Restauratie van orgels: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Formulering zonder overmaat aan haakjes. Tp. |
9 (onbereikbare) link(s) aangepast en 0 gemarkeerd als onbereikbaar) #IABot (v2.0.8.3 |
||
Regel 1:
[[Bestand:RM7258-VanHagerbeer-SchnitgerOrgel.JPG|miniatuur|In het Van Hagerbeer-Schnitgerorgel in de [[Grote of Sint-Laurenskerk (Alkmaar)|Grote of Sint Laurenskerk]] te Alkmaar is nog zo'n 90% van het oorspronkelijke materiaal uit de 17e en 18e eeuw aanwezig.]]
Onder de '''restauratie van orgels''' wordt verstaan: de werkzaamheden die het normale onderhoud te boven gaan en noodzakelijk zijn voor het herstel of de [[Conserveringstechniek (objecten en organismen)|conservering]] van een monumentaal [[pijporgel]].<ref name=":1">{{Citeer web|url=https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2004/01/01/historische-orgels-in-nederland|titel=Historische orgels in Nederland - Publicatie - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed|bezochtdatum=2021-12-06|auteur=Wim Diepenhorst|achternaam=Diepenhorst|voornaam=Wim|datum=2004-01-01|werk=www.cultureelerfgoed.nl|uitgever=Cultuur en Wetenschap Ministerie van Onderwijs|taal=|archiefdatum=2021-12-06|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211206103537/https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2004/01/01/historische-orgels-in-nederland|dodeurl=no}}</ref>
Orgels zijn slijtage- en storingsgevoelige instrumenten. Als een orgel niet meer goed functioneert, bijvoorbeeld omdat er steeds meer problemen ontstaan in de speel- en [[Register (orgel)|register]]<nowiki/>mechanieken, er [[Stemmen (muziek)|stem]]<nowiki/>problemen zijn bij het [[Orgelpijp (orgel)|pijpwerk]] of lekkages in de [[Windvoorziening (orgel)|windvoorziening]] kan op een gegeven moment gekozen worden voor [[Restauratie (kunst)|restauratie]].
== Geschiedenis ==
In Nederland ontstaat in de tweede helft van de 20ste eeuw meer en meer het besef dat erover nagedacht moet worden hoe men om wil gaan met de vele historische [[kerkorgel]]s<ref>Voor [[concertorgel]]s geldt in principe hetzelfde, maar die zijn veel geringer in aantal en bovendien van latere datum (vanaf eind 19e eeuw).</ref> die het land rijk is.<ref>{{Citeer web|url=https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2019/01/01/orgellijst|titel=Lijst van orgels met monumentale waarde - Publicatie - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed|bezochtdatum=2021-12-06|auteur=Cultuur en Wetenschap Ministerie van Onderwijs|datum=2021-10-20|werk=www.cultureelerfgoed.nl|taal=|archiefdatum=2021-12-06|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211206152526/https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2019/01/01/orgellijst|dodeurl=no}}</ref> Veel instrumenten zijn in matige staat van onderhoud en er is niet altijd een visie op hoe er omgegaan dient te worden met reparaties of verbeteringen. Ingrepen uit het begin van de 20ste eeuw, zoals pijpwerk van inferieure goedkope materialen als [[Zink (element)|zink]] (in plaats van [[Tin (element)|tin]] en [[Lood (element)|lood]]) of de [[elektrificatie]] van speel- en registermechanieken worden als niet langer gewenst beschouwd.
