Jan Willem Schaap

Nederlands architect (1813-1887)

Jan Willem Schaap (Leiden, 28 augustus 1813 - aldaar, 13 februari 1887) was een Nederlands architect. Schaap was in eerste instantie opgeleid als timmerman en heeft zich via krullenjongen en werkgezel opgewerkt tot architect. Eerst als opzichter van de Universiteitsgebouwen en daarna, vanaf 1863 als stadsarchitect van Leiden. Deze functie zou hij tot 1884 bekleden. Schaap beperkte zich in zijn ontwerpen niet tot een specifieke bouwstijl. Zo zijn er creaties van zijn hand met neoclassicistische, eclectische en neogotische kenmerken aan te wijzen. Hoewel een aanzienlijk aantal van zijn bouwwerken gesloopt is, zijn er vooral in Leiden nog door hem ontworpen gebouwen aanwezig, waaronder de Leidse Schouwburg, waarschijnlijk het hoogtepunt van zijn oeuvre.

Portret van J.W. Schaap

Biografie

bewerken

Schaap vestigde zich in 1835 als zelfstandig timmermanswerkbaas in Leiden. Twee jaar later trouwde hij op 14 september met Hendrica Pikaar. Samen kregen zij één dochter: Adriana Hendrica Schaap werd op 15 september 1838 geboren. Ondertussen liet Schaap zich met privélessen bijscholen tot architect. Hij kreeg onderricht van onder anderen de toenmalige stadsbouwmeester Salomon van der Paauw, die hij later op zou volgen. Vanaf 1833 begon Schaap ook zelf les te geven. In dat jaar werd hij aangesteld als hulponderwijzer bij het Genootschap Mathesis Scientiarum Genitrix (wiskunde is de grondlegger der wetenschappen). Dit Leidse genootschap werd in 1785 opgericht en verzorgde voor een belangrijk deel het wiskundeonderwijs aan Leidse leerlingen. Binnen deze instelling maakte Schaap snel carrière. In 1837 was hij onderwijzer, in 1838 hoofdonderwijzer en in 1843 hoofd van de bouwkundige school. Hij zou een groot deel van zijn leven aan het genootschap verbonden blijven. Schaap was een belezen persoon. Hij bezat een uitgebreide collectie architectuurtraktaten van onder anderen Vitruvius, Serlio, Scamozzi en Vignola. Ook publiceerde hij zelf een tweetal werken ten behoeve van het bouwkundig onderwijs. In 1868 richtte hij de Leidse afdeling van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst op.

J.W. Schaap ligt begraven op de Begraafplaats Groenesteeg in Leiden.

Werkzaamheden

bewerken

Aan de Leidse Universiteit

bewerken

Kort na zijn aanstelling als opzichter van de Universiteitsgebouwen ondernam hij samen met de toenmalige bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek, Willem Pluygers, een studiereis door Europa om de inrichting van verschillende bibliotheken te bestuderen. Deze reis bracht hen onder andere in de Reading Room van het British Museum, waar de kapconstructie bestudeerd werd. Dit alles leidde tot de bouw van twee moderne universiteitsbibliotheken, die van Leiden in 1862 en die van Groningen in 1864. Schaap paste hier nieuwe constructies en materialen toe, zoals ijzeren trappen en vloeren.

Stadsarchitect van Leiden

bewerken

In 1863 werd Schaap aangesteld als stadsarchitect. Een van de eerste plannen die hij in zijn nieuwe functie ontwikkelde, was de herinrichting van de zogenaamde Grote ruïne, de kale vlakte ten zuiden van het Steenschuur, die al sinds de Leidse buskruitramp braak lag. De meeste van zijn herbouwplannen werden niet verwezenlijkt. Uiteindelijk werd het terrein ingericht als het Van der Werfpark en ontwierp Schaap pas aan het eind van zijn loopbaan, in 1883, twee schoolgebouwen aan de buitenranden: het gymnasium aan de oostrand (Doezastraat) en de HBS voor meisjes aan de westkant.

Schaap had daaraan voorafgaand al een groot aantal andere schoolgebouwen ontworpen. Als een gevolg van de Wet op het Lager Onderwijs breidde het aantal scholen in Leiden in een paar jaar sterk uit. De wet verplichtte gemeentebesturen om voor voldoende scholen te zorgen. Hierbij werd niet alleen rekening gehouden met het aantal leerlingen maar ook met de verschillende standen. Er was behoefte aan schoolgebouwen voor onvermogenden, minvermogenden, de middenstand en de hogere klassen. Schaap ontwierp uiteindelijk vijf lagere en drie middelbare scholen voor de gemeente Leiden.

Als stadsarchitect hield Schaap zich niet alleen bezig met het ontwerpen van bouwwerken ten behoeve van de gemeente maar ook met de infrastructuur en verbeteringen van de gemeentelijke voorzieningen. In 1866 deed hij, naar aanleiding van een cholera-epidemie die niet minder dan 881 doden eiste, in een nota zijn plannen uit de doeken om een groot aantal grachten te dempen en riolering aan te leggen. Veel van deze "overtollige dwarsgrachten" leken volgens Schaap namelijk op "door verdunde beer gevulde open riolen".[1] Hoewel niet alle grachten volgens zijn plan gedempt werden (het Rapenburg niet bijvoorbeeld) heeft de uitvoering een grote invloed gehad op het aanzien van de stad. Vanaf 1871 werden in Leiden, mede op initiatief van Schaap, proeven gehouden met het Liernurstelsel. Het systeem bleek uiteindelijk echter te kostbaar en werd niet volledig aangelegd. Ook bij de verbetering van de drinkwatervoorziening speelde Schaap een rol. Vanaf 1878 werd door de Leidsche Duinwater Maatschappij duinwater door pijpleidingen naar Leiden gevoerd. De introductie van de paardentram in 1877 werd ook mede door de stadsarchitect bewerkstelligd.

