|
[[Bestand:Sparta territory.jpg|thumb|Het gebied van Sparta]]
jullie zijn allemaal tering honden en vieze klojo's
'''Sparta''' ([[Oudgrieks]]: Σπάρτα/''Spárta'' of Σπάρτη/''Spártē''; [[Nieuwgrieks]]: Σπάρτη/''Sparti''; ook ''Lakedemonië''<ref>Zo gespeld in de [[Nieuwe Bijbelvertaling]]. Ook de schrijfwijzen ''Lakedaimonië'', ''Lacedemonië'' en ''Lacedaemonië'' komen voor.</ref> genoemd; Grieks: Λακεδαίμων/''Lakedaimon'' of ''Lakedaimonia'') was de hoofdstad van [[Laconië]] in het oude [[Griekenland]] en was eeuwenlang een van de belangrijkste ''[[Polis (stad)|poleis]]'' (stadstaten) van Griekenland. De stad lag in het noorden van de centrale Laconische vlakte op de [[Peloponnesos]], op de rechteroever van de rivier de [[Eurotas]].
== Oudheid ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van Sparta}}
Reeds in de [[Myceense beschaving|Myceense periode]] was Sparta een belangrijk cultuurcentrum. Dat blijkt uit de [[Ilias]] van [[Homerus]] (Menelaos en "de Schone" Helena) en wordt bevestigd door archeologische vondsten (vb. de "[[bekers van Vaphio]]"). Maar het historische Sparta, waarvan het beeld tot onze collectieve verbeelding spreekt, ontstond in de [[10e eeuw v.Chr.]]. Toen besloten vier [[Doriërs|Dorische]] dorpen zich samen te voegen (ook wel een [[synoikisme]] genoemd) tot één grote polis, in de alluviale vlakte van de rivier de [[Eurotas]]. Daarbij verdrongen zij de oorspronkelijke bewoners van de vlakte naar de buitenranden en degradeerden hen tot tweederangs-burgers, die als naakte [[slavernij|slaven]] werden ingezet.
Op die manier ontstond een voor Griekenland vrij unieke situatie, omdat de stad Sparta, die géén echte akropolis of stadsmuren bezat, open en bloot in een vruchtbare landbouwstreek lag. Bijgevolg moesten de inwoners zich steeds paraat houden voor mogelijke vijandelijke invallen en opstanden van de oorspronkelijke bewoners, die ver in de meerderheid waren. Dit gegeven heeft in grote mate bijgedragen aan de vorming van het unieke "Spartaanse" karakter. De Spartaanse staatsstructuur en levenswijze waren in de klassieke tijd een anachronisme geworden, waar de andere Grieken met gemengde gevoelens op neerkeken: enerzijds afkeurend en misprijzend, anderzijds met nostalgie en respect voor de Spartaanse "zuiverheid" en authenticiteit.
In de [[8e eeuw v.Chr.]] kende Sparta, net als de andere stadstaten van Griekenland, een bevolkingsexplosie, die echter geen golf van [[Griekse kolonisatie|kolonisatie]] veroorzaakte, maar die opgevangen werd door de systematische verovering van andere gebieden in de [[Peloponnesos]] zelf. Als gevolg van moeizame veroveringscampagnes maakte Sparta zich van de [[8e eeuw v.Chr.|8e]] tot de [[5e eeuw v.Chr.]] achtereenvolgens meester, eerst van [[Laconië]], daarna van [[Messenië]] en vervolgens van het grootste deel van de Peloponnesos. De onderworpenen kregen de status van [[heloten]] of [[perioiken]].
[[Bestand:Sparta ruins.PNG|thumb|Ruïnes van het oude Sparta]]
Aan het einde van de [[6e eeuw v.Chr.]] was er een werkelijke [[Peloponnesische Bond|Peloponnesische confederatie]] ontstaan, die van Sparta de machtigste militaire staat in Griekenland maakte. Fundamentele tegenstellingen tussen Sparta en het expanderende [[Oude Athene|Athene]] leidden uiteindelijk tot de uitputtende [[Peloponnesische Oorlog]]. Aan het einde van deze oorlog in 405 v.Chr. was Sparta niet alleen ter land, maar ook ter zee de belangrijkste macht van Griekenland geworden. Uit overmoed en om de Ionische steden te bevrijden werd zelfs nog kortstondig campagne gevoerd tegen [[Perzische Rijk|Perzië]] in Klein-Azië. Na de [[Slag bij Leuktra]] echter in [[371 v.Chr.]], waarbij de helft van de Spartanen omkwam, verloor Sparta [[Messenië]] en was [[Thebe (Griekenland)|Thebe]] de nieuwe belangrijkste macht in Griekenland. Uiteindelijk bracht de Macedonische koning [[Philippus II van Macedonië|Philipus]] de door onderlinge oorlog uitgeputte Griekse stadstaten onder zijn gezag. In de [[Hellenisme|hellenistische periode]] takelden zowel de morele betekenis als de reële macht van Sparta verder af, en na de [[Romeinse Rijk|Romeinse machtsovername]] degradeerde het tot een provinciestadje en ten slotte zelfs tot een dorp.
== Spartaanse opvoeding ==
| 