Onder invloed van de [[Orgelbeweging]] en de [[Oude Muziek]]-beweging, die de [[Authentieke uitvoeringspraktijk|historische uitvoeringspraktijk]] nastreeft en 17e- en 18e-eeuwse instrumenten bestudeert, restaureert en nabouwt, ontstaat ook de wens om orgels op deze wijze te restaureren of te [[Reconstructie (onderzoek)|reconstrueren]]. Dit leidt er toe dat verschillende restauraties van grote orgels tamelijk nietsontziend plaatsvinden, waarbij veel materiaal dat in later eeuwen werd toegevoegd aan het oorspronkelijke instrument eenvoudigweg wordt verwijderd en vervangen door nagemaakt (dus nieuw) materiaal. Zo wordt in 1992 bij de restauratie van het Amsterdamse [[Johannes Duyschot|Duyschot]][[Orgels van de Westerkerk in Amsterdam|orgel]] in de [[Westerkerk (Amsterdam)|Westerkerk]] 80 % van het instrument gereconstrueerd om terug te kunnen keren naar de situatie van 1726.<ref name=":0">{{Citeer web|url=https://www.trouw.nl/gs-b15d6f6f|titel=Oorlog in orgelland|bezochtdatum=2021-12-06|auteur=Christo Lelie|datum=2001-02-14|werk=Trouw|taal=|archiefdatum=2021-12-09|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211209155759/https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=w38GrtRHtDg4T8xq&callbackUrl=https%3a%2f%2fwww.trouw.nl%2fprivacy-wall%2faccept%3fredirectUri%3d%252fgs-b15d6f6f|dodeurl=no}}</ref> Ook worden er soms ingrepen gedaan die onomkeerbaar zijn, zoals het inkorten van pijpen om een (vermeend) oorspronkelijk hogere [[Stemtoon|toonhoogte]] te realiseren.
[[Bestand:Orgelluiken(b) na restauratie - Amsterdam - 20013146 - RCE.jpg|miniatuur|De gerestaureerde luiken van het [[Orgels van de Nieuwe Kerk (Amsterdam)|hoofdorgel van de Nieuwe Kerk]] in Amsterdam, beschilderd door [[Jan Gerritsz. van Bronckhorst]], worden teruggeplaatst (1978)]]
Begin 21ste eeuw komt in Nederland een omslag in het denken over het restaureren van orgels. Meer en meer wordt gekozen voor de vorm waarin latere ingrepen behouden blijven, mits kwalitatief hoogstaand en kenmerkend voor het instrument. Ook mogen de ingrepen die tijdens de restauratie worden gedaan niet onherstelbaar zijn. Deze visie leidt ertoe dat verschillende restauraties van grote instrumenten opnieuw gedaan worden, zoals bij orgels in [[Grote of Sint-Laurenskerk (Alkmaar)|Alkmaar]] ([[Van Hagerbeer]]-[[Franz Caspar Schnitger|Schnitger]]orgel, restauratie 1982 en 2015), [[Grote of St.-Bavokerk|Haarlem]] ([[Hoofdorgel van de Grote of Sint-Bavokerk in Haarlem|Müllerorgel]], restauratie 1961 en 2000) en [[Grote of Sint-Michaëlskerk (Zwolle)|Zwolle]] ([[Arp Schnitger|Schnitger]]<nowiki/>orgel, restauratie 1956 en vanaf 2018).
Tegelijkertijd is er steeds meer discussie onder kenners, eigenaars en gebruikers van de instrumenten over kwesties als het herstellen van historische [[Stemming (muziek)|stemmingen]] (niet altijd geschikt om gemeentezang te begeleiden of geschikt voor elk repertoire) of andere restauratieve ingrepen die men als te grote veranderingen van de karakteristiek van het instrument ziet.<ref name=":0" /> In sommige gevallen leidde dit tot decennialang durende conflicten alvorens men tot restauratie kon overgaan, zoals bij het [[Hoofdorgel van de Oude Kerk in Amsterdam|Vater-Müllerorgel]] van de Oude Kerk in Amsterdam, waarvan de eerste plannen dateerden uit de jaren 60 van de 20ste eeuw, maar de restauratie pas in 2014 startte.<ref>{{Citeer web|url=https://www.orgelnieuws.nl/restauratie-voltooid-orgel-oude-kerk-amsterdam-toont-zich-weer-in-volle-glorie/|titel=Restauratie voltooid: orgel Oude Kerk Amsterdam toont zich weer in volle glorie|bezochtdatum=2021-12-06|auteur=Redactie|datum=2019-05-21|6=taal|archiefdatum=2021-04-20|archiefurl=https://web.archive.org/web/20210420050444/http://www.orgelnieuws.nl/restauratie-voltooid-orgel-oude-kerk-amsterdam-toont-zich-weer-in-volle-glorie/|dodeurl=no}}</ref> De verschuivende inzichten en voortdurende discussies in Nederland over de doelstellingen en de gewenste uitkomsten daarvan zijn exemplarisch voor het denken over orgelrestauratie dat ook in andere landen dan Nederland niet stilstaat.
