|
corona is goed voor je
{{Disclaimer medisch lemma}}
{{Infobox aandoening
| naam = COVID-19
| afbeelding = Symptoms of coronavirus disease 2019.svg{{!}}lang=nl
| caption = Infographic van de symptomen van de ziekte
| specialisatie = [[Infectieziekte]]
| gerelateerd = [[Severe Acute Respiratory Syndrome|SARS]] <br />[[Middle East respiratory syndrome|MERS]]
| symptomen = [[Koorts]] (87,9%)<ref name="WHO report 28 February 2020">{{Citeer web |titel= Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) |url = https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf |auteur= World Health Organization pagina's= 11–12 |bezochtdatum= 5 maart 2020}}</ref><br> [[Hoest]]en (67,7%)<br> [[Vermoeidheid]] (38,1%) <br>Productie van [[sputum]] (33,4%) <br> [[Benauwdheid|Kortademigheid]] (18,6%) <br> [[Spierpijn]] (14,8%) <br> [[Keelpijn]] (13,9%) <br> [[Hoofdpijn]] (13,6%) <br> Rillingen (11,4%) <br> [[Misselijkheid]] of [[Braken (lichaamsfunctie)|braken]] (5%) <br> Verstopte neus (4,8%) <br> [[Diarree]] (3,7%)
| complicaties =
| duur =
| oorzaken = [[SARS-CoV-2]]
| diagnose = [[Polymerasekettingreactie]] <br />[[Computertomografie|CT-scan]] <br />[[ELISA|Immunoassay]]
| behandeling =
| medicatie = onderwerp van onderzoek
| DiseasesDB = 60833
| DiseaseOntology = DOID:0080600
| ICD10 = U07.1
| ICD9 =
| ICDO =
| OMIM =
| MedlinePlus =
| eMedicineSubj =
| eMedicineTopic =
| NHG =
}}
'''COVID-19''', voluit '''''coronavirus disease 2019''''', is een [[infectieziekte]] die wordt veroorzaakt door het [[SARS-CoV-2]]-[[Virus (biologie)|virus]] uit de familie van de [[coronavirussen]]. De voorheen onbekende ziekte werd eind 2019 voor het eerst opgemerkt in [[China]] en verspreidde zich vervolgens in drie maanden tijd naar andere delen van de wereld. In 2020 leidde dit tot de [[coronapandemie]]. Verwacht wordt dat het virus zal blijven circuleren en dus een [[Endemie (geneeskunde)|endemisch]] karakter krijgt.<ref name="nos.endemisch">{{Citeer web
|url = https://nos.nl/artikel/2370489-wetenschappers-coronavirus-gaat-niet-meer-weg
|archiefurl = https://web.archive.org/web/20210621145848/https://nos.nl/artikel/2370489-wetenschappers-coronavirus-gaat-niet-meer-weg
|archiefdatum = 21 juni 2021
|titel = Wetenschappers: coronavirus gaat niet meer weg
|uitgever = [[Nederlandse Omroep Stichting|nos.nl]]
|datum = 27 februari 2021
|bezochtdatum = 8 juli 2021
}}</ref> De ziekte wordt door de [[Wereldgezondheidsorganisatie|WHO]] verondersteld een [[Zoönose|zoönotische]] oorsprong te hebben, hoewel daar anno 2021 geen consensus over is.<ref>BBC (27 mei 2021), [https://www.bbc.com/news/world-asia-china-57268111 Covid origin: Why the Wuhan lab-leak theory is being taken seriously].</ref>
De belangrijkste [[Symptoom|symptomen]] van COVID-19 zijn [[koorts]], [[hoest]]en en [[Benauwdheid|kortademigheid]]. Daarnaast komen [[diarree]], [[buikpijn]], [[Reukzin|verlies van reukzin en smaak]] en [[vermoeidheid]] voor.<ref>{{Citeer web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/symptoms-testing/symptoms.html|titel=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Symptoms|bezochtdatum=2020-04-19|auteur=CDC|datum=2020-04-17|werk=Centers for Disease Control and Prevention|taal=en}}</ref> Ook andere organen zoals het hart- en vaatstelsel en de nieren kunnen schade oplopen.
Een deel van de besmette personen heeft milde of helemaal geen symptomen. Met name bij personen met een verminderde [[afweer]], zoals ouderen en chronisch zieken, kan de ziekte uitlopen op een ernstige [[longontsteking]] met soms dodelijke afloop. De [[ziekte-overdracht]] vindt vooral plaats via hoesten en [[niezen]], waarbij besmette druppeltjes of [[aerosol]]en worden verspreid, die vervolgens door anderen worden ingeademd.
Sinds januari 2020 wordt er wereldwijd naarstig gezocht naar een [[geneesmiddel]] voor COVID-19. Ook werden in de loop van 2020 meerdere [[vaccin]]s ontwikkeld tegen SARS-CoV-2.
== Ontdekking van de ziekte ==
[[Bestand:COVID-19-outbreak-timeline.gif|miniatuur|Tijdlijn van de besmetting van COVID-19]]
De ziekte werd voor het eerst vastgesteld in de Chinese [[miljoenenstad]] Wuhan, de hoofdstad van de Chinese provincie [[Hubei]], bij patiënten met een longontsteking zonder aanwijsbare oorzaak. Het was dokter [[Li Wenliang]] die op 30 december 2019 vergeefs de autoriteiten waarschuwde dat een [[epidemie]] dreigde. Vervolgens verspreidde de ziekte zich razendsnel door de afwezigheid van [[Afweer|immuniteit]] onder de plaatselijke bevolking en doordat veel internationale reizigers vanuit Wuhan het virus mee naar huis namen.
Op 11 maart 2020 maakte de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bekend dat er officieel sprake was van een [[pandemie]].<ref>{{Citeer web|url=https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---11-march-2020|titel=WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19|bezochtdatum=14 maart 2020|auteur=WHO Director-General|achternaam=Tedros Adhanom Ghebreyesus|datum=11 maart 2020|uitgever=WHO|taal=en|citaat=We have therefore made the assessment that COVID-19 can be characterized as a pandemic.}}</ref>
== Naamgeving ==
[[Bestand:Novel Coronavirus SARS-CoV-2.jpg|miniatuur|Een beeld van het virus, opgenomen met een elektronenmicroscoop.]]
Op 11 februari 2020 maakte de Wereldgezondheidsorganisatie bekend dat de nieuwe, onbekende [[Virus (biologie)|virale]] ziekte de naam COVID-19 zou krijgen, een [[Porte-manteauwoord|afkorting]] van ''coronavirus disease'' (coronavirusziekte), plus het jaartal van ontdekking. Volgens directeur-generaal [[Tedros Adhanom Ghebreyesus]] van de WHO mocht de naam niet verwijzen naar een bepaalde geografische plek, dier of groep mensen. Ook moest de naam uitspreekbaar zijn.<ref>[https://www.nu.nl/buitenland/6030071/who-noemt-ziekte-die-coronavirus-veroorzaakt-covid-19.html WHO noemt ziekte die coronavirus veroorzaakt COVID-19], NU.nl, 11 februari 2020 (bijgewerkt 13 februari); zie ook de [https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-remarks-at-the-media-briefing-on-2019-ncov-on-11-february-2020 toespraak van de WHO-directeur zelf] (WHO 11-2-2020)</ref>
Dezelfde dag stelde de coronavirussenwerkgroep van het [[International Committee on Taxonomy of Viruses]] (ICTV) voor het virus de naam ''severe acute respiratory syndrome coronavirus 2'' voor, afgekort SARS-CoV-2, naar analogie met het verwante, eerder bekende virus [[SARS-coronavirus|SARS-CoV]].
== Besmetting ==
=== Besmettingswijze ===
Tussen mensen vindt [[ziekte-overdracht]] plaats via druppelinfectie en [[aerosol]]en vanuit de luchtwegen. Vermoedelijk in mindere mate via besmette oppervlakken. Infecties ontstaan vooral in de nabijheid van een virusdrager en in gesloten, slecht geventileerde ruimtes waar zich ook virusdragers ophouden of kort geleden ophielden. Bij [[hoest]]en, [[niezen]], spreken met luide stem en zingen worden veel virusdeeltjes uitgestoten.<ref>[https://www.rivm.nl/sites/default/files/2020-07/Beantwoording%20vragen%20met%20betrekking%20tot%20ventilatie%20op%20verzoek%20van%20het%20ministerie%20van%20VWS__DEF.pdf Beantwoording vragen met betrekking tot ventilatie op verzoek van het ministerie van VWS]</ref><ref>[https://academic.oup.com/cid/advance-article/doi/10.1093/cid/ciaa1118/5891227 Airborne Transmission of COVID-19]</ref> Tijdens medische behandelingen, zoals [[Intubatie|intuberen]], kunnen eveneens besmettelijke aerosolen ontstaan.<ref>[https://www.scientias.nl/het-coronavirus-blijft-tot-zeker-drie-dagen-besmettelijk-op-plastic-oppervlakken/ Het coronavirus kan op plastic oppervlakken] enkele dagen besmettelijk blijven</ref><ref name="lci">[https://lci.rivm.nl/richtlijnen/covid-19 Rivm: richtlijn COVID-19]</ref>.
Het virus vermenigvuldigt zich zowel diep in de longen als in de bovenste luchtwegen. Dat laatste zou mede verklaren waarom patiënten met milde symptomen al besmettelijk kunnen zijn.<ref>{{de}}
[https://www.derstandard.at/story/2000114812219/coronavirus-aehnlich-ansteckend-wie-influenza Der Standard: Coronavirus ähnlich ansteckend wie Influenza]</ref>
In de neus dringt het virus in [[epitheelcel]]len in via bepaalde (ACE) [[Receptor (biochemie)|receptoren]]. <ref name="SARS-CoV-2 entry factors">[https://www.nature.com/articles/s41591-020-0868-6 SARS-CoV-2 entry factors are highly expressed in nasal epithelial cells together with innate immune genes, Naturemedicine, 23 april 2020]</ref>
Afhankelijk van de hoeveelheid virus waaraan men is blootgesteld, ontstaan symptomen sneller.<ref>[https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30985-3/fulltext#seccestitle10 Transmission of COVID-19 in 282 clusters in Catalonia, Spain: a cohort study]</ref>
Besmetting via [[ontlasting]] is onzeker<ref>[https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/php/water.html]</ref>, maar deze besmettingsroute is wel bekend van de gerelateerde aandoening [[Severe Acute Respiratory Syndrome|SARS]].
Het is onbekend hoe lang het virus buiten het lichaam besmettelijk blijft. Van andere virussen is bekend dat de duur van de besmettelijkheid afhangt van [[luchtvochtigheid]], temperatuur, ultraviolette straling (zonlicht), het soort oppervlak waarop het virus terechtkomt, de druppelgrootte en de aanvankelijke hoeveelheid virusdeeltjes.
Door experimenten met fretten is bewezen dat het virus zich tussen fretten kan verspreiden via de lucht.<ref>{{en}}[https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.04.16.044503v1.full SARS-CoV-2 is transmitted via contact and via the air between ferrets, bioRxiv, 16 april 2020]</ref><ref>[https://www.mja.com.au/journal/2020/covid-19-children-and-schools-overlooked-and-risk COVID-19, children, and schools: overlooked and at risk]</ref>
De Nederlandse [[Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu|RIVM]]-richtlijn gaat ervan uit dat normale patiënten een etmaal na het verdwijnen van alle klachten en tenminste 7 dagen na het begin van de ziekte niet meer besmettelijk zijn. Patiënten met een zwak immuunsysteem kunnen langer besmettelijk zijn.<ref>[https://lci.rivm.nl/richtlijnen/covid-19 RIVM Richtlijnen & Draaiboeken]</ref>
====Virusvarianten====
De virusvarianten die in de loop van 2020 en 2021 ontstonden, onderscheidden zich vooral door hun hogere besmettelijkheid maar verspeidden zich principieel op dezelfde manier als het oorspronkelijke virus.
=== Kinderen ===
Het virus verspreidt zich vooral onder volwassenen en van volwassen familieleden naar kinderen. Verspreiding onder kinderen of van kinderen naar volwassenen komt minder vaak voor.<ref>{{de}}[https://www.bag.admin.ch/bag/de/home/krankheiten/ausbrueche-epidemien-pandemien/aktuelle-ausbrueche-epidemien/novel-cov/haeufig-gestellte-fragen.html?faq-url=/de/ansteckung-und-risiken-kinder-und-schulen/k%C3%B6nnen-kinder-das-neue-coronavirus-weitergeben Schweizerische Eidgenossenschaft: Coronavirus: Häufig gestellte Fragen]</ref> Over het algemeen geldt: hoe jonger het kind, hoe kleiner de rol bij de verspreiding van het virus. Kinderen worden over het algemeen minder ernstig ziek en hoeven bijna nooit opgenomen te worden in het ziekenhuis vanwege SARS-CoV-2. In de periode na de zomervakantie in 2020 werd een stijgend aantal infecties met het coronavirus SARS-CoV-2 bij alle leeftijden gezien. Onder kinderen is vooral bij jongeren 13-17 jaar het aantal besmettingen toegenomen. Toch spelen kinderen een beperkte rol in de verspreiding van het nieuwe coronavirus in vergelijking met volwassenen. De besmettingen en besmettelijkheid van kinderen neemt echter wel toe naarmate ze ouder worden.<ref>[https://www.rivm.nl/coronavirus-covid-19/kinderen Kinderen, school en COVID-19, RIVM]</ref>
=== Incubatietijd ===
De [[Mediaan (statistiek)|mediane]] de [[incubatieperiode]] is ongeveer vijf dagen, met uitersten van één tot twaalf dagen; voor [[quarantaine]]-doeleinden wordt door de meeste landen veertien dagen aangehouden (Nederland tien dagen). Er zijn meldingen van Chinese onderzoekers van zeldzame incubatietijden tot 24 dagen.<ref>{{en}}[https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa2001316 Early Transmission Dynamics in Wuhan, China, of Novel Coronavirus–Infected Pneumonia]</ref>
=== Reproductiegetal ===
Volgens een schatting van het [[Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding|Europees Centrum voor ziektepreventie]], die een tijdlang werd gebruikt, [[reproductiegetal|besmet]] een besmet persoon in een onbeschermde populatie gemiddeld 2,2 andere mensen (het basaal [[reproductiegetal]] R0).<ref>{{Citeer web|url=https://www.nrc.nl/nieuws/2020/02/02/wat-we-tot-nu-toe-weten-over-het-wuhan-coronavirus-a3989006#vraag1|titel=Wat we tot nu toe weten over het nieuwe coronavirus|bezochtdatum=|auteur=|datum=2 februari 2020|uitgever=NRC}}</ref> Een reproductiegetal van meer dan één betekent dat het aantal besmettingen in de bevolking toeneemt. Echter, het reproductiegetal verschilt per virusvariant en naarmate er meer varianten ontstaan zal het resulterende reproductiegetal steeds meer toenemen omdat de besmettelijkste variant de overhand krijgt.
