hant alse se in sin bedde trit,<br />nach des mannes rehte.
|
| style="background:#f4f4f4;" |Der man ist auch vormunt sînes wîbes<br />zehant als si im getriuwet ist.<br />Daz wîp ist auch des mannes genozinne<br />zehant als si an sîn bette trit<br />na des mannes dode is se ledich van des mannes rechte.)
|}
Regel 164 ⟶ 163:
== Zie ook ==
* [[Consonantmutatie]]
* [[Eerste Germaanse klankverschuiving]]
* [[Klankverschuivingen in de Germaanse talen]]
{{DEFAULTSORT:Germaanse klankverschuiving 2}}
| |||