Om in Nederland te komen tot een eensluidende kwaliteitsstandaard en op den duur ook [[Certificaat (verklaring)|certificering]] is in 2016 door het [[Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit]] van de [[Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg]] een richtlijn vastgesteld: de ''Uitvoeringsrichtlijn Historische orgels : Onderhoud en restauratie van historische pijporgels''.<ref name=":2">{{Citeer web|url=https://www.stichtingerm.nl/doc/P032%20URL%20Historische%20orgels%20160617%20(incl%20jur%20toets%20160928%20gew%20161227).pdf|titel=Uitvoeringsrichtlijn Historische orgels : Onderhoud en restauratie van historische pijporgels (URL 7010)|bezochtdatum=2021-12-09|datum=2016-06-17|uitgever=Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit|archiefdatum=2021-05-16|archiefurl=https://web.archive.org/web/20210516130358/https://www.stichtingerm.nl/doc/P032%20URL%20Historische%20orgels%20160617%20(incl%20jur%20toets%20160928%20gew%20161227).pdf|dodeurl=no}}</ref> Hierin wordt op zeer gedetailleerde wijze beschreven hoe de restauratie van een orgel dient te verlopen. De richtlijn is in samenwerking met de verschillende spelers uit het veld (adviseurs, bouwers, monumentenwacht, Rijksdienst) opgesteld, en omvat tientallen eisen aan het proces, de materialen en de kennis en ervaring van alle betrokkenen.
== Restauratieproces ==
Regel 25:
* Welke onderdelen (zoals pijpwerk, [[Blaasbalg|balgen]], mechaniek) zijn origineel en welke van later datum? Staat het nog op de oorspronkelijke plek, of zijn bijvoorbeeld pijpen opgeschoven naar een hoger of lager [[Octaaf (muziek)|octaaf]]? Wat is de [[Mensuur (blaasinstrument)|mensuur]] van de pijpen?
* Hoe is het huidige klankbeeld? Wat is de huidige toonhoogte en stemming van het orgel, en is dit origineel of later aangepast?
* Wat is de staat van het materiaal? Zijn de pijpen of [[Conduct (orgel)|conducten]] (windgeleiders) aangetast door [[tinpest]]?<ref>{{Citeer web|url=https://www.orgelonderhoud.nl/nieuws/loodcorrosie-orgelmetaal-ernstig-aantasten/|titel=Loodcorrosie kan orgelmetaal ernstig aantasten|bezochtdatum=2021-12-06|datum=2018-02-12|werk=J.W. Grisnich Orgelonderhoud|taal=|archiefdatum=2021-12-06|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211206132332/https://www.orgelonderhoud.nl/nieuws/loodcorrosie-orgelmetaal-ernstig-aantasten/|dodeurl=no}}</ref><ref>Tinpest wordt onterecht soms aangeduid als loodcorrosie; het is geen roest, maar een verandering in de [[kristalstructuur]] van het materiaal.<br>
{{Citeer web|url=https://www.ensie.nl/antiek-encyclopedie/tinpest|titel=Tinpest - de betekenis volgens Antiek encyclopedie|bezochtdatum=2021-12-09|datum=2020-12-02|werk=[[ENSIE]]|uitgever=Stichting Ensie Encyclopedie|archiefdatum=2021-12-09|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211209155800/https://www.ensie.nl/antiek-encyclopedie/tinpest|dodeurl=no}}</ref> Is het leer (dat lekkage van de windvoorziening moet voorkomen en onderdeel is van de balgen) uitgedroogd? Zitten er scheuren of andere aantastingen in de houten onderdelen?
*Wat is de staat van de directe omgeving? Hoe stabiel is het orgelbalkon, zijn er vochtige muren of tochtige kieren in muren en hoe is het binnenklimaat van het gebouw (te vochtig of te droog)?