=== Besmettelijkheid virusvarianten ===
De virusvariant 'G614', die in mei circuleerde in Amerika, [[Groot-Brittannië (eiland)|Groot-Brittannië]] en Europa en ontstaan is door [[Mutatie (biologie)|mutatie]], is mogelijk besmettelijker dan de oorspronkelijke variant 'D614': G614 heeft een stabieler spike-eiwit.<ref>[https://www.biospace.com/article/mutated-covid-19-viral-strain-in-us-and-europe-much-more-contagious/ Mutated COVID-19 Viral Strain in U.S. and Europe 10 Times More Contagious than Original Strain]; Biospace, auteur: Mark Terry, 30 juni 2020,</ref><ref>[https://science.sciencemag.org/content/early/2020/11/11/science.abe8499 SARS-CoV-2 D614G variant exhibits efficient replication ex vivo and transmission in vivo]</ref>
Eind september 2020 werd de variant SARS-CoV-2 [[VOC – 202012/01]] (in de media ook wel de 'Britse variant' genoemd<ref name="ReferenceA">{{Citeer web|url=https://www.rivm.nl/coronavirus-covid-19/virus/varianten|titel=Varianten van het coronavirus SARS-CoV-2 {{!}} RIVM|bezochtdatum=2021-04-26|werk=www.rivm.nl}}</ref>) gevonden. Deze heeft 17 mutaties, waarvan vooral de mutatie N501Y van het spike-eiwit van belang kan zijn, omdat deze theoretisch de besmettelijkheid kan beïnvloeden. Hoewel de variant relatief veel gevonden werd in bepaalde gebieden met een hoge incidentie, is niet duidelijk of dit een [[Stichtereffect|''founder effect'']] is of dat er daadwerkelijk sprake is van een besmettelijkere variant.<ref>[https://www.bmj.com/content/371/bmj.m4857 Covid-19: New coronavirus variant is identified in UK]</ref> Verschillende regeringen voerden de ontdekking aan om strengere maatregelen door te voeren.<ref>[https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/threat-assessment-brief-rapid-increase-sars-cov-2-variant-united-kingdom Threat Assessment Brief: Rapid increase of a SARS-CoV-2 variant with multiple spike protein mutations observed in the United Kingdom]</ref><ref>[https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/SARS-CoV-2-variant-multiple-spike-protein-mutations-United-Kingdom.pdf Rapid increase of a SARS-CoV-2 variant with multiple spike protein mutations observed in the United Kingdom]</ref> Ook de 501.V2-variant (in de media ook wel de Zuid-Afrikaanse variant genoemd<ref name="ReferenceA" />), die in oktober en november gevonden werd, heeft meerdere mutaties, waaronder een N501Y-mutatie van het spike-eiwit.<ref>[https://nextstrain.org/groups/neherlab/ncov/S.N501?c=gt-S_501,69&p=grid&r=country Phylogenetic analysis of SARS-CoV-2 clusters in their international context - cluster S.N501]</ref>
=== Asymptomatische besmetting ===
Aanvankelijk was niet duidelijk of en hoeveel mensen de besmetting geheel zonder symptomen (asymptomatisch) of met zeer weinig symptomen (paucisymptomatisch) doormaken.<ref>{{en}}[https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30520-1/fulltext#%20 Mass masking in the COVID-19 epidemic: people need guidance]</ref>
In maart 2020 werden de eerste onderzoeken gepubliceerd die een besmetting door pre-symptomatische personen aannemelijk maken.<ref>{{en}}[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.03.03.20029983v1 Medrxiv 6 maart 2020: Transmission interval estimates suggest pre-symptomatic spread of COVID-19]</ref><ref>[https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6914e1.htm Presymptomatic Transmission of SARS-CoV-2 — Singapore, January 23–March 16, 2020]</ref>
Een systematische review van september 2020 concludeerde dat waarschijnlijk ca. 20% van de besmette personen asymptomatisch blijft. De auteurs benadrukken dat de schattingen uiteenlopen van 3-67% en dat de kwaliteit van de data niet voldoende is voor een definitieve uitspraak.<ref>[https://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.1003346 Occurrence and transmission potential of asymptomatic and presymptomatic SARS-CoV-2 infections: A living systematic review and meta-analysis]</ref>
=== Besmettingsrisico gevaccineerden ===
Ook volledig gevaccineerden kunnen nog ziek worden, positief testen en anderen besmetten, ondanks dat ze zelf niet ernstig ziek worden.<ref>[https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMc2107717 Effect of Vaccination on Household Transmission of SARS-CoV-2 in England]</ref>
=== Besmettingsrisico na overlijden ===
Daar een overledene niet meer ademt en niet meer kan hoesten en niezen is het risico op besmetting, zeker als het lichaam van de overledene eenmaal [[Afleggen (overlijden)|gewassen]] is, kleiner dan bij een nog levende patiënt. Na overlijden kan het virus bij lage temperaturen (door koeling) en bij hoge luchtvochtigheid echter nog wel tot 48 uur na overlijden in en op het lichaam intact aangetoond worden. Bij het bewegen van stoffelijke overschotten is een besmettingsrisico denkbaar. Geadviseerd wordt het lichaam voor transport te voorzien van schoon incontinentiemateriaal, in een afsluitbare lijkzak te doen en die aan de buitenzijde te wassen.<ref>[https://www.forgen.nl/file/2e99d3b42251e4ab80594c454540b796 Forensisch medisch genootschap: Bescherming bij overleden corona-patiënten]</ref>
=== Besmettingsrisico bij bloedtransfusies en transplantaties===
Bloedbank [[Sanquin]] vermeldt op zijn website: "Het is nog nooit aangetoond dat het coronavirus of soortgelijke virussen met een bloedtransfusie wordt overgedragen. Ook als je zonder het te weten besmet bent, kan je bloed geen kwaad voor patiënten."<ref>[https://www.sanquin.nl/artikelen/nieuwsberichten/2020/03/sanquin-test-bloed-op-antistoffen-tegen-corona-voor-onderzoek-naar-groepsimmuniteit Sanquin-onderzoek: hoe breed is het coronavirus al verspreid? 09 april 2020]</ref> [[Rode Kruis-Vlaanderen]] deelt deze visie.<ref>[https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20200402_04910647 Rode Kruis Vlaanderen: ''Bloedtesten sporen geen corona op, wel antilichamen'']</ref>
== Symptomen en ziekteverloop ==
De ziekte wordt gekenmerkt door [[griep]]achtige symptomen. De WHO kwam per 20 februari 2020 op basis van 55.924 in laboratoria positief geteste personen op het voorkomen van de volgende meest voorkomende symptomen: [[koorts]] (87,9%), [[droge hoest]] (67,7%), [[vermoeidheid]] (38,1%), [[sputum]]-productie (33,4%), [[kortademigheid]] (18,6%), [[keelpijn]] (13,9%), [[hoofdpijn]] (13,6%), [[spierpijn]] (14,8%), [[koude rilling]]en (11,4%), [[misselijkheid]] of [[Braken (lichaamsfunctie)|braken]] (5,0%), [[rinitis|verstopte neus]] (4,8%), [[diarree]] (3,7%), [[bloedspuwing]] (0,9%) en [[bindvliesontsteking]] (0,8%).<ref name="WHO report 28 February 2020" /> Ook zijn er meldingen geweest over het ontstaan van doofheid<ref>[https://www.express.co.uk/life-style/health/1259453/coronavirus-update-news-symptoms-hearing-loss Coronavirus symptoms: US woman reveals an unusual symptom she experienced], www.express.co.uk</ref><ref>[https://nypost.com/2020/03/23/20-year-old-with-coronavirus-reports-experiencing-very-different-symptoms/ 20-year-old with coronavirus reports experiencing ‘very different’ symptoms], nypost.com, 23 maart 2020</ref><ref>[https://www.independent.co.uk/news/world/americas/coronavirus-symptoms-unusual-hearing-loss-us-cases-a9420206.html ‘It’s important to tell everyone my experience’: US woman who tested positive for coronavirus reports unusual symptoms - A doctor in Italy told Julia Buscaglia that she just had a cold], www.independent.co.uk</ref> en blaarvorming of andere afwijkingen op de voeten<ref>[https://www.podosophia.nl/het-coronavirus-en-voetafwijkingen/ Het coronavirus en voetafwijkingen]</ref><ref>[https://www.ejpd.com/images/nuova-vasculite-covid-ENG.pdf A new vasculitis at the time of COVID-19; Keywords feet, hands, vasculitis, COVID-19]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201220171007/https://www.huidarts.com/nieuws/covid-tenen/ COVID tenen]</ref> die lijken op [[wintertenen]].<ref>[https://www.ntvg.nl/artikelen/huidafwijkingen-bij-covid-19/volledig Huidafwijkingen bij covid-19]</ref>
De meeste patiënten hebben geen, milde of matige symptomen en ontwikkelen [[Immunoglobuline|antilichamen]] tussen zes tot twaalf dagen,<ref>[https://www.statnews.com/2020/03/09/people-shed-high-levels-of-coronavirus-study-finds-but-most-are-likely-not-infectious-after-recovery-begins ''People ‘shed’ high levels of coronavirus, study finds, but most are likely not infectious after recovery begins'']</ref> en zijn daarna gedurende een nog onbekende periode beter bestand tegen het virus. Milde symptomen zijn keelpijn, lichte hoest en een verhoging van de lichaamstemperatuur tot 38,0 °C. Matige symptomen zijn vooral longontstekingen die zonder ziekenhuisopname genezen.
In ernstigere gevallen kan de ziekte de [[Long (orgaan)|longen]] aantasten door de virale vermeerdering an sich en door hyperreactiviteit van het [[immuunsysteem]].<ref>[https://www.nationalgeographic.nl/wetenschap/2020/02/wat-het-nieuwe-coronavirus-met-het-lichaam-doet National geographic: Wat het nieuwe coronavirus met het lichaam doet]</ref><ref>{{en}}[https://www.who.int/health-topics/coronavirus WHO: Coronavirus]</ref> De [[longontsteking]] kan leiden tot ''[[acute respiratory distress syndrome]]'' (ARDS). Geïnfecteerde cellen kunnen samensmelten tot megacellen of [[Syncytium|syncytia]] die in de longen van patiënten worden gevonden. Verder in het lichaam kunnen ontstaan: [[Bloedvergiftiging|sepsis]], uitval van de [[Nier (biologie)|nieren]], [[septische shock]], [[trombose]] met trombotische complicaties, zoals veneuze trombose, longembolie en soms een [[Hartinfarct|hart]]- of [[herseninfarct]]<ref>[https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0049384820301572 Confirmation of the high cumulative incidence of thrombotic complications in critically ill ICU patients with COVID-19: An updated analysis]</ref><ref>[https://science.sciencemag.org/content/early/2020/05/01/science.abb9983 Site-specific glycan analysis of the SARS-CoV-2 spike]</ref> met mogelijk een fatale afloop. Laboratoriumexperimenten lieten zien dat COVID-19 kan aanzetten tot de productie van auto-antilichamen die kunnen leiden tot [[trombose]].<ref>[https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2775690 Autoantibodies May Drive COVID-19 Blood Clots]</ref> De ziekte lijkt een disfunctie aan de rechterkant van het hart te kunnen veroorzaken, terwijl de linkerkant van het hart zelden wordt geschaad.<ref>[https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/CIRCULATIONAHA.120.047971 The Spectrum of Cardiac Manifestations in Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) - a Systematic Echocardiographic Study.]</ref>
Bij kwetsbare ouderen kan de ziekte, net als andere infecties, gepaard gaan met andere geriatrische complicaties zoals [[delier]], een valpartij, flauwvallen, dehydratie (uitdroging) en acuut functieverlies.<ref>[https://www.nursing.nl/magazine-artikelen/nursing-challenge-covid-19/ Nursing Challenge: Covid-19]</ref>
Een [[Cochrane review|Cochrane Systematic Review]] van juli 2020 onderzocht of de diagnose louter op basis van klinische symptomen kan gesteld worden. 16 studies met in totaal 7706 deelnemers werden in de review opgenomen. De resultaten toonden grote variaties in klinische tekenen en symptomen onder de patiënten. De diagnose kan daarom niet gesteld worden enkel op basis van een symptoom. Verder onderzoek is nodig om de verschillende combinaties van symptomen te onderzoeken.<ref>T. Struyf, J.J. Deeks, J. Dinnes, Y. Takwoingi, C. Davenport, M.M.G. Leeflang, R. Spijker, L. Hooft, D. Emperador, S, Dittrich. J. Domen, SR A. Horn, A. van den Bruel. ''Signs and symptoms to determine if a patient presenting in primary care or hospital outpatient settings has COVID‐19 disease. Cochrane Database of Systematic Reviews'' 2020, Issue 7. Art. No.: CD013665. DOI: 10.1002/14651858.CD013665.</ref>
=== Ziekteverloop ===
Vier op de vijf patiënten genezen spontaan in circa twee weken. Bij een mild verloop duurt het herstel gemiddeld acht dagen. Bij een zwaar verloop duurt het herstel drie tot zes weken. Bij een overreactie van het immuunsysteem treedt een verslechtering op en kan een ziekenhuisopname nodig worden. In het ziekenhuis zijn er patiënten die met extra zuurstof snel herstellen en patiënten die weken in het ziekenhuis moeten liggen. Het ziekteverloop van deze infectie is grillig. Er kan een acute verslechtering optreden gepaard gaande met [[hypoxemie]], waarbij de gezondheidstoestand van een patiënt plotseling snel verslechtert.<ref>{{en}}[https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---24-february-2020 WHO, 24 februari 2020: WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19 - 24 February 2020]</ref><ref>[https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hoe-lang-ben-je-ziek-van-het-coronavirus~ba6f85ab/ Hoe lang ben je ziek van het coronavirus?]</ref> Bij mensen die langere tijd behandeld zijn op een [[intensievezorgafdeling]], kan het herstel nog veel langer duren, als ze te maken krijgen met het [[postintensivecaresyndroom]].<ref>[https://web.archive.org/web/20200411115325/https://www.npi.nl/home-reach NPI: REACH (REhabilitation After Critical illness and Hospital discharge)]</ref>
Als een virus het lichaam binnenkomt in de mond-neusholte, komt het in aanraking met de neus-, keel- en tongtonsillen ([[ring van Waldeyer]]), een ring van [[lymfe]]weefsel dat infecties buiten de luchtwegen moet houden. De symptomen zijn in dit stadium nog beperkt, bijvoorbeeld hoesten en keelpijn.
Wanneer het virus doordringt tot de lagere luchtwegen en de [[longblaasje]]s aantast, ontstaat [[pneumonitis]]: een chronische ontsteking van de longblaasjes. De wanden van de longblaasjes zwellen op en er hoopt zich vocht op. Dit beperkt de gaswisseling en veroorzaakt benauwdheid. Er is sprake van [[shunting]]: bloed stroomt nutteloos langs de longblaasjes die niet gevuld zijn met verse lucht.
De longontsteking is meestal dubbelzijdig. Dat betekent dat een groot deel van het gaswisselingsoppervlak aangedaan is.
Dit toch al ernstige ziektebeeld kan snel verslechteren tot [[acute respiratory distress syndrome]] (ARDS). Opname op de IC is dan noodzakelijk. Door de hoge mate van ontsteking en het dagenlang roerloos op een IC liggen wordt de bloedstolling geactiveerd en kunnen trombotische [[Complicatie (medisch)|complicaties]] ontstaan.
Bij zeer ernstig zieke patiënten kan ook een bacteriële [[superinfectie]] optreden. Deze patiënten krijgen hiertegen [[antibiotica]] toegediend.
Na de acute fase maakt een deel van de patiënten een zeer langzaam herstel door. Deze [[Long covid|''long'' covid]] kent een langdurige ziektetoestand met verschijnselen als [[fatigue]] (zware vermoeidheid), lage lichamelijke belastbaarheid en cognitieve beperkingen. Ook patiënten die COVID-19 met milde symptomen hebben gehad kunnen ''long'' covid ontwikkelen.
Bij kinderen ontstaat in zeldzame gevallen een syndroom dat lijkt op de [[ziekte van Kawasaki]]. Vermoed wordt dat de ontstekingen veroorzaakt worden door een hyperreactiviteit van het immuunsysteem.<ref>[https://www.euronews.com/2020/05/16/coronavirus-what-is-kawasaki-disease-and-its-possible-link-with-covid-19-in-children Coronavirus: What is Kawasaki disease and its possible link with COVID-19 in children?, Euronews, 18 mei 2020]</ref> Een zeldzame ziekte die bij kinderen kan voorkomen is [[Multisystem Inflammatory Syndrome in Children]] (MIS-C) dat kan ontstaan na een coronavirus-infectie.<ref>[https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2369942-meer-kinderen-met-zeldzame-ontstekingsziekte-na-corona-infectie.html Meer kinderen met zeldzame ontstekingsziekte na corona-infectie]</ref>
=== Ziekteverloop na vaccinatie ===
Het ziekteverloop na vaccinatie toont verschillen met wie niet gevaccineerd is.<ref>{{Citeer web|url=https://doi.org/10.1016/S1473-3099(21)00460-6|titel=Risk factors and disease profile of post-vaccination SARS-CoV-2 infection in UK users of the COVID Symptom Study app: a prospective, community-based, nested, case-control study|bezochtdatum=6 september 2021|auteur=Michela Antonelli, PhD|achternaam=Antonelli|voornaam=Michela|datum=1 september 2021|uitgever=The Lancet Infectious Diseases|taal=en}}</ref> Er is volgens Brits onderzoek 31% minder kans om acute covidsymptomen te ontwikkelen, 47% minder kans op ''long'' covid en 73% minder kans op ziekenhuisopname. De vaakst geregistreerde symptomen bij doorbraakinfecties zijn verlies van smaak, hoesten, koorts, hoofdpijn en vermoeidheid - maar allen in een mildere mate en minder voorkomend. Er is 50 procent minder kans op het krijgen van meerdere symptomen tegelijk in de eerste week van infectie. Gevaccineerden blijken bij infectie vaker te niezen dan niet-gevaccineerden.
== Infectie op celniveau ==
Net als het SARS-virus infecteert SARS-CoV-2 mensen door het gebruik van [[serineprotease]] TMPRSS2 om via de [[Angiotensine-converterend enzym 2|ACE2-receptoren]] de cellen binnen te dringen.<ref name="BioR">{{en}}[https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.01.22.914952v2 Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin] BioRxiv (23 januari 2020)</ref> SARS-CoV-2 heeft echter een tien tot twintig maal hogere receptoraffiniteit (bindingssterkte), wat een verklaring kan zijn voor de hogere mens-op-mens [[Infectie|besmettingskans]].<ref>{{en}} https://science.sciencemag.org/content/early/2020/02/19/science.abb2507</ref><ref>[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32142651 SARS-CoV-2 Cell Entry Depends on ACE2 and TMPRSS2 and Is Blocked by a Clinically Proven Protease Inhibitor]</ref> ACE2-receptor en de TMPRSS2 protease komen vooral voor in de epitheelcellen (alveolaire epitheliale type II-cellen) in de neus, met name in de slijmproducerende slijmbekercellen en trilhaarcellen. Ook komen ze veel voor in de epitheelcellen in andere organen zoals de ogen, de longen en de darmen.<ref name="SARS-CoV-2 entry factors" /> ACE2-receptoren zitten ook op vetcellen, waardoor het virus zich in vetcellen kan nestelen, bijvoorbeeld in buikvet.<ref>[https://www.lumc.nl/over-het-lumc/nieuws/2020/Mei/blog-coronavirus-en-vet/ Coronavirus en ons vet: dikke vrienden?]</ref>
De infectie verloopt in verschillende stappen:<ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/17/we-hebben-een-neus-voor-dit-nieuwe-coronavirus-a3997072 Wat maakt dit coronavirus zoveel gevaarlijker dan zijn voorgangers?]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=6l6YxQz-L38&feature=emb_logo PEP-talk prof. Eric Snijder over coronavirussen]</ref>
# Het virus bindt zich via spike-eiwitten op zijn oppervlakte aan de ACE2-receptor op de menselijke cel. Spike-eiwitten zitten met z’n drieën bij elkaar. Van de drie spike-eiwitten bindt er één aan de ACE2-receptor.
# Het enzym TMPRSS2 klieft de kop van het spike-eiwit. Daardoor verandert de structuur van de drie om elkaar gewikkelde stengels.
# Een van de drie stengels verlengt zich en spietst zich in de celmembraan. Daarna klapt de stengel in, waardoor de membranen van cel en virus bij elkaar komen.
# De cel neemt het virus op via [[endocytose]]: er ontstaat een instulping in de celmembraan, die zich afsnoert tot een blaasje in de cel.