Bouwwerken

bewerken
Naam Bouwjaar Adres Plaats Bijzonderheden Afbeelding
Gebouw van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen 1850 Steenschuur 21 en Langebrug 64-66 Leiden  
Nieuwe sociëteit (Vrouwenverdriet) 1850 Langebrug Leiden gesloopt in 1887  
Bedrijfspand van de firma Sijthoff 1852 Doezastraat 3 Leiden In 1908 vervangen door het huidige Sijthoffgebouw  
Woonhuis 1856 Rapenburg 26 Leiden Verbouwing van een achttiende-eeuws huis  
Buitensociëteit Amicitia 1859 Steenstraat 2 Leiden Afgebroken in 1932  
Schoolgebouw van de Kweekschool voor Zeevaart 1859 Noordeinde Leiden Afgebroken  
Evangelisch-Luthers wees- en oudeliedenhuis 1859-1860 Middelweg 38 Leiden  
Lokhorstkerk 1859-1860 Pieterskerkstraat 1 Leiden Verbouwing van het interieur van de zeventiende-eeuwse schuilkerk  
Gymnastiekschool 1861 Pieterskerkgracht 5 en 7 Leiden  
Kosterswoning Lutherse Kerk 1861 Hooglandsekerkgracht 28 Leiden  
Coninckshofje 1861 Oude Vest 15 Leiden Uitbreiding van dit hofje uit 1773 met drie woningen
Drie woningcomplexen 1862 Ververstraat Leiden  
Universiteitsbibliotheek Leiden 1862-1870 Rapenburg 70-74 Leiden Vervangen door nieuwbouw in 1916  
Universiteitsbibliotheek Groningen 1864 Groningen Vervangen door nieuwbouw in 1919  
Plantsoenschool - School voor minvermogenden 1865 4e Binnenvestgracht Leiden  
Leidse Schouwburg 1865 Oude Vest 43 Leiden Schaap brak de bestaande schouwburg uit 1705 behoudens de toneeltoren af om zijn eigen ontwerp te realiseren  
HBS voor jongens 1866 Pieterskerkgracht 13 Leiden Afgebroken in 1969  
Behuizing voor officieren van de Kweekschool voor Zeevaart (van 1922 tot 2009 in gebruik als schoolgebouw) 1866 Noordeinde 1-3 Leiden Noordeinde 3 is goeddeels afgebroken  
Pakhuis ca. 1870 Nieuwe Rijn 71 Leiden Toegeschreven aan J.W. Schaap  
Inrichting van de Lakenhal tot Stedelijk Museum ca. 1870-74 Oude Singel 32 Leiden
Boommarktschool - Meisjesschool voor de hogere klasse (Webster University) 1870 Boommarkt 1 Leiden  
Stadsgehoorzaal Leiden ca. 1871 Breestraat 60 Leiden Afgebrand in 1889  
Aalmarktschool - Jongensschool voor de hogere klasse 1874 Aalmarkt 9 Leiden Schaap voegde een eerste verdieping toe aan een bestaand gebouw, ontworpen door Salomon van der Pauw. Afgebroken in 2007, waarbij in 2009 de gevel opnieuw opgebouwd werd.  
Sociëteit Musis Sacrum 1871 Plantsoen Leiden Gesloopt in 1929  
School voor minvermogenden 1873 Van der Werfstraat Leiden Afgebroken  
Watertoren (Katwijk) 1877 Cantineweg 19a Katwijk Technisch gedeelte ontworpen door C.J. van Spall.  
School voor minvermogenden 1878 Nieuwe Mare 6 Leiden Gesloopt in de jaren zestig  
Stedelijk Gymnasium 1883 Doezastraat 2a Leiden  
HBS voor meisjes 1883 Garenmarkt 1a Leiden  

Bibliografie (selectie)

bewerken
  • Een bouwkundige, Beschouwingen over het aesthetische der bouwkunst. Eerste gedeelte: Grieksche en Romeinsche stijl, Den Bosch, 1852.
  • J.W. Schaap, Architectuur-perspectief. Handleiding tot de kennis der perspectief: ten gebruike bij bouwkundig onderwijs en tot eigene oefening, Leiden 1856.
  • J. van Loghem en J.W. Schaap, Beginselen der theoretische en practische bouwkundige rekenkunde, 2 dln, Leiden 1859-63.
  • J.W. Schaap, 'Gymnastiekschool te Leyden', Bouwkundige Bijdragen 13 (1863), pp. 267-272. (pp. 267-270[dode link] & pp. 271-272 online[dode link])
  • J.W. Schaap en G. Brouwer, 'Het nieuwe bibliotheek-gebouw te Groningen', Bouwkundige Bijdragen 15 (1867) , pp. 59-66. (pp. 59-62[dode link] & pp. 63-66 online[dode link])
Zie de categorie J.W. Schaap van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.