Regel 37:
Als er grote ingrepen in oud pijpwerk zijn gedaan (zoals het inkorten van de bekers of het plaatsen van [[Kernsteek|kernsteken]]) wordt soms gekozen voor restauratie (zoals het verlengen van bekers), soms voor het handhaven van de ontstane situatie. Een enkele keer worden afgekeurde [[Register (orgel)|registers]], die bij de restauratie uit een orgel verwijderd zijn omdat ze van later datum waren, opgeslagen bij de orgelbouwer om later hergebruikt te worden bij de restauratie van een ander orgel uit de tijd van dat register.
Restauratie kan ook de aanleiding zijn voor een al van oudsher gewenste verbetering die niet teruggaat op de werkelijke historie van het orgel, maar tegelijk de cultuurhistorische waarde ongerept laat. In sommige gevallen gaat het om gereserveerde ruimte voor registers die nooit geplaatst zijn of een extra manuaal waarvoor ruimte gereserveerd was maar dat nooit geplaatst is, meestal wegens geldgebrek. Om dezelfde reden kregen sommige orgels een [[Pedaal (muziek)#Aangehangen pedaal|aangehangen pedaal]] in plaats van een [[Pedaal (muziek)#Vrij pedaal|zelfstandig pedaal]]. Bij de restauratie kan besloten worden alsnog de oorspronkelijk plannen uit te voeren en/of het orgel uit te breiden met nieuw materiaal in de stijl passend bij het instrument. Zo werd bij de restauratie in 2016-2017 van het [[Albertus Antoni Hinsz|Hinsz]]-orgel uit 1744 in de [[Nicolaïkerk (Appingedam)|Nicolaïkerk]] te [[Appingedam]] door de orgelfirma [[Reil (orgelmakerij)|Reil]] het aangehangen pedaal vervangen door een zelfstandig pedaal met nieuwe registers in een bij het orgel passende stijl. Hierdoor kreeg de klank meer diepte en werden de repertoiremogelijkheden sterk vergroot. De ruimte voor de pedaalkas met extra registers werd gevonden achter het orgel, zodat het historische (visuele) beeld door de uitbreiding niet is verstoord.<ref>{{Citeer web|url=http://www.orgelnieuws.nl/orgel-nicolaikerk-appingedam-gerestaureerd-en-uitgebreid-dorpsstatus-naar-kleine-stad/|titel=Orgel Nicolaïkerk Appingedam gerestaureerd en uitgebreid: van ‘dorpsstatus‘ naar ‘kleine stad’|bezochtdatum=2021-12-09|auteur=Stef Tuinstra|datum=2017-09-23|taal=|archiefdatum=2021-12-02|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211202163618/http://www.orgelnieuws.nl/orgel-nicolaikerk-appingedam-gerestaureerd-en-uitgebreid-dorpsstatus-naar-kleine-stad/|dodeurl=no}}</ref> De aanvulling op het orgel is omkeerbaar: mochten latere generaties oordelen dat deze verbetering niet paste bij dit monumentale orgel, dan kan de vorige situatie hersteld worden.
=== Voorwaarden ===
Regel 64:
De restauratie van een monumentaal orgel kan meerdere jaren duren. Vanwege het hoge aantal arbeidsuren kunnen de kosten bij grote restauraties in de honderdduizenden euro's lopen, die in Nederland voor een groot deel door de overheid worden betaald.
Eigenaren van gerestaureerde monumenten, veelal [[Gemeente (kerk)|kerkelijke gemeenten]], beheerstichtingen of de plaatselijke overheid, hebben een onderhoudsplicht, waarvoor deels overheidssubsidie beschikbaar is.<ref>{{Citeer web|url=https://wetten.overheid.nl/BWBR0032036/2013-01-01|titel=Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten 2013|bezochtdatum=2021-12-06|auteur=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties|werk=wetten.overheid.nl|6=taal|archiefdatum=2021-12-06|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211206142828/https://wetten.overheid.nl/BWBR0032036/2013-01-01|dodeurl=no}}</ref>
== Externe links ==
| |||