# In de cel komt het [[Ribonucleïnezuur|RNA]] van het virus vrij.
# Het RNA van het virus gebruikt onderdelen van de cel om zich te dupliceren.
# Op basis van het gedupliceerd RNA worden nieuwe virussen aangemaakt.
# Via [[exocytose]] verlaten de virussen de cel.
== Immuniteit ==
COVID-19 is een nieuwe ziekte, waardoor er nog weinig bekend is over de [[afweer|immuniteit]]. Er zijn indicaties dat een groot deel van de geïnfecteerde personen immuniteit voor de langere termijn ontwikkelt.<ref>[https://www.nytimes.com/2020/08/16/health/coronavirus-immunity-antibodies.html Scientists See Signs of Lasting Immunity to Covid-19, Even After Mild Infections]; [[The New York Times]], 18 augustus 2020</ref><ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.08.14.20174490v1 Detection, prevalence, and duration of humoral responses to SARS-CoV-2 under conditions of limited population exposure.]</ref><ref>[https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.11.15.383323v1 Immunological memory to SARS-CoV-2 assessed for greater than six months after infection]; Biorxiv, 16 november 2020</ref>
Methodes die in het bloed aanwezige specifieke antilichamen tegen het virus testen, kunnen geen immuniteit aantonen, omdat niet bekend is welke [[titer (medisch)|titer]] daarvoor nodig is.<ref>[https://www.statnews.com/2020/04/20/everything-we-know-about-coronavirus-immunity-and-antibodies-and-plenty-we-still-dont/ Everything we know about coronavirus immunity and antibodies — and plenty we still don’t, Statnews, 20 april 2020]</ref> Dergelijke tests geven epidemiologische informatie: ze laten zien of een persoon een infectie heeft doorgemaakt. Het immunologisch geheugen kan worden gemeten door een combinatie van RDB IgG, RDB-specifieke geheugen-B-cellen, SARS-CoV2-specifieke CD4+-cellen en SARS-CoV2-specifieke CD8+-cellen te meten.<ref>[https://science.sciencemag.org/content/371/6529/eabf4063 Immunological memory to SARS-CoV-2 assessed for up to 8 months after infection]</ref><ref>[https://science.sciencemag.org/content/371/6528/464 Lessons in antiviral immunity]</ref>
Bij een zeer klein aantal mensen die bewezen de ziekte hebben gehad, kan het aangeboren immuunsysteem zo snel reageren op het virus dat zij het aangeleerde immuunsysteem niet hoeven in te zetten. In dit geval komen er geen antilichamen in het bloed voor, maar is de persoon wel genezen van COVID-19.<ref>[https://www.sanquin.nl/over-sanquin/nieuws/2020/08/sanquin-onderzoek-mensen-kunnen-slecht-inschatten-of-ze-corona-hebben Sanquin-onderzoek: Mensen kunnen slecht inschatten of ze corona hebben]</ref>
=== Adaptieve immuunrespons ===
Immuniteit kan worden opgebouwd door de T-lymfocyten (kortweg [[T-cel]]len) en B-lymfocyten (kortweg [[B-cel]]len). Zij vormen samen de verworven (adaptieve) immuunrespons.<ref>[https://www.lemonde.fr/blog/realitesbiomedicales/2020/07/20/reponse-immunitaire-cellulaire-specifique-contre-le-coronavirus-sars-cov-2-des-resultats-encourageants-dautres-intrigants/ Réponse immunitaire cellulaire spécifique contre le coronavirus SARS-CoV-2 : des résultats encourageants, d’autres intrigants]</ref><ref>[https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19/latest-evidence/immune-responses Immune responses]</ref>
==== T-cel-immuniteit ====
Personen die COVID-19 hebben gehad, zonder of met milde symptomen, kunnen een negatief serologisch antilichamentestresultaat hebben, maar wel positief testen met de [[T-cellen|T-cel]]-test.<ref>[https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.06.29.174888v1.full Robust T cell immunity in convalescent individuals with asymptomatic or mild COVID-19]; Karolinska Institutet, Katarina Sternudd, 30 juni 2020</ref>
In het bloed van bloeddonoren uit de VS dat voor de uitbraak van de pandemie werd afgenomen, werden T-cel-reacties tegen (delen van) SARS-CoV-2 aangetoond. Vermoedelijk ontstonden die als reactie op veelvoorkomende, andere coronavirussen die bepaalde overeenkomsten met SARS-CoV-2 hebben. De klinische relevantie van deze observaties is onduidelijk en een bron voor speculaties over mogelijke partiële immuniteit in de bevolking.<ref>[https://www.nature.com/articles/s41577-020-0389-z Pre-existing immunity to SARS-CoV-2: the knowns and unknowns]; Nature, 7 juli 2020</ref><ref>[https://science.sciencemag.org/content/early/2020/08/04/science.abd3871 Selective and cross-reactive SARS-CoV-2 T cell epitopes in unexposed humans]; Science, 4 augustus 2020</ref>
==== B-cel-immuniteit ====
Er zijn aanwijzingen dat genezen patiënten immuniteit opbouwen voor ten minste meerdere maanden.<ref>[https://ncase.me/covid-19/ COVID-19 Futures hoofdstuk 'The next few years']. Citaat:<br>
Either way, you're now immune. For how long?<br>
COVID-19 is most closely related to SARS, which gave its survivors 2 years of immunity.<br>
The coronaviruses that cause "the" common cold give you 8 months of immunity.<br>
There's reports of folks recovering from COVID-19, then testing positive again, but it's unclear if these are false positives.<br>
One not-yet-peer-reviewed study on monkeys showed immunity to the COVID-19 coronavirus for at least 28 days</ref> De bevindingen zijn echter voorlopig, omdat de uitbraak van begin 2020 was<ref>Er waren op 3 mei 2020 wereldwijd meer dan een miljoen patiënten genezen. Hoewel een klein aantal genezen patiënten nadien positief zijn getest, blijkt bij nader inzien dat de testen inactive virusresten detecteerden. [https://www.businessinsider.nl/coronavirus-south-korean-reactivated-cases-not-reinfected-experts-2020-4?international=true&r=US South Korea says recovered coronavirus patients who tested positive again did not relapse: Tests picked up ‘dead virus fragments’, Business Insider, 30 april]</ref><ref>Eind augustus 2020 was een zeer beperkt aantal herinfecties bekend. [https://www.theverge.com/2020/8/29/21406019/covid-19-coronavirus-reinfection-immunity-antibodies-vaccine-test A case of coronavirus reinfection shows the complexities of the pandemic]; The Verge, 29 augustus 2020</ref><ref>In China zijn antilichamen uit het bloedplasma van herstelde patiënten met succes gebruikt voor [[Passieve immuniteit#Passieve immuuntherapie|passieve immuuntherapie]][https://www.businessinsider.nl/coronavirus-convalescent-plasma-treatment-early-chinese-study-results-2020-3?international=true&r=US A new report raises hope that the blood of recovered patients can help treat severe coronavirus cases, Business Insider, 27 maart 2020]</ref> en deels gebaseerd op ervaringen met andere ziekten, zoals [[Severe Acute Respiratory Syndrome|SARS]]<ref>Bij SARS, de meest verwante ziekte, duurt de immuniteit twee jaar en daarna vermindert het aantal specifieke [[Immunoglobuline|antilichamen]]. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2851497/ Duration of Antibody Responses after Severe Acute Respiratory Syndrome, Emerging infectious diseases, oktober 2007]</ref> en [[griep]]<ref>Bij [[Endemie (geneeskunde)|endemische]] coronavirussen, zoals griep, is de immuniteit minstens acht maanden.[http://www.columbia.edu/%7Ejls106/galanti_shaman_ms_supp.pdf Direct observation of repeated infections with endemic coronaviruses, Columbia University, 2020] Citaat:'Instances of natural re-infections with the same virus type have been documented previously in which repeated infections with OC43 and 229E were recorded by serological testing. Subsequent infections were separated by at least 8 months, though study participants were tested every 4 months.'</ref> of op resultaten van kortlopend onderzoek bij [[Resusaap|resusapen]].<ref>Er zijn proeven uitgevoerd op resusapen [https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.03.13.990226v1.abstract Reinfection could not occur in SARS-CoV-2 infected rhesus macaques, Cold Spring Harbor University, 13 maart 2020] die aantonen dat bij deze apen na 28 dagen immuniteit bestaat</ref> Ook bij ziekte met slechts milde symptomen ontstaat een sterke immuunreactie met antilichamen, die minstens gedurende 41 dagen het virus kan neutraliseren. In een Franse studie heeft 98% van de besmette personen antilichamen ontwikkeld.<ref>[https://thehill.com/policy/healthcare/public-global-health/499467-hospital-staffers-with-mild-covid-19-cases-developed Hospital staffers with mild COVID-19 cases developed antibodies, study shows; The Hill, 26 mei 2020]</ref><ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.05.19.20101832v2.full.pdf Serologic responses to SARS-CoV-2 infection among hospital staff with mild disease in eastern France; Medrxiv, 19 mei 2020]</ref> De ''totale'' hoeveelheid antilichamen neemt na verloop van tijd af<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.07.09.20148429v1 Longitudinal evaluation and decline of antibody responses in SARS-CoV-2 infection]; Medrxiv website, 9 juli 2020</ref><ref>[https://www.sanquin.nl/over-sanquin/nieuws/2020/09/laatste-metingen-antistoffen-percentage-nog-stabiel Laatste metingen antistoffen: percentage nog stabiel]</ref>, maar antistoffen van het type [[immunoglobuline G]], die verantwoordelijk zijn voor bescherming op de langere termijn, blijven aanwezig en blijken zelfs effectiever geworden, zodat er minder antistoffen nodig zijn voor hetzelfde effect.<ref>[https://www.rivm.nl/pienter-corona-studie/resultaten PIENTER Corona studie: Mensen met antistoffen]; RIVM november 2020</ref>
== Diagnostiek ==
{{Zie hoofdartikel|COVID-19-diagnostiek}}
Op 7 januari 2020 was de genetische code van het virus bekend. Hierdoor werd het ontwikkelen van testen mogelijk.
De Foundation for Innovative New Diagnostics (FIND) in Genève houdt een lijst bij van nieuwe testen en evalueert deze met internationale laboratoria.<ref>[https://www.finddx.org/covid-19/ FIND evaluation update: SARS-CoV-2 diagnostics]</ref>
Naast een test op SARS-CoV-2 wordt ook getest op bacteriële infecties en influenza om die beide als oorzaak of superinfectie te kunnen uitsluiten.
=== Moleculaire PCR-test===
De standaard diagnosemethode is door middel van een [[Reverse-transcriptie|omgekeerde]] [[polymerasekettingreactie]]test (rRT-PCR) op een [[sputum]]monster of een [[nasofaryngeaal]] uitstrijkje.<ref name="20200129cdc">{{Citeer web |url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/lab/rt-pcr-detection-instructions.html |titel=Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-nCoV |datum=29 january 2020 |website=''[[Centers for Disease Control and Prevention]]'' |bezochtdatum=1 februari 2020 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20200130202031/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/lab/rt-pcr-detection-instructions.html |archiefdatum=30 januari 2020 |dodeurl=nee}}</ref> De diagnose 'COVID-19' wordt volgens de richtlijn van het [[Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu|RIVM]] op 12 maart 2020 als volgt gesteld: ‘Elke persoon waarbij door middel van RT-PCR op twee onafhankelijke targets een infectie met SARS-CoV-2 is vastgesteld, ongeacht of deze persoon voldoet aan de klinische en epidemiologische criteria voor een verdenking.’<ref name="lci" />
In sommige gevallen is er een positief testresultaat na herstel. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de negatieve test, waarna de patiënt als hersteld werd gezien, slecht werd uitgevoerd. Een andere mogelijkheid is dat er door de hoge gevoeligheid van de test nog kleine achtergebleven deeltjes worden gedetecteerd. Dit is ook bekend van tests voor andere luchtwegaandoeningen, zoals influenza.<ref>[https://www.nytimes.com/2020/02/29/health/coronavirus-reinfection.html They Recovered From the Coronavirus. Were They Infected Again?]</ref>
=== Serologische tests ===
In principe kan men in plaats van te testen op het virus, ook testen op de aanwezigheid van antilichamen tegen het virus. Daarmee is ook een in het verleden doorgemaakte infectie op te sporen.
Met een [[Monoklonale antistof|monoklonaal antilichaam]] tegen SARS-CoV-2 kan in principe het virus in het bloed worden vastgesteld en een passieve immunisering worden ontwikkeld.<ref>[https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.03.11.987958v1 A human monoclonal 1 antibody blocking SARS-CoV-2 infection]</ref><ref>[http://www.vib.be/en/news/Pages/VIB-moves-forward-in-the-development-of-a-COVID-19-prophylactic.aspx VIB achieves important milestone in the development of a COVID-19 drug]</ref>
=== Radiologie ===
Bij een röntgenonderzoek kan een normale opname richtingwijzend zijn bij de verdenking op longontsteking. Bij een bewezen COVID-19-infectie wordt vaak een [[computertomografie]] uitgevoerd, omdat hiermee veelal veranderingen vastgesteld kunnen worden voordat deze op een normale opname zichtbaar zijn.<ref name="Salehi">S. Salehi, A. Abedi, S. Balakrishnan, S. en A. Gholamrezanezhad, 2020. ''Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Systematic Review of Imaging Findings in 919 patients. American Journal of Roentgenology'', p. 1-7</ref> Kenmerkend zijn ondoorzichtige veranderingen van het [[longparenchym]] die op melkglas lijken. Scans duiden ook op stollingsproblemen in de vaten zoals [[longembolie]]ën. De diagnostiek met een [[CT-scan]] kan in bepaalde gevallen zelfs sneller en effectiever zijn dan die met RT-PCR.<ref>J. Al-Tawfiq en Z. Memish, 2020. ''Diagnosis of SARS-CoV-2 Infection based on CT scan vs. RT-PCR: Reflecting on Experience from MERS-CoV. Journal of Hospital Infection''</ref> [[radiologie|Radiologen]] uit [[Changsha]] beschreven meerdere patiënten waarbij de diagnose COVID-19 op grond van de CT-bevinding gesteld werd met een aanvankelijk negatieve RT-PCR-test die pas na meerdere herhalingen positief bleek.<ref>X. Xie, Z. Zhong, W. Zhao, C. Zheng, F. Wang en J. Liu, 2020. ''Chest CT for Typical 2019-nCoV Pneumonia: Relationship to Negative RT-PCR Testing. Radiology'', pag.200343</ref> Bij een epidemie kan vandaar als [[triage]]strategie een typische CT-bevinding aanleiding zijn om snel met de therapie te beginnen, ook als de RT-PCR-test (nog) negatief is.<ref>J. Zhang, L. Zhou, Y. Yang, W. Peng, W. Wang en X. Chen, 2020. ''Therapeutic and triage strategies for 2019 novel coronavirus disease in fever clinics. The Lancet Respiratory Medicine'', 8(3), pag. e11-e12</ref>
== Behandeling ==
Er is (nog) geen [[geneesmiddel]] voor de ziekte bekend; daarom worden patiënten in (thuis)isolatie geplaatst. Wel kunnen de symptomen verminderd worden, zodat het immuunsysteem meer tijd krijgt om het virus te bestrijden. Ook zijn er onderzoeken gaande waarin onderzocht wordt of bestaande medicijnen voor andere ziekten ook tegen COVID-19 werkzaam zijn en waarin de ontwikkeling van nieuwe medicijnen en vaccins beoogd wordt.<ref>[https://www.umcutrecht.nl/nl/nieuws/snel-en-groot-onderzoek-medicijnen-bij-corona Snel en groot onderzoek medicijnen bij corona]</ref><ref>[https://www.covid-trials.org/ A real-time dashboard of clinical trials for COVID-19]</ref><ref>[https://www.cbg-meb.nl/onderwerpen/medicijninformatie-medicijn-tegen-corona/updates-medicijnen-tegen-corona Updates: medicijnen tegen corona]</ref>
Voor genezende en/of ondersteunende behandelingen en voor symptoombestrijding is ontwikkeling van medische kennis nodig gebaseerd op klinische ervaring, vastgelegde [[casuïstiek]] en wetenschappelijk onderzoek.
Om hindernissen bij het onderzoek naar de ziekte door [[Octrooi|patenten]] en dergelijke uit de weg te ruimen, sloten verschillende organisaties in het voorjaar van 2020 een [[Open COVID Pledge]]: een tijdelijke overeenkomst om het gebruik van relevante patenten en [[Intellectuele eigendom|intellectueel eigendom]] zonder financiële en bureaucratische verplichtingen toe te staan.<ref>https://creativecommons.org/2020/04/07/open-covid-pledge-removing-obstacles-to-sharing-ip-in-the-fight-against-covid-19/</ref> Organisaties zoals [[Creative Commons]] pleitten al langer voor een vrijere toegang tot wetenschappelijk onderzoek en hielpen bij het opstellen van de Open COVID Pledge. Verschillende uitgevers van hoog aangeschreven wetenschappelijke tijdschriften gaven vrije toegang tot de betreffende publicaties.
=== Nederlands voorlopig advies ===
Op 3 maart 2020 kwam het RIVM met een voorlopig advies voor behandelaars.
Bij patiënten met een ernstige infectie die zuurstoftoediening nodig hebben, is het toedienen van [[dexamethason]] een behandeling waarvan aangetoond is dat dit de mortaliteit vermindert en de noodzaak van [[intubatie]] geringer maakt. Verder kan [[remdesivir]] in een vroeg stadium van infectie, waarbij (nog) geen beademing nodig is, een bijdrage leveren aan eerder klinisch herstel. Er zijn geen gegevens over combinatietherapie.
Behandeling met andere [[Antivirale middelen|antivirale]] of immuunmodulerende middelen of [[plasmatherapie]] dient dit te gebeuren binnen wetenschappelijk klinisch onderzoek en niet via [[Niet-geregistreerd gebruik|offlabel gebruik]].
Het [[College ter Beoordeling van Geneesmiddelen]] deed een oproep aan zorgverleners en patiënten om bijwerkingen van medicijnen voor de behandeling van de infectie en medicijnen voor andere aandoeningen te melden bij het Nederlands Bijwerkingen Centrum [[Lareb]].<ref>[https://www.cbg-meb.nl/actueel/nieuws/2020/05/01/meld-bijwerkingen-van-medicijnen-ook-bij-een-corona-infectie Oproep: meld bijwerkingen van medicijnen bij een corona-infectie]</ref> Ook zal het Lareb de veiligheidsbewaking uitvoeren zodra gevaccineerd kan worden.<ref>[https://eenvandaag.avrotros.nl/item/zo-wordt-straks-in-de-gaten-gehouden-welke-bijwerkingen-het-coronavaccin-heeft/ Zo wordt straks in de gaten gehouden welke bijwerkingen het coronavaccin heeft]</ref>
=== Goedgekeurde geneesmiddelen ===
==== Antivirale middelen ====
===== Remdesivir =====
Op 25 juni 2020 werd bekend dat de Europees Geneesmiddelenbureau de virusremmer [[remdesivir]] onder voorwaarden en voor een jaar als eerste medicijn tegen COVID-19 heeft goedgekeurd.<ref>[https://www.cbg-meb.nl/onderwerpen/medicijninformatie-het-nieuwe-coronavirus/nieuws/2020/06/25/eerste-medicijn-tegen-covid-19-goedgekeurd Eerste medicijn tegen COVID-19 goedgekeurd]</ref>
Dit oorspronkelijk als medicijn tegen [[ebola]] ontwikkelde middel, een [[Ribonucleïnezuur|RNA]]-[[polymerase]]-inhibitor, remt de aanmaak van virussen. Het is bedoeld voor coronapatiënten in het ziekenhuis die kampen met een longontsteking. Na toediening van het middel herstellen deze gemiddeld vier dagen eerder. Remdesivir werd al enige tijd als enig (dus niet in combinatie met een ander) geneesmiddel onderzocht.<ref>[https://clinicaltrials.gov/ct2/results?cond=&term=remdesivir&cntry=&state=&city=&dist= ClinicalTrials.gov ]</ref><ref>[https://www.ema.europa.eu/en/news/ema-provides-recommendations-compassionate-use-remdesivir-covid-19 EMA provides recommendations on compassionate use of remdesivir for COVID-19], www.ema.europa.eu, 2 april 2020</ref><ref>[https://fd.nl/beurs/1341759/aandeel-gilead-stijgt-na-veelbelovende-resultaten-coronamedicijn?_ga=2.248719303.1107184415.1574589090-693891132.1553089069 Aandeel Gilead stijgt na veelbelovende resultaten coronamedicijn], fd.nl</ref>
Hoewel Remdesivir volgens eerste berichten niet leek te werken<ref>{{en}} [https://www.theguardian.com/world/2020/apr/23/high-hopes-drug-for-covid-19-treatment-failed-in-full-trial First trial for potential Covid-19 drug shows it has no effect], ''The Guardian'', 23 april 2020</ref> gaf de Amerikaanse instantie die toelating van voedsel en medicijnen regelt, FDA, al eerder (op 1 mei 2020) toestemming voor het gebruik hiervan bij patiënten die zuurstof wordt toegediend of worden beademd.<ref>{{en}} [https://www.theverge.com/2020/5/1/21241612/remdesivir-fda-emergency-authorization-treatment-covid-19-coronavirus-fauci FDA authorizes experimental drug remdesivir for emergency use in COVID-19 patients], The Verge, 1 mei 2020</ref> De Amerikaanse president [[Donald Trump]] kocht voortvarend een grote partij, 500.000 doses, op.<ref>[https://nl.metrotime.be/2020/07/01/must-read/trump-koopt-alle-stock-waardevol-coronamedicijn-remdesivir-op/ Trump koopt wereldwijde stock waardevol coronamedicijn remdesivir op]</ref><ref>[https://www.cnet.com/health/us-to-buy-500000-remdesivir-coronavirus-treatment-courses-at-2340-each/ 500.000 doses]</ref> Op 3 oktober verklaarde de president dankbaar te zijn voor zijn persoonlijke corona-behandeling met remdesivir.<ref>[https://chicago.cbslocal.com/2020/10/03/remdisivir-drug-administered-to-president-trump-as-he-battles-covid-19-went-through-clinical-trials-in-chicago/ Remdisivir, Drug Administered To President Trump As He Battles COVID-19, Went Through Clinical Trials In Chicago]</ref> Op 6 oktober 2020 kwam naar buiten dat Nederland een groot tekort aan remdesivir heeft, ondanks de Europese verdeling van dit medicijn.<ref>[https://fd.nl/economie-politiek/1359433/tekort-aan-virusremmer-remdesivir-tegen-corona Tekort aan virusremmer remdesivir tegen corona]</ref>
Op 20 november 2020 adviseerde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) landen om geen gebruik meer te maken van het virusremmende remdesivir bij patiënten die in het ziekenhuis zijn opgenomen. Volgens de WHO heeft het middel geen belangrijk effect op de gezondheid van COVID-19-patiënten, ongeacht hoe ziek ze zijn.<ref>[https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/who-recommends-against-the-use-of-remdesivir-in-covid-19-patients WHO recommends against the use of remdesivir in COVID-19 patients]</ref>
==== Overige middelen ====
===== Bloedverdunners =====
Door de hoge mate van ontsteking en het dagenlang roerloos op een IC liggen wordt de bloedstolling geactiveerd en kunnen trombotische complicaties ontstaan. Nederlands onderzoek wees uit dat het zinvol is deze complicaties te behandelen in het ziekenhuis met een gepaste hoeveelheid [[Anticoagulantia|bloedverdunners]]. Later werd dit advies verder uitgebreid naar de huisartsenpraktijk, derhalve in een veel vroeger stadium van besmetting.<ref>[https://nos.nl/artikel/2334471-bloedverdunners-voor-trombose-en-kankerpatienten-bij-verdenking-van-covid-19.html Bloedverdunners voor trombose- en kankerpatiënten bij verdenking van covid-19]</ref><ref>[https://www.onlinejacc.org/content/early/2020/08/24/j.jacc.2020.08.041 Anticoagulation, Mortality, Bleeding and Pathology Among Patients Hospitalized with COVID-19: A Single Health System Study]</ref><ref>[https://www.mountsinai.org/about/newsroom/2020/mount-sinai-team-offers-additional-data-on-efficacy-of-blood-thinners-for-covid19-and-insight-on-best-potential-regimens-pr Mount Sinai Team Offers Additional Data on Efficacy of Blood Thinners for COVID-19 and Insight on Best Potential Regimens]</ref>
=== Experimenten met geneesmiddelen ===
Net als bij eerdere ernstige infectieziekten, worden bij COVID-19 bestaande middelen tegen andere ziekten en virussen toegediend aan patiënten. Er lopen verschillende [[Klinisch onderzoek|onderzoeken]], maar voor betrouwbare conclusies over werking en bijwerking is tijd nodig.
==== Artesunate, Imatinib, Infliximab ====
De Solidarity PLUS trial van de World Health Organisation onderzoekt in 600 ziekenhuizen in 52 landen Artesunate, Imatinib en Infliximab als behandeling om het aantal overledenen in ziekenhuizen door COVID-19 te verminderen.
<ref>[https://www.who.int/news/item/11-08-2021-who-s-solidarity-clinical-trial-enters-a-new-phase-with-three-new-candidate-drugs WHO’s Solidarity clinical trial enters a new phase with three new candidate drugs]</ref>
==== Antivirale middelen ====
Er bestaat, afgezien van remdesivir, nog geen specifieke behandeling voor dit virus.
Diverse (andere) [[antivirale middelen]] worden getest op effectiviteit zoals [[protease]]-remmers [[indinavir]], [[saquinavir]] en camostat en de griepmedicijnen [[oseltamivir]] en [[interferon|interferon beta]].<ref>[https://fd.nl/economie-politiek/1333266/opnieuw-chinese-miljoenenstad-afgesloten-vanwege-corona Chinese miljoenenstad buiten de provincie Hubei afgesloten], Financieel Dagblad, 2 febr. 2020</ref><ref>[https://www.lumc.nl/over-het-lumc/nieuws/2020/Maart/lumc-doet-onderzoek-naar-coranavirus-remmers/ LUMC doet onderzoek naar nieuwe coronavirus-remmers], www.lumc.nl, maart 2020</ref><ref>[https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/coronavirus-covid-19-update-fda-continues-facilitate-development-treatments Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Continues to Facilitate Development of Treatments], www.fda.gov, 19 maart 2020</ref> Lopinavir/ritonavir zijn niet werkzaam tegen de ziekte.<ref name="SWAB Wijziging 03-07-2020">[https://swab.nl/nl/covid-19 SWAB Wijziging 03-07-2020]</ref>
Op 1 oktober 2021 verklaarde [[MSD|Merck & Co, Inc.]] dat [[molnupiravir]], een antiviraal middel dat het bedrijf wil verkopen, het risico op ziekenhuisopname of overlijden bij COVID-19 vermindert met 48%. Merck plant om een EUA aan te vragen bij de FDA en om marketingaanvragen in te dienen bij andere wereldwijde regelgevende instanties voor geneesmiddelen. Het bedrijf heeft plannen om het medicijn in licentie te geven aan generieke fabrikanten, om de beschikbaarheid ervan te versnellen.<ref>{{Citeer persbericht|url=https://www.merck.com/news/merck-and-ridgebacks-investigational-oral-antiviral-molnupiravir-reduced-the-risk-of-hospitalization-or-death-by-approximately-50-percent-compared-to-placebo-for-patients-with-mild-or-moderat/|titel=Merck and Ridgeback's Investigational Oral Antiviral Molnupiravir Reduced the Risk of Hospitalization or Death by Approximately 50 Percent Compared to Placebo for Patients with Mild or Moderate COVID-19 in Positive Interim Analysis of Phase 3 Study|uitgever=Merck|datum=1 October 2021}}</ref><ref>{{Citeer nieuws|werk=CNBC|datum=1 October 2021|titel=Merck to seek emergency authorization for oral Covid treatment after 'compelling results' in trials|url=https://www.cnbc.com/2021/10/01/merck-to-seek-emergency-authorization-for-oral-covid-19-treatment.html}}</ref><ref>{{Citeer web|url=https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/merck-says-research-shows-its-covid-19-pill-works-against-variants-2021-09-29/|titel=Merck says research shows its COVID-19 pill works against variants|datum=29 september 2021|werk=Reuters}}</ref> Het bedrijf publiceerde geen wetenschappelijk onderzoeksbericht, noch gaf het voldoende informatie over de steekproef om de werkzaamheid onafhankelijk te kunnen beoordelen.
===== Chloroquine en hydroxychloroquine =====
Op 17 februari 2020 werd gerapporteerd dat [[chloroquine]] bij klinische tests werkzaam bleek tegen COVID-19. Het was getest in meer dan 10 ziekenhuizen in [[Beijing]] en de Chinese provincies [[Guangdong]] en [[Hunan]], op initiatief van onderzoekers van de [[KU Leuven]].<ref>{{en}}[http://www.xinhuanet.com/english/2020-02/17/c_138792545.htm Xinhuanet 17 februari 2020: Antimalarial drug confirmed effective on COVID-19]</ref><ref>[https://www.nu.nl/buitenland/6031723/86-jaar-oud-malariamiddel-werkt-tegen-door-coronavirus-veroorzaakte-ziekte.html Nu.nl 26 februari 2020: 86 jaar oud malariamiddel werkt tegen door coronavirus veroorzaakte ziekte]</ref> [[In vitro|In-vitro]]-onderzoek laat zien dat chloroquine werkzaam is tegen het virus. De benodigde concentratie is in principe haalbaar [[in vivo]], maar [[klinische studie]] is nodig.<ref>{{en}}[https://www.nature.com/articles/s41422-020-0282-0 Remdesivir and chloroquine effectively inhibit the recently emerged novel coronavirus (2019-nCoV) in vitro]</ref> De resultaten zijn nog niet in een wetenschappelijk tijdschrift gepubliceerd en de goede informatie over de effectiviteit, bijwerkingen en statistische significantie ontbreekt. Het uitproberen van chloroquine was opgepakt op grond van eerdere bevindingen in de SARS-epidemie in 2004.<ref>[https://nieuws.kuleuven.be/nl/2020/antivirale-werking-van-chloroquine-tegen-coronavirussen-reeds-in-2004-ontdekt-door-virologen-ku-leuven Antivirale werking van chloroquine tegen coronavirussen reeds in 2004 ontdekt door virologen KU Leuven]</ref>
Er loopt sinds maart 2020 een proef aan de [[Rijksuniversiteit Groningen]] waarbij chloroquine tot de juiste deeltjesgrootte verpulverd wordt en vervolgens geplaatst wordt in een speciale inhalator, de cyclops, waardoor het medicijn diep doordringt in de longen van een patiënt.<ref>[https://www.pw.nl/achtergrond/2016/inhalatie-van-droog-poeder-veelbelovend-bij-longinfectie cyclops]</ref> Dit betreft dus een specifiek lokale toepassing rechtstreeks in de door het coronavirus aangetaste longen. Op deze wijze zou het medicijn niet enkel kunnen genezen, maar ook kunnen beschermen.<ref>[https://www.ukrant.nl/magazine/coronamedicijn-bestaat-misschien-al/ Coronamedicijn bestaat misschien al]</ref>
In Frankrijk is [[Didier Raoult]], specialist in tropische infectieziekten, begonnen met het geven van de combinatie van het verwante [[hydroxychloroquine]] en [[azithromycine]] aan besmette patiënten. Hij beweert een genezingspercentage van 75% binnen 6 dagen. Van de controlegroep was 90% nog ziek.<ref>[https://fd.nl/economie-politiek/1338874/dokter-panoramix-claimt-medicijn-tegen-coronavirus Dokter 'Panoramix' claimt medicijn tegen coronavirus]</ref><ref>[https://www.franceculture.fr/emissions/radiographies-du-coronavirus/un-remede-francais-contre-le-covid-19 Chloroquine: un remède français contre le Covid-19?]</ref> Andere wetenschappers hebben echter sterke twijfels bij de onderzoeksopzet en de conclusies.<ref>[https://scienceintegritydigest.com/2020/03/24/thoughts-on-the-gautret-et-al-paper-about-hydroxychloroquine-and-azithromycin-treatment-of-covid-19-infections/ Thoughts on the Gautret et al. paper about Hydroxychloroquine and Azithromycin treatment of COVID-19 infections]</ref><ref>[https://forbetterscience.com/2020/03/26/chloroquine-genius-didier-raoult-to-save-the-world-from-covid-19/ Chloroquine genius Didier Raoult to save the world from COVID-19]</ref>
Hydroxychloroquine is wereldwijd geregistreerd voor een aantal indicaties waaronder [[reumatoïde artritis]], [[systemische lupus erythematodes]] en ook de behandeling van acute aanvallen en profylaxe van [[malaria]] veroorzaakt door ''[[Plasmodium vivax]]'', ''[[Plasmodium falciparum|P. falciparum]]'', ''[[Plasmodium ovale|P. ovale]]'' en ''[[Plasmodium malariae|P. malariae]]''.<ref>[https://www.geneesmiddeleninformatiebank.nl/ords/f?p=111:3::SEARCH:NO::P0_DOMAIN,P0_LANG,P3_RVG1:H,NL,114949 Registratietekst Nederland]</ref> De Amerikaanse president [[Donald Trump]] gelooft in dit middel, terwijl de wetenschappelijke onderbouwing nog onvoldoende is. Hij kwam in conflict met de [[Food and Drug Administration|FDA]] inzake het [[niet-geregistreerd gebruik]] van dit geneesmiddel bij [[preventie]] en genezing van COVID-19. Het middel is wereldwijd beschikbaar, maar net als chloroquine nog niet goedgekeurd voor deze specifieke indicatie.<ref>[https://www.livescience.com/chloroquine-coronavirus-treatment.html Could the anti-malarial drug chloroquine treat COVID-19?]</ref><ref name="ABC malaria drug">[https://abcnews.go.com/Health/chloroquine-malaria-drug-treat-coronavirus-doctors/story?id=69664561 Chloroquine, an old malaria drug, may help treat novel coronavirus, doctors say]</ref> Verschillende mensen overleden na zelfmedicatie door de [[bijwerking]]en van het middel. Inmiddels heeft de FDA noodmaatregelen genomen om in de Verenigde Staten de behandeling van COVID-19-patiënten met (hydroxy)chloroquine te waarborgen.<ref>[https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/coronavirus-covid-19-update-daily-roundup-april-13-2020 Coronavirus (COVID-19) Update: Daily Roundup April 13, 2020]</ref> Dit gebruik werd aldaar sterk bevorderd door de interventie van Donald Trump. De president drong aldaar met succes aan op snelle toepassing van de twee bovenstaande geneesmiddelen.<ref name="ABC malaria drug" />
In Nederland gebruikte naar schatting in het begin iets meer dan de helft van de patiënten in het ziekenhuis (hydroxy)chloroquine.<ref>[https://fd.nl/economie-politiek/1341001/helpt-trumps-wondermiddel-echt-tegen-covid-19 Helpt Trumps wondermiddel echt tegen Covid-19?]</ref>
====== Negatieve resultaten hydroxychloroquine ======
Een retrospectief onderzoek van 368 patiënten in militaire ziekenhuizen in de Verenigde Staten concludeerde in een voorpublicatie van 21 april 2020 dat hydroxychloroquine niet verhindert dat patiënten beademd moeten worden en dat het met een groter sterfterisico verbonden is.<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.04.16.20065920v1 Outcomes of hydroxychloroquine usage in United States veterans hospitalized with Covid-19]</ref>
Volgens een andere voorpublicatie, over onderzoek in vier Franse ziekenhuizen bij 181 patiënten, was er geen positieve werking van hydroxychloroquine. Bij 10% van de patiënten moest vanwege de bijwerkingen - hartritmestoornissen - het geven van het middel stopgezet worden.<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.04.10.20060699v1.full.pdf No evidence of clinical efficacy of hydroxychloroquine in patients hospitalised for COVID-19 infection and requiring oxygen: results of a study using routinely collected data to emulate a target trial]</ref> De FDA waarschuwt dan ook inzake het gebruik buiten ziekenhuizen.<ref>[https://www.fda.gov/safety/medical-product-safety-information/hydroxychloroquine-or-chloroquine-covid-19-drug-safety-communication-fda-cautions-against-use Hydroxychloroquine or Chloroquine for COVID-19: Drug Safety Communication - FDA Cautions Against Use Outside of the Hospital Setting or a Clinical Trial Due to Risk of Heart Rhythm Problems]</ref>
Ondertussen is in Frankrijk het gebruik van hydroxychloroquine bij COVID-19-patiënten verboden.<ref>[https://www.msn.com/nl-nl/gezondheid/medisch/frankrijk-verbiedt-gebruik-hydroxychloroquine-bij-coronapati%C3%ABnt/ar-BB14EZHg Frankrijk verbiedt gebruik hydroxychloroquine bij coronapatiënt]</ref> Ook in Nederland is de toepassing in ziekenhuizen verlaten, al gaf een [[retrospectieve]] ziekenhuisstudie op 10 oktober 2020 weer nieuwe twijfels.<ref>[https://nos.nl/artikel/2351726-discussie-over-hydroxychloroquine-krijgt-nieuwe-impuls.html Discussie over hydroxychloroquine krijgt nieuwe impuls]</ref> In 2021 is een studie gepubliceerd dat laat zien dat hydroxychloroquine de mortaliteit zelfs kan verhogen, in plaats van verlagen.<ref>{{Citeer tijdschrift|achternaam=Axfors|voornaam=C.|medeauteurs=et al.|taal=en|url=https://doi.org/10.1038/s41467-021-22446-z|titel=Mortality outcomes with hydroxychloroquine and chloroquine in COVID-19 from an international collaborative meta-analysis of randomized trials|jaargang=12|tijdschrift=Nature Communications|datum=15 April 2021}}</ref>
==== Immunomodulerende middelen ====
===== Corticosteroïden =====
Corticosteroïden werken bij ernstig zieke patiënten die zuurstof of kunstmatige beademing nodig hebben. Corticosteroïden dempen de overreactie van het immuunsysteem op het virus waar patiënten op de IC mee te maken hebben. Het betreft de middelen [[dexamethason]], [[hydrocortison]] en waarschijnlijk ook andere [[corticosteroïden]].<ref>[https://www.umcutrecht.nl/nl/nieuws/hydrocortison-werkt-bij-covid-19-patienten Hydrocortison werkt bij Covid-19-patiënten]</ref>
====== Dexamethason ======
Uit een klinische studie in het [[Verenigd Koninkrijk]] blijkt dat COVID-19-patiënten aan zuurstof of kunstmatige ademhaling bij toediening van dexamethason sneller genezen en dat er minder sterfgevallen zijn (een derde minder bij kunstmatige ademhaling en 20% bij zuurstoftoevoeging).<ref>[https://www.nature.com/articles/d41586-020-01824-5 Coronavirus breakthrough: dexamethasone is first drug shown to save lives]; Nature, 16 juni</ref> Het middel heeft weinig of geen effecten bij milde symptomen. Het middel is een [[immuunsuppressivum]] dat de overreactie van het immuunsysteem in de longen afremt. Dexamethason is een goedkoop, veelgebruikt medicament, dat voor andere toepassingen al wordt gebruikt.
Een aantal huisartsen heeft met een onderzoeksteam, artsen, specialisten en een hoogleraar een protocol opgesteld om dexamethason reeds in de thuissituatie te geven wanneer zuurstofgehalte van de patiënt daalt. Het betreft een goedgekeurde pilotstudie onder 50 patiënten (open label gerandomiseerd). de hersteltijden van COVID-19-patiënten boven de 50, ingenomen in de thuissituatie, met drie dagen verkort.<ref>[https://www.rtvdrenthe.nl/nieuws/167334/Commissie-keurt-coronabehandeling-Drentse-huisartsen-goed Commissie keurt coronabehandeling Drentse huisartsen goed]</ref> Uit Brits onderzoek bleek tevens dat geïnhaleerde [[budesonide]]<ref>{{Citeer web|url=https://www.principletrial.org/news/asthma-drug-budesonide-shortens-recovery-time-in-non-hospitalised-patients-with-covid-19|titel=Principle Trial. The world's largest clinical trial of COVID-19 treatments for recovery at home, focusing on those most at risk of serious illness from COVID-19.|bezochtdatum=6 september 2021|auteur=Chris Butler|achternaam=Butler|voornaam=Chris|datum=12 april 2021|uitgever=Oxford University|taal=en}}</ref>
===== Biologicals =====
====== Tocilizumab en Sarilumab ======
Artsen van het [[Zuyderland Medisch Centrum]] in [[Sittard]] en [[Geleen]] beproefden twee medicijnen bij 86 COVID-19-patiënten bij wie het immuunsysteem in reactie op het coronavirus op hol was geslagen. Artsen gaven de patiënten eerst [[prednison]], een medicijn dat het immuunsysteem afremt. Wanneer dat niet effectief genoeg was, voegden ze er het reumamedicijn [[tocilizumab]] aan toe. Dat middel onderdrukt het effect van een specifieke afweerstof. Vergeleken met een even grote controlegroep van coronapatiënten die een paar weken eerder opgenomen waren geweest, lag de sterfte 65 procent lager: in de behandelde groep overleden 14 patiënten, in de controlegroep 41. De behandelde groep herstelde dubbel zo snel en er hoefden ruim 70 procent minder patiënten te worden beademd. Tocilizumab remt alleen [[IL-6]], terwijl dexamethason meer stoffen remt die vrijkomen bij ontstekingen, waardoor ook andere afweerreacties worden uitgeschakeld.<ref>[https://www.volkskrant.nl/wetenschap/combinatie-van-twee-bestaande-middelen-lijkt-sterfte-aan-corona-op-ic-s-te-verminderen~b3b7331f/ Combinatie van twee bestaande middelen lijkt sterfte aan corona op ic's te verminderen ]</ref><ref>[https://ard.bmj.com/content/early/2020/07/20/annrheumdis-2020-218479 Historically controlled comparison of glucocorticoids with or without tocilizumab versus supportive care only in patients with COVID-19-associated cytokine storm syndrome: results of the CHIC study]</ref><ref>[https://www.thelancet.com/journals/lanrhe/article/PIIS2665-9913(20)30173-9/fulltext Tocilizumab in patients with severe COVID-19: a retrospective cohort study]</ref> De resultaten van niet-gerandomiseerd onderzoek, zeker met een controlegroep uit een andere tijdsperiode, zijn moeilijk te interpreteren. Dit onderzoek bevestigde de meerwaarde van corticosteroïden bij ernstige COVID-19, maar de toegevoegde waarde van tocilizumab was niet uit deze data halen.<ref>[https://www.ntvg.nl/artikelen/nieuws/corticosteroiden-bij-ernstige-covid-19/volledig Corticosteroïden bij ernstige covid-19]</ref>
Onderzoek in januari 2021 gaf aan dat de IL6-remmers sarilumab en tocilizumab bij toediening binnen 24 uur na komst op de IC van de twaalf patiënten er een minder<ref>{{en}} https://www.abc.net.au/news/2021-01-08/roche,sanofi-arthritis-drugs-reduce-covid-death-rates/13041870</ref> komt te overlijden.<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.01.07.21249390v1 Interleukin-6 Receptor Antagonists in Critically Ill Patients with Covid-19 - Preliminary report]</ref>
==== Overige middelen ====
===== [[Bradykinine]]-remmers =====
Door de infectie verdwijnen de ACE2-receptoren van de longcellen. Zonder ACE2 hebben vaatverwijderende kinines vrij spel en maken bloedvaten lek door te binden aan bradykininereceptoren. Hierdoor ontstaat vocht in de longen en daardoor ontstaat zuurstofgebrek.
[[Icatibant]] blokkeert de bradykininereceptor B2R waardoor de lekkage snel wordt opgeheven. Onderzoek liet zien dat in een vroege fase van de infectie bij ernstig zuurstofgebrek icatibant de situatie verbetert. Echter, doordat de helft van het middel in twee uur wordt afgebroken, vermindert het effect snel.<ref>[https://jamanetwork.com/journals/jamanetworkopen/fullarticle/2769237 Outcomes Associated With Use of a Kinin B2 Receptor Antagonist Among Patients With COVID-19]</ref>
Met een ander soortgelijk Nederlands geneesmiddel [[Ruconest]] (recombinante humane C1-esteraseremmer (rhC1INH)) is een proef gestart in Zwitserland.<ref>[https://fd.nl/beurs/1342111/pharming-zet-enige-geneesmiddel-in-tegen-covid Pharming zet enige geneesmiddel in tegen Covid]</ref> Icatibant is in Nederland al bij een specifieke aandoening geregistreerd<ref>[https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/i/icatibant Farmacotherapeutisch Kompas]</ref> en als [[weesgeneesmiddel]] in de handel.
Door meer inzicht in de werking van het kallikreine-kinine-systeem (KKS) verwachten onderzoekers nog betere effecten van [[lanadelumab]]. Dit middel is langer actief en werkt breder doordat het de activatie remt van het hele systeem dat de lekkage van de bloedvaten veroorzaakt. Er is een klinisch onderzoek in fase 2 gestart waaraan tien ziekenhuizen meedoen.<ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2020/ernstig-zuurstofgebrek-coronapatient-lijkt-behandelbaar Ernstig zuurstofgebrek coronapatiënt lijkt behandelbaar]</ref>
===== [[Alkalische fosfatase]] =====
Onderzoek naar behandeling met alkalische fosfatase is gestart door het [[Rode Kruis Ziekenhuis (Beverwijk)|Brandwondencentrum Beverwijk]]. Dit zou een effect kunnen hebben op de zogenoemde 'barrièrefunctie' in bijvoorbeeld de nieren, darmen en hersenen en daarmee misschien de ligduur van ernstig zieke patiënten kunnen verkorten.<ref>[https://www.rkz.nl/expertise-brandwondencentrum-beverwijk-voor-behandeling-covid-patienten Expertise Brandwondencentrum Beverwijk ingezet voor nieuwe behandeling COVID-patiënten]</ref>
===== E Channel Blockers =====
Onderzoek naar medicijnen die zich richten op het [[Virusenvelop|envelopeiwit]] in het SARS‑CoV‑2-virus, omdat bij virusvarianten het envelope eiwit minder muteert dan het spike-eiwit.
Het betreft darapladib, nu in gebruik voor atherosclerosis; Flumatinib, nu in gebruik tegen kanker; en een hiv-medicijn.<ref>[https://www.mdpi.com/1424-8247/14/7/604/htm Identification of SARS-CoV-2 E Channel Blockers from a Repurposed Drug Library]</ref>
===== [[Resveratrol]] =====
Op 1 mei 2020 suggereerde [[Peter van der Voort]], hoofd IC van het [[Universitair Medisch Centrum Groningen]], dat [[resveratrol]] mogelijk kan helpen de effecten te verminderen van het virus. Dat zou met name het geval zijn bij mensen met overgewicht. Verder onderzoek is gestart om hierover zekerheid te verkrijgen.<ref>[https://www.dvhn.nl/groningen/Helpt-middeltje-van-de-drogist-tegen-corona-Ik-wil-geen-valse-hoop-wekken-zegt-hoofd-ic-van-het-UMCG-25628153.html Helpt middeltje van de drogist tegen corona? 'Ik wil geen valse hoop wekken', zegt hoofd ic van het UMCG]</ref><ref>[https://www.umcg.nl/NL/UMCG/Nieuws/Persberichten/Paginas/subsidie-umcg-onderzoek-naar-rol-overgewicht-bij-covid.aspx Ruim € 450.000 subsidie voor UMCG onderzoek naar rol overgewicht bij COVID-19]</ref> Van resveratrol wordt verondersteld dat het een gunstige werking heeft bij het voorkomen van hartaandoeningen en kanker. Het heeft een positief effect op de stofwisseling bij obese mannen. Buikvet produceert stoffen die de ontstekingsreactie versterken, onder andere in de longen. De vraag is of bij COVID-19 dit meer het geval is dan bij andere patiënten en wat een eventuele behandeling kan zijn. Daarvoor wordt het middel resveratrol onderzocht.
==== Onwerkzame middelen ====
Ooit gesuggereerd als werkzame stof maar op basis van onderzoek onwerkzaam gebleken tegen COVID-19 zijn: Hydroxychloroquine<ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2020/nieuw-inzicht-in-werking-hydroxychloroquine-ondergraaft-het-gebruik-ervan-bij-corona Radboud UMC: Nieuw inzicht in werking hydroxychloroquine ondergraaft het gebruik ervan bij COVID-19]</ref>, Azitromycine<ref>{{en}}[https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00149-5/fulltext The Lancet: Azithromycin in patients admitted to hospital with COVID-19 (RECOVERY): a randomised, controlled, open-label, platform trial]</ref>, Lopinavir - Ritonavir<ref>{{en}}[https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)32013-4/fulltext The Lancet: Lopinavir–ritonavir in patients admitted to hospital with COVID-19 (RECOVERY): a randomised, controlled, open-label, platform trial]</ref>, Doxycycline en Favipiravir.<ref>[https://swab.nl/nl/covid-19 Medicamenteuze behandeling voor patiënten met COVID-19 (infectie met SARS–CoV-2)]</ref>
=== Bloedplasma ===
Soms kan aan patiënten die al hersteld zijn gevraagd worden bloed of bloedplasma te doneren om acute gevallen te behandelen met antistoffenrijk plasma en voor het ontwikkelen van een vaccin.<ref>[https://www.chinadaily.com.cn/a/202002/17/WS5e49e2d0a310128217277ed3.html Plasma therapy could lead to development of vaccine for novel coronavirus pneumonia]</ref> Door de bloedbank werd een serum met antilichamen ontwikkeld zodat [[passieve immuniteit]] bij een patiënt ontstaat.<ref>{{Citeer web|url=https://www.sanquin.nl/artikelen/nieuwsberichten/2020/03/sanquin-start-met-inzameling-plasma-van-genezen-coronapatienten|titel=Sanquin start met inzameling plasma van genezen coronapatiënten - Sanquin|bezochtdatum=2020-03-26|werk=https://www.sanquin.nl/}}</ref><ref>[https://www.erasmusmc.nl/nl-nl/patientenzorg/artikelen/plasmaonderzoek-erasmus-mc-gestart Erasmus MC, 22 april 2020: Plasmaonderzoek Erasmus MC gestart]</ref><ref>[https://amazingerasmusmc.nl/actueel/update-behandeling-met-bloedplasma/ Update: Behandeling met bloedplasma]</ref><ref>[https://www.businessinsider.nl/coronavirus-convalescent-plasma-treatment-early-chinese-study-results-2020-3?international=true&r=US A new report raises hope that the blood of recovered patients can help treat severe coronavirus cases, Business Insider, 27 maart 2020]</ref> In Nederland heeft Sanquin geconstateerd dat alleen toediening in een vroeg stadium van de besmetting zin heeft.<ref>[https://www.sanquin.nl/bloed-doneren/soorten-donaties/anti-covid Doneer plasma tegen corona!]</ref><ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.07.01.20139857v1 Convalescent Plasma for COVID-19. A randomized clinical trial]</ref> Het wordt ingezet als preventieve toepassing voor kwetsbare patiënten met een verzwakt afweersysteem, zoals bijvoorbeeld kankerpatiënten en mensen die net een transplantatie hebben ondergaan.<ref>[https://zorgkrant.nl/anders/12632-nieuwe-corona-behandeling-met-bloedplasma-kan-starten Corona-behandeling met bloedplasma kan van start gaan]</ref><ref>[https://www.bbc.com/news/health-55438758 Covid: Post-exposure antibody protection trialled]</ref>
==== Hyperimmunoglobuline ====
Onderzoek naar [[hyperimmunoglobuline]] loopt. Eerder is aangetoond dat dit middel werkzaam is bij de behandeling van ernstige, acute, virale luchtweginfecties.<ref>[https://www.vereniginginnovatievegeneesmiddelen.nl/nieuwsberichten/2020/03/website/takeda-verwacht-spoedig-goedkeuring-klinische-tests-behandeling-coronavirus Takeda verwacht spoedig goedkeuring klinische tests behandeling coronavirus]</ref>
=== Vaccin ===
{{Zie hoofdartikel|COVID-19-vaccin}}
Sinds januari 2020 wordt er door meerdere organisaties en bedrijven aan [[vaccin]]s tegen het SARS-CoV-2-virus gewerkt onder coördinatie van de WHO.<ref>[https://www.who.int/news-room/detail/13-04-2020-public-statement-for-collaboration-on-covid-19-vaccine-development Public statement for collaboration on COVID-19 vaccine development]</ref> Bij de ontwikkeling van een vaccin moeten pre-klinische en klinische onderzoeken worden gedaan.<ref>[https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-israeli-research-center-to-announce-it-developed-coronavirus-vaccine-sources-say-1.8665074 Israeli Research Center to Announce It Developed Coronavirus Vaccine, Sources Say]</ref><ref>[https://www.janssen.com/netherlands/nl/coronavirus Over het coronavirus — en een potentieel preventief vaccin]</ref><ref>[https://xconomy.com/national/2020/02/27/gilead-moderna-candidates-ramp-up-coronavirus-drug-vaccine-testing Gilead, Moderna Candidates Ramp Up Coronavirus Drug, Vaccine Testing]</ref><ref>[https://www.weforum.org/agenda/2020/03/will-coronavirus-herald-a-new-era-in-vaccine-innovation How coronavirus could change the way we fight disease]</ref><ref>[http://www.vib.be/nl/nieuws/Pages/Wetenschappers-van-VIB-boeken-belangrijke-vooruitgang-in-onderzoek-naar-kandidaat-geneesmiddel-dat-beschermt-tegen-coronavi.aspx VIB-wetenschappers boeken belangrijke vooruitgang in onderzoek naar kandidaat geneesmiddel dat beschermt tegen coronavirus]</ref>
=== Beademing ===
Een deel van de patiënten heeft extra zuurstof nodig door middel van [[beademing]]. Eventueel aangevuld met vernevelen, uitzuigen, afwisselend liggen op de linker- en rechterzij, rug en buik, hulp bij rechtop zetten en bij hoesten. Tijdens de coronapandemie ontstond hierdoor in voorjaar 2020 een tekort aan [[beademingsapparaat|beademingsapparaten]]. Een aantal bedrijven en instituten vonden oplossingen, onder meer studenten van de TU Delft.<ref>[https://www.tudelft.nl/2020/tu-delft/masterstudenten-tu-delft-starten-initiatief-om-beademingsapparatuur-te-ontwikkelen Masterstudenten TU Delft starten initiatief om beademingsapparatuur te ontwikkelen]</ref> Op de markt verschenen meerdere [[open source|opensource]]-oplossingen.<ref>{{Citeer web|url=https://www.bright.nl/nieuws/artikel/5069091/mit-werkt-aan-open-source-ontwerp-goedkope-ventilatoren|titel=Wetenschappers maken open-source ontwerp goedkope ventilatoren|bezochtdatum=2020-03-26|datum=2020-03-25|werk=Bright}}</ref><ref>{{Citeer web|url=https://freebreathing.org/|titel=FreeBreathing.org|bezochtdatum=2020-03-26|taal=en}}</ref> Ook bleek het soms mogelijk om meerdere (tot wel negen) mensen aan te sluiten op een apparaat.<ref>[https://www.ad.nl/buitenland/arts-bouwt-een-beademingsapparaat-voor-negen-coronapatienten-tegelijk-werkt-perfect~a074c3fb/ Algemeen Dagblad 21 maart 2020: Arts bouwt één beademingsapparaat voor negen coronapatiënten tegelijk: ‘Werkt perfect’]</ref>
== Prognose ==
=== Risicofactoren ===
Potentiële risicofactoren voor een slechte [[prognose]] zijn hogere leeftijd, hoge [[SOFA-score]] en een hoeveelheid [[d-dimeer]] groter dan 1 μg/ml.<ref>[https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30566-3/fulltext Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study]</ref>
Mensen die ouder zijn dan 70 jaar en kwetsbare ouderen die moeite hebben om hun zelfredzaamheid te behouden lopen meer risico.<ref name="rivm.nl">[https://www.rivm.nl/coronavirus-covid-19/risicogroepen Wat zijn de risicogroepen bij het nieuwe coronavirus?]</ref>
Bij mensen met een verstandelijke beperking in Nederland ligt het aantal bewezen COVID-19-infecties in de leeftijd van 40 t/m 69 jaar hoger dan in de algemene populatie. Van deze mensen woont circa 90% in een woongroep.<ref>[https://www.skipr.nl/nieuws/nieuwste-inzichten-uit-verloop-covid-19-bij-mensen-met-een-verstandelijke-beperking/ Nieuwste inzichten uit verloop Covid-19 bij mensen met een verstandelijke beperking; Skipr, 5 juni 2020]</ref>
Volwassenen (ouder dan 18 jaar) met bepaalde onderliggende aandoeningen hebben ook een groter risico op een ernstig beloop van COVID-19. Het gaat om (een van) de volgende aandoeningen:<ref name="rivm.nl" /><ref>{{Citeer web |url=https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-statement-on-the-advice-of-the-ihr-emergency-committee-on-novel-coronavirus |titel=WHO Director-General's statement on the advice of the IHR Emergency Committee on Novel Coronavirus |website=who.int}}</ref><ref>{{Citeer tijdschrift | vauthors = Wang W, Tang J, Wei F |titel= Updated understanding of the outbreak of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in Wuhan, China |tijdschrift= Journal of Medical Virology | volume = 92 | issue = 4 pagina's= 441–447 |datum= april 2020 | pmid = 31994742 | doi = 10.1002/jmv.25689}}</ref><ref>[https://www.umcg.nl/NL/UMCG/Nieuws/Persberichten/Paginas/vaker-complicaties-bij-nierpati%C3%ABnten-met-corona.aspx Vaker complicaties bij nierpatiënten met corona]</ref>
* Mensen met chronische luchtweg- of longproblemen die onder behandeling van een longarts zijn.
* Chronische hartpatiënten die daardoor in aanmerking komen voor een griepprik.
* Mensen met suikerziekte die slecht ingesteld zijn en/of met complicaties.
* Mensen met een nierziekte die moeten dialyseren of wachten op een niertransplantatie.
* Mensen die een bloedziekte hebben.
* Mensen met ernstige leverziekte.
* Mensen met overgewicht.<ref>[https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1871403X2030421X Obesity is the comorbidity more strongly associated for Covid-19 in Mexico. A case-control study]; Obesity Research & Clinical Practice, juli/augustus 2020</ref>
* Mensen met een verminderde weerstand tegen infecties doordat zij medicijnen gebruiken voor een auto-immuunziekte en mensen die een orgaan of stamceltransplantatie hebben ondergaan.
* Mensen met een verminderde weerstand doordat ze weerstandverlagende medicijnen nemen.
* Kankerpatiënten tijdens of binnen 3 maanden na chemotherapie en/of bestraling.
* Mensen met ernstige afweerstoornissen waarvoor zij behandeling nodig hebben van een arts.
* Mensen met een hiv-infectie die (nog) niet onder behandeling zijn van een arts of met een hiv-infectie met een CD4-cluster of differentiation 4-getal onder 200/mm².
* Mensen met [[hiv]]-infectie (ook onder behandeling) hebben 30% meer kans op overlijden. Daarnaast veroorzaakt hiv ook andere comorbiditeiten die hun beurt het overlijdensrisico vergroten.<ref>[https://www.nytimes.com/2021/07/15/health/covid-hiv-risk-study.html Covid Is Especially Risky for People With H.I.V., Large Study Finds]; New York Times, 15 juli 2021</ref>
* Mensen die geen milt hebben, of een milt die niet functioneert, lopen geen extra risico op ernstige COVID-19, maar wel op een mogelijke (secundaire) infectie met pneumokokken.
Leeftijd, lage voor leeftijd gecorrigeerde zuurstofsaturatie, neutrofielen-lymfocytenverhouding, geschatte glomerulaire filtratiesnelheid volgens de Chronic Kidney Disease Epidemiology Collaboration (CKD-EPI)-vergelijking, dyspneu en geslacht zijn sterke voorspellers van mortaliteit.<ref>[https://thorax.bmj.com/content/early/2021/02/25/thoraxjnl-2020-216001 Development and validation of a prediction model for 30-day mortality in hospitalised patients with COVID-19: the COVID-19 SEIMC score]</ref>
Er zijn aanwijzingen dat in gebieden met grote luchtverontreiniging (door landbouw, vervoer of industrie), zoals delen van Noord-Brabant, Italië, de VS en China het percentage COVID-19-slachtoffers groter is, maar niet duidelijk is hoe het verband precies is.<ref>[https://epha.org/coronavirus-threat-greater-for-polluted-cities Coronavirus threat greater for polluted cities]</ref><ref>[https://projects.iq.harvard.edu/covid-pm Exposure to air pollution and COVID-19 mortality in the United States: A nationwide cross-sectional study]</ref><ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/09/vuile-lucht-vergroot-de-kans-om-te-sterven-aan-covid-19-a3996388 Vuile lucht vergroot de kans om te sterven aan Covid-19]</ref><ref>[http://documents.worldbank.org/curated/en/462481587756439003/Incidence-of-COVID-19-and-Connections-with-Air-Pollution-Exposure-Evidence-from-the-Netherlands Incidence of COVID-19 and Connections with Air Pollution Exposure: Evidence from the Netherlands (English)]</ref>
Vooral slachterijen zijn vanwege hun lage werktemperatuur, koelsysteem en recirculatie-ventilatie brandhaarden van besmetting.<ref>[https://www.rivm.nl/sites/default/files/2020-07/Beantwoording%20vragen%20met%20betrekking%20tot%20ventilatie%20op%20verzoek%20van%20het%20ministerie%20van%20VWS__DEF.pdf RIVM: Beantwoording vragen met betrekking tot ventilatie op verzoek van het ministerie van VWS]</ref> Bij een Duitse vleesverwerker bleek 25% van het personeel besmet.<ref>[https://www.nu.nl/coronavirus/6059504/aantal-coronabesmettingen-bij-duits-slachthuis-opgelopen-naar-1331.html Aantal coronabesmettingen bij Duits slachthuis opgelopen naar 1.331]</ref> Ook in de Verenigde Staten, Nederland en Wales werden bij testen hoge percentages besmettingen gevonden.<ref>[https://www.pigprogress.net/Health/Articles/2020/5/Covid-19-French-and-Dutch-slaughterhouse-staff-test-positive-588262E/ French, Dutch abattoir staff test positive for Covid-19]</ref><ref>[https://nos.nl/artikel/2338237-na-brandhaard-bij-duitse-vleesverwerker-hele-regio-in-lockdown.html Na brandhaard bij Duitse vleesverwerker hele regio in lockdown]</ref><ref>[https://nos.nl/artikel/2338490-duitse-onderzoeker-wijst-op-koelsysteem-slachthuis-tonnies-maar-vragen-blijven.html Duitse onderzoeker wijst op koelsysteem slachthuis]</ref>
=== Mate van ernst ziekteverloop ===
In de eerste drie dagen van opname kan aan de hand van het [[Bloedonderzoek|bloedbeeld]] met enige zekerheid voorspeld worden of de patiënt zonder beademing uit zal komen of op de intensive care behandeld zal moeten worden. Hiertoe werd een methode ontwikkeld om een aantal bloedparameters te wegen. De [[voorspellende waarde]] ligt rond de 70%.<ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2020/bloedbeeld-van-covid19patient-kan-ernst-verloop-voorspellen Radboud UMC, 21 december 2020: Bloedbeeld van COVID-19-patiënt kan ernst verloop voorspellen]</ref><ref>{{en}}[https://elifesciences.org/articles/63195 eLife 26 november 2020: A novel haemocytometric COVID-19 prognostic score developed and validated in an observational multicentre European hospital-based study]</ref>
=== Mortaliteit ===
In een toespraak over de WHO-werkgroep in China berichtte de directeur-generaal van de WHO op 24 februari dat de mortaliteit in Wuhan bij 2-4% ligt, maar buiten Wuhan met 0,7% lager ligt.<ref>{{en}} https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---24-february-2020</ref> Het gemeten sterftecijfer blijkt ook te verschillen van land tot land. Mogelijke verklaringen hiervoor zijn een verschil in de druk op de gezondheidszorg, de leeftijdsopbouw van de bevolking en het aantal mensen dat getest wordt.
{| class="wikitable"
|+ style="font-size:11pt;" |Sterftekans (%) per leeftijd en land
!Leeftijd
!0–9
!10–19
!20–29
!30–39
!40–49
!50–59
!60–69
!70–79
!80+
|-
!China <small>(per 11 februari)</small><ref>{{Citeer web |titel= Vital Surveillances: The Epidemiological Characteristics of an Outbreak of 2019 Novel Coronavirus Diseases (COVID-19) — China, 2020 | url = http://weekly.chinacdc.cn/en/article/id/e53946e2-c6c4-41e9-9a9b-fea8db1a8f51 |uitgever= Chinese Center for Disease Control and Prevention}}</ref>
|0,0
|0,2
|0,2
|0,2
|0,4
|1,3
|3,6
|8,0
|14,8
|-
!Italië <small>(per 12 maart)</small><ref>{{Citeer web |titel= Epidemia COVID-19 | url = https://www.epicentro.iss.it/coronavirus/bollettino/Bollettino-sorveglianza-integrata-COVID-19_12-marzo-2020.pdf |uitgever= Istituto Superiore di Sanità |plaats= Rome | taal = it |datum= 12 March 2020}}</ref>
|0,0
|0,0
|0,0
|0,1
|0,1
|0,6
|2,7
|9,6
|16,9
|-
!Zuid-Korea <small>(per 15 maart)</small><ref>{{Citeer web |titel= Press Release | url = https://www.cdc.go.kr/board/board.es?mid=a30402000000&bid=0030 |uitgever= Korean Centers for Disease Control & Prevention}}</ref>
|0,0
|0,0
|0,0
|0,1
|0,1
|0,4
|1,4
|5,3
|9,5
|}
<gallery mode="packed" heights="225">
Bestand:Illustration of SARS-COV-2 Case Fatality Rate 200228 01-1.png|alt=3D Medical Animation Still Shot graph showing Case Fatality rates by age group from SARS-COV-2 in China.|Sterftecijfers per leeftijdsgroep in China (peildatum 11 februari 2020)<ref>[http://weekly.chinacdc.cn/en/article/id/e53946e2-c6c4-41e9-9a9b-fea8db1a8f51 The Novel Coronavirus Pneumonia Emergency Response Epidemiology Team. The Epidemiological Characteristics of an Outbreak of 2019 Novel Coronavirus Diseases (COVID-19) – China, 2020]. China CDC Weekly, 2020, 2(8): 113–22</ref>
Bestand:Comorbidity and severity in covid-19 data from China CDC Weekly 2020, 2(8), pp. 113-122 (cropped).png|Sterftekans afhankelijk van andere onderliggende gezondheidsproblematiek
</gallery>
=== Erfelijkheid ===
Erfelijke verschillen bij patiënten met verschillende ziekteverlopen worden onderzocht.<ref>[https://www.sciencemag.org/news/2020/03/how-sick-will-coronavirus-make-you-answer-may-be-your-genes How sick will the coronavirus make you? The answer may be in your genes]</ref><ref>[https://www.lifelines.nl/deelnemers/onderzoek/corona-onderzoek Coronavirus onderzoek door biobank Lifelines]{{Dode link|datum=februari 2021 |bot=InternetArchiveBot}}</ref>
* Er is niet veel effect gevonden door genetische variatie van ACE2 en TMPRSS2, die de mate van ernst van COVID-19 zou kunnen verklaren. Mogelijk speelt genetische variantie binnen het ACE2-gen een rol bij hypertensie en chronische ontstekingen, die vaak voorkomen bij ernstige COVID-19-gevallen.<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.04.22.20074963v1 Lack of association between genetic variants at ACE2 and TMPRSS2 genes involved in SARS-CoV-2 infection and human quantitative phenotypes]</ref>
* [[Bloedgroep]] A heeft een hogere kans op een hogere mate van ziek zijn.<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.05.31.20114991v1 The ABO blood group locus and a chromosome 3 gene cluster associate with SARS-CoV-2 respiratory failure in an Italian-Spanish genome-wide association analysis]</ref>
* Uit onderzoek blijkt dat mogelijk het [[Apolipoproteïne E|ApoE]]-gen met variant e4e4 het risico verhoogt op een ernstige COVID-19-infectie.<ref>[https://academic.oup.com/biomedgerontology/advance-article/doi/10.1093/gerona/glaa131/5843454 APOE e4 genotype predicts severe COVID-19 in the UK Biobank community cohort]</ref>
* Door een defect in de [[Toll-like receptor]] 7, kortweg TLR7, wordt het virus niet geïdentificeerd en wordt vervolgens de afweer niet geactiveerd.<ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2020/genetische-mutatie-maakt-duidelijk-hoe-coronavirus-toeslaat Toll-like receptor 7 speelt essentiële rol in ziekteproces]</ref><ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2021/meer-varianten-tlr7-gen-gevonden-in-jonge-gezonde-mannen-met-ernstige-covid19 Meer varianten TLR7 gen gevonden in jonge gezonde mannen met ernstige Covid-19]</ref>
* Er is een statistisch onderzoek dat een correlatie aantoont met bepaalde genen op [[chromosoom 3]] en zware COVID-19-infecties.<ref>[https://www.nature.com/articles/s41586-020-2818-3 The major genetic risk factor for severe COVID-19 is inherited from Neanderthals]; Nature 30 september 2020</ref> Deze genen komen in ongeveer 50% voor in de bevolking van Oost-Azië en ongeveer 16% in de Europese bevolking.
== Maatregelen ==
=== Beleidsscenario's verspreidingssnelheid ===
Beleidsmakers kunnen kiezen voor uiteenlopende pakketten van maatregelen om een COVID-19-epidemie tegen te gaan, te beteugelen of te beëindigen. De keuze voor een pakket of scenario wordt onder meer bepaald door de mate van verspreiding van het virus, de capaciteit van het zorgsysteem en allerlei politieke/ethische opvattingen, bijvoorbeeld over de economie, de kwaliteit van leven, de verantwoordelijkheid van de burger en de rol van de staat. Hier volgen enkele mogelijke aanpakscenario's:
* Totale lockdown: maximale eliminatie van contacten, iedereen moet in huis blijven, ongeacht of iemand wel of geen symptomen heeft. Zeer kwetsbaar voor herintroductie van virus door import of resthaard. Dit komt omdat er veel mensen zijn die niet in contact zijn gekomen met het virus en geen immuniteit hebben opgebouwd. Gestreefd wordt naar geen besmettingen.
* Casus + contactopsporing; iedereen wordt meerdere malen getest. Meer testen geeft een vroegere detectie, tracering van contacten en verhoogt daarmee het vinden van milde gevallen. Positief getesten worden in isolatie geplaatst. De rest van het gezin gaat thuis in quarantaine. Contacten worden opgespoord en getest. Hierbij zijn veel testen nodig en men is zeer kwetsbaar voor herintroductie van virus door import of resthaard. Doel is zo weinig mogelijk besmettingen.
* Targeted lockdown: Fase 1: iedereen met griepachtige en COVID-19-achtige symptomen moet zich thuis isoleren, inclusief de rest van het gezin. Opgenomen patiënten en zorgpersoneel in ziekenhuizen worden getest. Fase 2: ook zorgpersoneel van kwetsbare groepen wordt getest. Fase 3: ook personeel van scholen met kinderen onder de 12 jaar en fysiotherapeuten worden getest.
* Flexibele lockdown: in het begin de spreiding voldoende afremmen, zodat de zorgsystemen niet overbelast geraakt, maar daarna wel een gematigde spreiding toelaten in de hoop dat het reproductiegetal onder de één blijft. Kwetsbare groepen die veel risico lopen moeten wel voor een lange periode afgeschermd worden om de mortaliteit te beperken. Na verloop van tijd bouwen meer mensen immuniteit op, waardoor het gemakkelijker wordt om het reproductiegetal onder de één te houden, maar groepsimmuniteit is geen doel op zich. In Zweden wordt deze strategie grotendeels toegepast op basis van vrijwilligheid en eigen verantwoordelijkheid van personen en bedrijven. In die zin is er in Zweden geen door de overheid opgelegde 'lockdown'. Voorbeelden van flexibele lockdown zijn tijdelijk geen in- en uitreis in een bepaald gebied, het instellen van de avondklok, beperken van groepsaantallen, meteen testen terugkerende reizigers, controle op naleven quarantaine of niet toestaan van evenementen voor jongeren.
* Niets doen; geen overheidinterventies. Dit veroorzaakt overbelasting van de zorg en veel sterfgevallen in korte tijd, ook van niet-COVID-19-patiënten. Er wordt ingezet op een mogelijk snelle groepsimmuniteit, waarbij er sprake is van een relatief korte periode van economische inactiviteit.
Om de genomen maatregelen internationaal te vergelijken, werd sedert januari 2020 een ''Covid Stringency Index'' opgesteld.<ref name="stringent3jul21">{{en}}{{Citeer web |url=https://ourworldindata.org/grapher/covid-stringency-index |archiefurl =https://web.archive.org/web/20210703050826/https://ourworldindata.org/grapher/covid-stringency-index | archiefdatum =3 juli 2021 |titel=COVID-19: Stringency Index |auteur= |uitgever= |datum= |bezochtdatum= }}</ref> Die is het resultaat van negen responsindicatoren, waaronder sluitingen van scholen en bedrijven en reisverboden, op een schaal van 0 tot 100 (100 = strengst). Als het beleid op subnationaal niveau verschilt, wordt met de strengste subregio gerekend.
=== Preventie ===
[[Bestand:Covid-19 flatten the curve - cropped version (no cartoon).gif|miniatuur|Het effect van het verspreiden van infecties over een lange periode, bekend als het afvlakken van de curve; door een lagere piek kunnen gezondheidsdiensten hetzelfde volume patiënten beter beheren<ref>{{Citeer web |achternaam=Wiles |voornaam=Siouxsie |titel=The three phases of Covid-19 – and how we can make it manageable |url=https://thespinoff.co.nz/society/09-03-2020/the-three-phases-of-covid-19-and-how-we-can-make-it-manageable/ |website=The Spinoff |bezochtdatum=9 maart 2020 |datum=9 maart 2020}}</ref><ref name="Lancet2020Flatten">{{Citeer tijdschrift |achternaam=Anderson |voornaam=Roy M |last2=Heesterbeek |first2=Hans |last3=Klinkenberg |first3=Don |last4=Hollingsworth |first4=T Déirdre |titel=How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic? |tijdschrift=The Lancet |datum=maart 2020 |doi=10.1016/S0140-6736(20)30567-5|quote=A key issue for epidemiologists is helping policy makers decide the main objectives of mitigation—eg, minimising morbidity and associated mortality, avoiding an epidemic peak that overwhelms health-care services, keeping the effects on the economy within manageable levels, and flattening the epidemic curve to wait for vaccine development and manufacture on scale and antiviral drug therapies.}}</ref>]]
Als een overheid kiest voor preventie zal, mede omdat dragers mogelijk al besmettelijk zijn voordat ziekteverschijnselen worden opgemerkt, de gehele bevolking voorzorgsmaatregelen in acht moeten nemen, niet alleen al ziek geworden personen. Dergelijke maatregelen zijn onder meer sociale distantie, vermijden van drukte waar veel mensen zijn en goede [[handhygiëne]], het vermijden van sociale contacten en lichamelijk contact, hoesten en niezen in de binnenkant van de elleboog, papieren zakdoekjes gebruiken, ten minste anderhalve of twee meter afstand bewaren en thuis blijven bij krijgen van verkoudheidsklachten en ventileren van ruimtes. Verdere maatregelen kunnen zijn: in- en uitreisbeperkingen (met name gericht op risicogebieden), onnodig reizen vermijden, evenementen verbieden, fysieke bijeenkomsten op scholen, bedrijven en organisaties of afdelingen staken. Vroege detectie, snelle reactietijden en hoge snelheid bij de uitvoering van de maatregelen en case-evaluatie beperken de verspreiding. Resultaten uit onderzoek tonen aan dat het combineren van [[quarantaine]] met andere preventiemaatregelen mogelijk meer effect heeft dan de quarantaine alleen. Het is belangrijk de quarantaine zo vroeg mogelijk te starten. Hoe vroeger de quarantaine kan gestart worden, hoe meer effect en hoe minder kosten er zijn.<ref>[https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD013574/full Nussbaumer-Streit B, Mayr V, Dobrescu AI, Chapman A, Persad E, Klerings I, Wagner G, Siebert U, Christof C, Zachariah C, Gartlehner G. Quarantine alone or in combination with other public health measures to control COVID-19: a rapid review. Cochrane Database of Systematic Reviews 2020, Issue 4. Art. No.: CD013574. DOI: 10.1002/14651858.CD013574]</ref> Hiernaast zijn preventieve maatregelen mogelijk die gericht zijn op (andere) risicofactoren, zoals het bieden van extra bescherming van kwetsbare groepen, het vermijden van contact met dieren en het niet frequenteren van gebieden met veel luchtverontreiniging, dan wel sanering van dergelijke gebieden.
Als gevolg van de lockdown en afstand houden heeft het [[Respiratoir syncytieel virus|RS-virus]] zich in de winter niet kunnen verspreiden en is er geen groepsbescherming ontstaan voor het RS-virus en hebben zwangeren onvoldoende afweerstoffen opgebouwd en doorgegeven aan de foetus in de baarmoeder. Bij het loslaten van de maatregels hebben geboren baby's van hun moeder minder bescherming meegekregen tegen het RS-virus en een deel werd ziek.<ref>[https://nos.nl/artikel/2390254-kinderen-zijn-dit-jaar-slechter-beschermd-tegen-rs-virus-hoe-kan-dat Kinderen zijn dit jaar slechter beschermd tegen RS-virus: hoe kan dat?]</ref>
==== Sociale onthouding ====
[[Bestand:COVID_space_reassignment.jpg|miniatuur|De trottoirs in [[Farnham (Surrey)|Farnham]], [[Surrey (graafschap)|Surrey]], werden verbreed met het wegvallen van één rijstrook om sociale afstand mogelijk te maken.]]
Aanscherpende maatregelen op gebied van [[sociale onthouding]] die zijn gericht op minder viruscirculatie onder kwetsbare groepen ten opzichte van de rest van de bevolking. Daarmee kan intussen [[groepsimmuniteit]] in de rest van de bevolking worden opgebouwd en wordt tevens de zorg ontlast. Voor degenen die wonen in zorginstellingen, zorgtehuizen en hospices betekent dit vaak dat ze van bezoek verstoken blijven.
==== Beschermend materiaal ====
Om in ziekenhuizen besmetting te voorkomen, zijn [[medische handschoen]]en en [[mondkapje]]s van het type [[FFP-masker|FFP2]] van belang bij het verplegend personeel op de intensive care en bij bepaalde handelingen van besmette patiënten en FFP1 voor het overige personeel.<ref>[https://lci.rivm.nl/sites/default/files/2020-03/Advies%20Ademhalingsbeschermingsmaskers%20voor%20COVID_19%20%20dd%20180320.pdf Advies aan OMT betreffende Ademhalingsbeschermingsmaskers voor COVID-19], RIVM, 18 maart 2020, versie 3</ref>
Zorgmedewerkers in de verpleeghuiszorg, huisartsenzorg, thuiszorg en gehandicaptenzorg dienen een [[chirurgisch mondmasker]] te dragen indien er sprake is van een hoestende of niezende medewerker of patiënt.<ref>[https://lci.rivm.nl/covid-19/PBMbuitenziekenhuis Uitgangspunten PBM buiten het ziekenhuis], RIVM, 20 maart 2020</ref>
Ook voor anderen, bijvoorbeeld mensen die reizen met het openbaar vervoer, is in sommige landen het gebruik van eenvoudige vormen van mondkapjes verplicht gesteld. Het dragen van dergelijke mondkapjes beoogt de spreiding van virussen in de lucht te verminderen,<ref>[https://ncase.me/covid-19/ COVID-19 futures, sectie Masks For All]</ref><ref>[https://www.preprints.org/manuscript/202004.0203/v1 Face Masks Against COVID-19: An Evidence Review, Preprints 2020, 12 mei 2020]</ref><ref>[https://medium.com/@tomaspueyo/coronavirus-the-basic-dance-steps-everybody-can-follow-b3d216daa343 Coronavirus: The Basic Dance Steps Everybody Can Follow, Tomas Pueyo in Medium, 23 april 2020]</ref> ook bij mensen die geen symptomen hebben en onbewust drager zijn. Deze mondkapjes worden gezien als een aanvullende maatregel, met name voor situaties waar onvoldoende afstand gehouden kan worden. Men mag het mondkapje niet aanraken en moet vooraf en achteraf handen wassen.
==== Vaccinatie luchtwegaandoeningen actualiseren ====
In Duitsland worden mensen boven de leeftijd van 60 en chronisch zieken aanbevolen om hun vaccinatiestatus te controleren en zo nodig om zich te laten vaccineren tegen [[pneumokok]]ken, [[kinkhoest]] en [[influenza]]. In Nederland krijgen mensen die geboren zijn tussen 1-1-1941 en 31-12-1947 in het najaar 2020 en geboren tussen 1 januari 1948 en 31 december 1952 in het najaar 2021 een vaccinatie tegen pneumokokkenziekte aangeboden.<ref>[https://www.rivm.nl/pneumokokken/pneumokokkenvaccinatie-voor-ouderen Pneumokokkenvaccinatie voor ouderen]</ref> De vaccinaties helpen niet tegen COVID-19, maar kunnen een eventuele [[superinfectie|bijkomende infectie]] voorkomen.
In Nederland wordt een onderzoek gedaan naar het effect van het [[BCG-vaccin]], tegen [[tuberculose]], op het verloop van een COVID-19-infectie bij 60-plussers en andere groepen, waaronder zorgmedewerkers. Uit eerder onderzoek bleek dat dit vaccin de afweer tegen andere ziektes dan TBC kan verhogen. In januari 2021 bleek uit voorlopige onderzoekgegevens dat het BCG-vaccin kwetsbare ouderen geen bescherming biedt tegen COVID-19. Publicatie van het onderzoek wordt medio 2021 verwacht.<ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2020/onderzoek-naar-effect-bcg-vaccin-op-infectie-met-coronavirus-bij-zestigplussers Onderzoek naar effect BCG-vaccin op infectie met coronavirus bij zestigplussers]</ref><ref>[https://www.radboudumc.nl/en/nieuws/2020/elderly-people-protected-against-respiratory-infections-by-bcg-vaccine Elderly people protected against respiratory infections by BCG vaccine. However, the effect of the vaccine specifically against COVID-19 has not been demonstrated]</ref><ref>[https://www.umcutrecht.nl/en/over-ons/nieuws/infection-and-immunity/sep-2-study-into-the-use-of-the-bcg-vaccine-against-the-effects-of-covid-19-in-frail-elderly Study into the use of the BCG vaccine against the effects of COVID-19 in frail elderly]</ref><ref>[https://www.ntvg.nl/artikelen/beschermt-bcg-vaccinatie-tegen-covid-19/volledig Beschermt BCG-vaccinatie tegen covid-19?]</ref><ref>[https://www.radboudumc.nl/nieuws/2021/tuberculosevaccin-biedt-kwetsbare-ouderen-geen-bescherming-tegen-covid19 Tuberculosevaccin biedt kwetsbare ouderen geen bescherming tegen COVID-19 Eerste resultaten BCG-PRIME studie]</ref>
==== Vroege detectie ====
Dagelijks rapporteren deelnemers in een checker-app van ziekenhuizen vragen over de symptomen. Medisch deskundigen, ondersteund door technologie, beoordelen de ingestuurde gegevens op COVID-19-verdenkingen. Bij dergelijke verdenkingen krijgt men het dringende advies in quarantaine te gaan en wordt men met extra aandacht gevolgd. Ook kan men worden doorverwezen voor verder onderzoek en testen en zo nodig volgt een opname. Er wordt regionaal samengewerkt met huisartsen en er worden lokale protocollen gehanteerd voor doorverwijzing.
De deelnemende ziekenhuizen verwerken gegevens uit de app centraal op basis van gezamenlijk beleid en protocollen. Een ‘medical board’ waarin vanuit elk ziekenhuis een longarts vertegenwoordigd is, heeft dagelijks overleg en past het beleid zo nodig aan.
==== Meldplicht ====
In veel landen, waaronder Nederland en België,<ref name="lci" /><ref>[https://www.zorg-en-gezondheid.be/verplicht-te-melden-infectieziekten Agentschap zorg & gezondheid: Verplicht te melden infectieziekten]</ref> geldt een [[Meldingsplicht infectieziekten|meldplicht]]. In Nederland geldt al bij het vermoeden van deze ziekte een meldplicht in groep A. Dit is de hoogste categorie samen met vijf andere ziekten.<ref>[https://www.rivm.nl/meldingsplicht-infectieziekten/welke-infectieziekten-zijn-meldingsplichtig RIVM: Welke infectieziekten zijn meldingsplichtig?]</ref>
==== Screening ====
Bij een screening wordt een stad, regio, land of beroepscategorie massaal getest. De mensen die positief zijn getest dienen in isolatie te gaan. Hiermee hoopt men het aantal besmettingen te verminderen. Het effect is afhankelijk van het aandeel dat deelneemt en de frequentie van testen. In november 2020 gaf het ECDC aan dat als de tweede golf coronabesmettingen eenmaal voorbij is, massatesten kunnen helpen om een derde golf te voorkomen. Daarbij zou de hele bevolking van een regio waar het virus toch weer oplaait, getest moeten worden.<ref>[https://nos.nl/artikel/2356808-directeur-europees-rivm-na-tweede-golf-massatesten-op-corona.html Directeur Europees RIVM: na tweede golf massatesten op corona]</ref><ref>[https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/het-grote-slowaakse-experiment-een-heel-land-testen-op-corona~bea8835f Het grote Slowaakse experiment: een heel land testen op corona]</ref><ref>[https://www.ad.nl/buitenland/operation-moonshot-inwoners-zwaar-getroffen-liverpool-massaal-in-de-rij-voor-sneltest~a9c36ffcb/ Operation Moonshot: inwoners zwaar getroffen Liverpool massaal in de rij voor sneltest]</ref><ref>[https://www.tagesschau.de/ausland/corona-massentest-suedtirol-101.html Südtirol startet Massentest]</ref><ref>[https://www.vienna.at/200-000-corona-massentests-lehrer-werden-am-5-und-6-dezember-getestet/6815499 200.000 Corona-Massentests: Lehrer werden am 5. und 6. Dezember getestet]</ref><ref>[https://www.sn.at/politik/innenpolitik/corona-massentests-starten-am-5-dezember-so-sieht-der-plan-fuer-oesterreich-aus-95910298 Corona-Massentests starten am 5. Dezember: So sieht der Plan für Österreich aus]</ref><ref>[https://www.euronews.com/2020/11/17/coronavirus-french-region-of-auvergne-rhone-alpes-to-carry-out-mass-testing-before-christm Coronavirus: French region of Auvergne Rhône-Alpes to carry out mass testing before Christmas]</ref><ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.11.18.20233122v1 Regular universal screening for SARS-CoV-2 infection may not allow reopening of society after controlling a pandemic wave]</ref>
* Test-to-protect, waarbij met regelmatige tussenpozen (elke twee weken, elke week of tweemaal per week) wordt getest om het aantal mensen die anderen zouden kunnen besmetten te verlagen. Dit wordt o.a. toegepast bij een bepaalde (doel)groep.
* Test-to-release, waarbij vanuit quarantaine na het aantal dagen van de incubatietijd wordt getest. Bij een negatieve test kan de quarantaine worden opgeheven. Dit wordt o.a. toegepast bij reizen.
* Test-to-enable, waarbij getest wordt voor toegang tot één of een beperkt aantal activiteiten.
==== Contactonderzoek ====
{{Zie hoofdartikel|Bron- en contactonderzoek}}
Onderzocht wordt waar en met wie de patiënt met COVID-19 contact heeft gehad. Deze mensen worden gecontroleerd op mogelijke ziekteverschijnselen. Bij ziekteverschijnselen volgt een test. Als er COVID-19 wordt geconstateerd, wordt ook deze persoon geïsoleerd. Ook van deze persoon wordt dan bekeken waar en met wie hij de afgelopen twee weken contact heeft gehad.
In Duitsland worden 'containment scouts' ingezet bij contactonderzoek.<ref>[https://www.tbd.community/de/j/robert-koch-institut-containment-scouts Containment Scouts]{{Dode link|datum=mei 2020 |bot=InternetArchiveBot}}</ref>
Een [[COVID-19-app]] ondersteunt het contactonderzoek.
Bij de protocollen voor bron- en contactonderzoek en de COVID-19-app zijn het aantal minuten binnen een straal dat een persoon contact heeft gehad met een besmet persoon van belang, bijvoorbeeld 15 minuten contact binnen de 1,5 meter. Bij virusvarianten moet worden nagegaan of deze protocollen moeten worden aangepast. Zo bleek in Australië bij een uitbraak van de deltavariant dat voor een infectie in een winkelcentrum maar 5-10 seconden nodig waren.<ref>{{en}}[https://www.abc.net.au/news/2021-06-24/covid-delta-kappa-variant-spread-in-fleeting-moment-nsw-vic/100238680 ABC News 23 juni 2021: What we know about the 'fleeting' spread of the COVID-19 Delta variant in Sydney]</ref> Er is ook een geval beschreven waarbij een besmetting optrad van een hotelkamer naar een tegenovergelegen kamer in een quarantainehotel in Melbourne. Mogelijk heeft een luchtstroom het virus meegevoerd.<ref>{{en}}[https://thenewdaily.com.au/news/coronavirus/2021/02/04/coronavirus-transmission-hotel/ The New Daily 4 februari 2021: How the virus could have jumped from one hotel room to another]</ref><ref>https://www.abc.net.au/news/2021-02-04/covid-19-aerosol-spread-concerns-in-melbourne-hotel-quarantine/13120058 ABC 4 februari 2021 Experts say 'clearly aerosol transmission' of COVID-19 is the gap in Australia's hotel quarantine system</ref>
==== Quarantaine ====
Als een persoon geen ziekteverschijnselen heeft, maar wel onbeschermd contact heeft gehad met een patiënt met een bewezen infectie, gaat diegene in (thuis)[[quarantaine]].{{Bron?|Is dat wereldwijd het geval?|2020|03|21}} De quarantaine duurt tot de incubatietijd is verlopen. Als de ziekte zich in die periode niet heeft gemanifesteerd, wordt de quarantaine opgeheven.
=== Maatregelen bij besmetting of infectie ===
Bij een positieve uitslag volgt zo snel mogelijk een [[bron- en contactonderzoek]] om uitbreiding van de ziekte onder de bevolking te beperken, vooral voor groepen met een hoog risicoprofiel, en de capaciteit in de zorg te beperken tot mensen die het echt nodig hebben. Het bronnenonderzoek kan vervallen bij schaarste, maar het contactonderzoek wordt wel gedaan. Deze fase is mitigatie. Indien onvoldoende zorg voorhanden is, komt een fase waarbij door middel van [[triage]] bepaald zal moeten worden wie geholpen kan worden.
==== Cohortering ====
Door het ruimtelijk afscheiden van besmette of van verdachte COVID-19-patiënten worden andere afdelingen en zorgmedewerkers ontlast en wordt bespaard op (schaarse) materialen.
==== Isolatie ====
Als een persoon wel ziekteverschijnselen heeft, is [[Isolatie (verpleging)|isolatie]] van toepassing. Bij thuisisolatie en wonen met meerdere personen verblijft de patiënt in een aparte kamer, waarbij contact met huisgenoten moet worden vermeden. Ook contact met huisdieren (o.a. aaien, knuffelen, kussen of laten likken) wordt afgeraden, ook al is de kans dat dieren het virus kunnen doorgeven klein.<ref name="kat">{{Citeer web|url=https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/27/kat-besmet-met-coronavirus-is-alleenstaand-geval-wat-nu-met-u/|titel=Belgische kat loopt coronavirus op, hoe uitzonderlijk is dat en moeten we ons zorgen maken over onze huisdieren?|bezochtdatum=2020-03-27|auteur=VRT NWS|datum=2020-03-27|werk=vrtnws.be}}</ref>
==== Latente periode verlengen ====
Er is een periode van 7 dagen nadat de ziekte begon én 24 uur vlak na de ziekte waarin de patiënt geen symptomen meer heeft, maar nog wel een latente drager van de infectie kan zijn. Afhankelijk van de viruscirculatie per regio kan uitgegaan worden van een langere periode. Hierdoor wordt de kans op verspreiding door besmetting in de regio kleiner.<ref>[https://www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering/commissievergaderingen/details?id=2020A01344 Technische briefing Ontwikkelingen rondom het coronavirus, 18 maart 2020]</ref>
== [[Epidemiologie]] ==
{{Zie hoofdartikel|Coronapandemie}}
Uit cijfers van de WHO van het aantal besmettingen in China blijkt dat van het aantal besmettingen dat per 20 februari 2020 waren gemeld, dat 78% van deze besmettingen was vastgesteld bij mensen tussen de 30 en 69 jaar en slechts 10,2% was gemeld bij mensen jonger dan 30 jaar.<ref>{{Citeer web|url=https://www.statnews.com/2020/03/03/who-is-getting-sick-and-how-sick-a-breakdown-of-coronavirus-risk-by-demographic-factors/|titel=Who is getting sick? A look at coronavirus risk by age, gender, and more|bezochtdatum=2020-03-17|datum=2020-03-03|werk=STAT|taal=en}}</ref> Uit onderzoek in diverse landen blijkt dat mannen vaker in het ziekenhuis worden opgenomen dan vrouwen. Circa 62-70% is man.<ref name="Guardian">{{Citeer web|url=https://www.theguardian.com/society/2020/mar/28/coronavirus-intensive-care-uk-patients-50-per-cent-survival-rate|titel=Coronavirus: new figures on intensive care deaths revealed|bezochtdatum=|auteur=|achternaam=|voornaam=|datum=29 maart 2020|uitgever=The Guardian|taal=en}}</ref> Dit is opmerkelijk omdat de verdeling van diagnosestelling tussen de geslachten wel ongeveer gelijk is.<ref>[https://www.rivm.nl/documenten/epidemiologische-situatie-covid-19-in-nederland-23-maart-2020-0 Rapport RIVM 23 maart 200]</ref>
<gallery mode="packed" heights="225">
COVID-19-World.svg|Totaal aantal bevestigde gevallen en sterfgevallen doorheen de tijd
Total-confirmed-cases-of-covid-19-per-million-people.png|Totaal aantal bevestigde gevallen van COVID-19 per miljoen mensen (26 maart 2020)
World map of total confirmed COVID-19 deaths per million people by country.svg|Totaal bevestigde sterfgevallen door COVID-19 per miljoen mensen (26 maart 2020)
</gallery>
=== Genetische verwantschap ===
Uit onderzoek naar de genetische [[Verwantschap (biologie)|verwantschap]] van het virus bleek dat in Nederland meerdere introducties uit het buitenland zijn geweest die leiden tot meerdere clusters op verschillende plekken.<ref>Oude Munnink et al., 2020, Erasmus MC</ref><ref>[https://nextstrain.org/ncov Genomic epidemiology of novel coronavirus - Global subsampling]</ref> Met kiemsurveillance worden door [[sequencing]] de virusvarianten bepaald en bewaakt.<ref>[https://www.rivm.nl/coronavirus-covid-19/onderzoek/kiemsurveillance Kiemsurveillance RIVM]</ref>
=== Sterftecijfer ===
Er is verschil tussen absolute [[sterfte]] en oversterfte. De absolute sterfte is het aantal mensen waarbij COVID-19 als doodsoorzaak op de doodsoorzaakverklaring staat. Echter, een deel van de mensen die overlijden zou zonder COVID-19 ook op korte termijn overleden zijn. Daarnaast is niet van iedere overledene duidelijk wat de exacte doodsoorzaak was, vooral bij diegenen die niet in het ziekenhuis overleden zijn. Daarom wordt per periode het aantal overledenen vergeleken met het aantal verwachte overledenen. Dit gebeurt aan de hand van eerdere sterftecijfers. Dit wordt per geslachts- en leeftijdscategorie gedaan om te corrigeren voor verandering in de bevolkingsopbouw. [[Oversterfte]] is daardoor een maat voor de dodelijkheid van een aandoening, die wel pas achteraf te berekenen valt.
Effecten van levensduurverkorting (vroegtijdige sterfte) of levensduurverlenging (laattijdige sterfte) zijn moeilijk te meten door de veelheid van factoren die hierbij een rol spelen. Het sterftecijfer kan mogelijk worden beïnvloed door een sterftebespoedigingseffect, meerdere sterftepieken in de loop van de tijd, hogere [[morbiditeit]] en sterfte op de langere termijn van herstelde patiënten of van andere zieken die niet de zorg vroegen of kregen die ze nodig hadden.<ref>[https://nidi.nl/demos/sterfte-door-de-coronapandemie/ Sterfte door de coronapandemie: vergelijkbaar met een zware griepepidemie?]</ref>
In de zwaarst getroffen landen - Peru, Ecuador, Bolivia, Mexico - was de extra sterfte 50% hoger dan de verwachte jaarlijkse sterfte. In Peru, Bulgarije, Noord-Macedonië en Servië waren er meer dan 400 extra sterfgevallen per 100.000 inwoners.
Tegelijkertijd lag in verschillende andere landen (bijvoorbeeld Australië en Nieuw-Zeeland) de mortaliteit tijdens de pandemie onder het gebruikelijke niveau, vermoedelijk als gevolg van sociale afstand maatregelen die de sterfte door niet-COVID-19-infecties deed afnemen.
Sommige landen hadden hun COVID-19-sterfgevallen aanzienlijk ondergerapporteerd (bijv. Nicaragua, Rusland, Oezbekistan, Tadzjikistan).<ref>[https://elifesciences.org/articles/69336 Tracking excess mortality across countries during the COVID-19 pandemic with the World Mortality Dataset]</ref>
=== Overzicht databronnen ===
Een overzicht van databronnen die gerelateerd zijn aan het virus en het bijbehorende ziektebeeld.<ref>[https://www.databronnencovid19.nl/ Wegwijzer naar gegevensbronnen over COVID-19]</ref><ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.03.24.20041020v1 Systematic review and critical appraisal of prediction models for diagnosis and prognosis of COVID-19 infection]</ref>
=== Statistieken verspreiding en opbouw groepsimmuniteit ===
Door statistieken ontstaat een beeld van de verspreiding en de opbouw van groepsimmuniteit. Met de statistieken kan gepoogd worden de omvang van de epidemie in te schatten en kunnen wiskundige piramidescenario's en simulaties worden gemaakt en de ontwikkeling van het reproductiegetal en de [[ziektevatbaarheid]] door opbouw van immuniteit in samenhang met het sterftecijfer.
Het vergelijken van statistieken van verschillende landen en regio's is echter moeilijk, onder meer door verschillen in [[sensitiviteit en specificiteit]] van [[Test (geneeskunde)|testen]], waardoor er verschillen zijn in het aandeel [[Foutpositief en foutnegatief|foutpositieve en foutnegatieve]] uitslagen. Ook in hoeverre er sowieso getest wordt, verschilt per regio. Minder testen kan het gevolg zijn van de geringe beschikbaarheid van de tests, de onbetrouwbaarheid daarvan of de politieke gevoeligheid. Daarnaast worden in een aantal landen ook overledenen meegeteld die niet zijn getest, maar die wel de bij COVID-19 behorende symptomen vertoonden. Dat kan ertoe leiden dat een land als België meer overledenen telt dan andere landen waar alleen geteste overledenen worden geregistreerd.<ref>[https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.07.24.20149815v1 Systematic evaluation and external validation of 22 prognostic models among hospitalised adults with COVID-19: An observational cohort study]</ref>
Het werkelijke aantal besmettingen is hoger dan het aantal geregistreerde besmettingen door de asymptomatische besmettingen, het niet laten testen (lage testbereidheid), strenge toelatingseisen voor testaanvragen, geen registratie door commerciële teststraten, soort test (PCR of antigeen), administratieve achterstand en storingen en hacks van computersystemen. In het begin van de pandemie werd zeer weinig getest, onder andere door de zeer beperkte beschikbaarheid van testmateriaal/faciliteiten en het onderschatten van de besmettelijkheid van dragers zonder symptomen. Hierdoor zijn de statistische cijfers in de beginfase van de pandemie niet te vergelijken met die van later.
==== Registraties ====
In diverse systemen worden verdachte, bevestigde, in een ziekenhuis opgenomen, telemonitoringpatiënten, ''long'' covid-patiënten, overleden COVID-19-patiënten en gevaccineerden geregistreerd.
==== Klinisch onderzoek ====
Met een antilichaamtest wordt getest of iemand antistoffen tegen het virus in het bloed heeft. Dit is een bewijs dat die persoon met het virus in aanraking is geweest.
De monsters die routinematig worden ontvangen in de [[Nivel]]-griepsurveillance worden in de peilstations ook getest op SARS-CoV-2 om de verspreiding van het virus in de algemene bevolking van Nederland in kaart te brengen. Er wordt ook op antilichamen getest via de bloedbank.
Verder zijn er virologische dagstaten.
Mogelijk komt er nog een [[thuistest]] op basis van een monoklonaal antilichaam tegen SARS-CoV-2 waarmee kan worden gemeld.
==== Rioolwateronderzoek ====
Het rioolwater wordt gemeten op het vóórkomen van RNA-sporen van het virus afkomstig van de ontlasting van besmette burgers. Hiermee wordt de verspreiding van het virus onder de gehele bevolking gemeten, inclusief de mensen die niet worden getest. Ook kan zo worden gevolgd of het virus langzaam verdwijnt in de populatie of weer terugkomt.<ref>[https://www.kwrwater.nl/actueel/update-covid-19-rioolwateronderzoek/ Update COVID-19 rioolwateronderzoek]</ref><ref>[https://fd.nl/ondernemen/1340927/het-riool-geeft-eerder-een-signaal-dan-dat-coronapatienten-zich-melden 'Het riool geeft eerder een signaal dan dat coronapatiënten zich melden']</ref> De meetresultaten worden genormaliseerd voor regenval en industriële lozing in het riool.<ref>[https://www.kwrwater.nl/actueel/concentraties-in-rioolwater-laten-zien-dat-de-tweede-corona-golf-ongeveer-even-hoog-is-als-de-eerste De concentraties in rioolwater laten zien dat de tweede Corona golf ongeveer even hoog is als de eerste]</ref>
=== Modellen effecten strategieën ===
In diverse landen werden wiskundige modellen ontwikkeld om de effecten van verschillende exit-strategieën door te rekenen en vooraf in te kunnen schatten.
Ook dashboards werden ontwikkeld met diverse actoren om snel te kunnen ingrijpen als gegevens boven drempelwaarden komen. Voorbeelden van indicatoren kunnen zijn reproductiegetal, rioolwater, naleving, testen, besmettingen, bron- en contactonderzoek, ziekenhuisopnames, IC-opnames, overledenen, vaccinatiegraad.
=== Seizoenen ===
De verwachting is dat COVID-19, net als andere luchtinfectieziekten zoals influenza, vooral een 'winterziekte' is, die in de lente en zomer minder verspreiding heeft. Bij een nieuwe ziekte is er geen zekerheid dat deze dit patroon gaat volgen. Volgens de laatste statistieken is er wel een seizoenseffect. Het risico op infectie in de buitenlucht is veel kleiner dan binnenskamers. Eerste berekeningen uit China tonen aan dat het virus zich het best verspreidt bij een temperatuur vlak onder de 9 graden Celsius.<ref>[https://fd.nl/futures/1339840/beweegt-het-virus-mee-met-de-seizoenen Beweegt het virus mee met de seizoenen?]</ref> Volgens een Nederlandse studie zou er omgekeerde correlatie zijn tussen griepinfecties en de hoeveelheid pollen en hooikoorts. Een hypothese is dat een actieve immuunreactie in de neus tegen pollen de infectie door het griepvirus verhindert.<ref>[https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0048969720320568?via%3Dihub Pollen likely seasonal factor in inhibiting flu-like epidemics. A Dutch study into the inverse relation between pollen counts, hay fever and flu-like incidence 2016–2019; Elsevier, mei 2020]</ref>
=== Mutaties van het virus in dieren ===
Op 4 november 2020 besloot de Deense regering alle 17 miljoen nertsen in het land te ruimen. Als reden noemde de regering de angst dat een mutatie van het virus in de nertsen het toekomstige vaccin voor mensen minder effectief zou kunnen maken. De kans dat dat zou kunnen gebeuren, werd door wetenschappers als klein ingeschat.<ref>https://www.theguardian.com/environment/2020/nov/05/danish-covid-19-mink-variant-could-spark-new-pandemic-scientists-warn</ref><ref>[https://fd.nl/economie-politiek/1363415/denemarken-ruimt-alle-nertsen-na-corona-mutatie Denemarken ruimt alle nertsen na corona-mutatie]</ref><ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2020/11/06/denen-ruimen-nertsen-om-vaccin-te-redden-a4019060#/handelsblad/2020/11/07/#402 Denen ruimen nertsen ‘om vaccin te redden’]</ref> Het Verenigd Koninkrijk sloot uit vrees voor de nertsenvarianten op 8 november 2020 het grondgebied voor reizigers uit Denemarken. Britse reizigers moesten in quarantaine.<ref>[https://www.bbc.com/news/uk-54851042 Coronavirus: UK bans Denmark visitors over mink Covid-19 fears]</ref> Er zouden inmiddels circa 200 Denen besmet zijn met varianten van het SARS-CoV-2-virus afkomstig uit nertsenfokkerijen.<ref>[https://nos.nl/artikel/2355631-deens-nertsenverbod-na-zorg-over-mutatievirus.html Deens nertsenverbod na zorg over mutatievirus]</ref> In Nederland waren begin december 2020 alle nertsenfokkerijen geruimd.<ref>[https://nos.nl/artikel/2359847-geen-nertsen-meer-in-nederland Geen nertsen meer in Nederland]</ref> Als gevolg hiervan werden nertsenfokkerijen in Oost-Europa en Rusland uitgebreid.<ref>[https://www.bndestem.nl/brabant/brabantse-nertsenkooien-opgekocht-door-russen-nu-fokken-in-nederland-verboden-is~aa260023/ Brabantse nertsenkooien opgekocht door Russen nu fokken in Nederland verboden is]</ref>
== Zie ook ==
| 