Vos (dier): verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Tekst vervangen door " NILS IS EEN ZIEKE LEGEND" Labels: Vervangen Misbruikfilter: Leeghalen Visuele tekstverwerker |
k Wijzigingen door 2A02:1811:2D14:BE00:87:7E67:CD4:143D (Overleg) hersteld tot de laatste versie door Kattenkruid |
||
Regel 1:
{{Taxobox zoogdier
| naam = Vos
| status = Veilig
| statusbron = 2008
| rl-id = 23062
| afbeelding = Rød ræv (Vulpes vulpes).jpg
| orde = [[Roofdieren|Carnivora]] (Roofdieren)
| familie = [[Canidae]] (hondachtigen)
| geslacht = ''[[Vulpes]]''
| w-naam = ''Vulpes vulpes''
| auteur = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]]
| datum = 1758
| haakjes = ja
| origineel = ''Canis vulpes''
| afbeeldingII = Wiki-Vulpes vulpes.png
| afbeeldingIItekst = Verspreidingsgebied vos
}}
{{Luister2|Rode vos - SoundCloud - Beeld en Geluid.ogg|Geluid van een vos}}
[[Bestand:Onderzoek naar gedrag van vossen Weeknummer 72-22 - Open Beelden - 12867.ogv|thumb|Medewerkers van het Rijksinstituut voor Natuurbeheer doen in 1972 gedragsonderzoek bij vossen die uitgerust zijn met een zendertje]]
De '''vos''' (''Vulpes vulpes'') (ook wel '''gewone''' of '''rode vos''' genoemd) is een lid van de [[hondachtigen]]. De wetenschappelijke naam van de soort werd als ''Canis vulpes'' in 1758 gepubliceerd door [[Carl Linnaeus]].<ref>{{aut|Linnaeus, C.}} (1758). [http://biodiversitylibrary.org/page/726933 ''Systema naturae'' ed. 10: 40]</ref>
== Uiterlijk ==
[[Bestand:RenardCrâne.jpg|left|thumb|''Vulpes vulpes''-schedel]]
De vossenvacht is over het algemeen roodbruin, maar kan ook beige tot helderrood zijn, of zilverkleurig tot zwart (vooral in de bergen). De donkere variëteiten hebben soms andere namen, zoals '''brandvos''' of '''kruisvos'''.<ref>F.H. van den Brink, Zoogdierengids, pag. 120, 140 en 141, ''Elseviers natuurgids'', {{ISBN|9010017419}}</ref><ref>[http://anw.inl.nl/article/kruisvos Kruisvos] in het ''[[Algemeen Nederlands Woordenboek]]''</ref><ref>[http://anw.inl.nl/article/brandvos Brandvos] in het ''Algemeen Nederlands Woordenboek''</ref>
Ook [[albinisme|albino's]] komen voor. De oren zijn aan de achterzijde zwart, evenals de "sokken", de onderbenen. Sommige dieren hebben een witte staartpunt; veel vossen hebben in ieder geval enkele witte haren rond het puntje van de staart. De bovenlip is wit, evenals de [[bef (dier)|bef]]. Op de wangen zit bij veel vossen een zwarte of bruine "traandruppel". Sommige dieren hebben een staalgrijze keel en buik, met een witte ster op de borst. In de paartijd heeft het vrouwtje, de '''moervos''', een roze glans over de vacht aan de onderzijde.
De vos heeft een slanke snuit en puntige rechtopstaande oren. De staart is lang, dik en ruig. Hij heeft een schouderhoogte van 35 tot 40 centimeter en staat hoog op de poten. Hij heeft een kop-romplengte van 58 tot 90 centimeter met een staart van 32 tot 48 centimeter. Hij weegt zes tot tien, soms vijftien kilogram. Mannetjes zijn over het algemeen groter dan vrouwtjes.
== Gedrag ==
=== Voedsel en activiteit ===
[[Bestand:Vulpes vulpes with prey.jpg|thumb|left|Vos met prooi]]
Vossen jagen [[Solitair (eenling)|solitair]], meestal 's nachts en in de schemering, maar in onverstoorde gebieden jaagt hij liever overdag. De vos is een [[opportunist]]: hij eet bijna alles. Hij kan hard rennen, tot zestig kilometer per uur, alhoewel zes tot dertien kilometer per uur de normale snelheid is.
Zijn prooien zijn meestal kleine en middelgrote prooidieren, zoals grote [[kevers]], [[muis (dier)|muizen]] en andere [[knaagdieren]], [[Konijn (dier)|konijnen]], [[Hazen en konijnen|hazen]], [[vogels]] en [[ei (dier)|eieren]], [[regenworm]]en en [[West-Europese egel|egels]]. Ook vruchten en bessen (vooral [[braam (plant)|bramen]]) worden gegeten, evenals [[Aas (kadaver)|aas]], [[placenta|placenta's]] en [[Afval (vuilnis)|afval]]. De vos is dus een [[omnivoor]] maar ook een [[opportunist]]: in de Nederlandse [[Oostvaardersplassen]] leeft hij bijvoorbeeld in het voorjaar vooral van ganzenkuikens. De vos negeert [[kikkers]] en [[padden]] en vindt [[mollen]] en [[spitsmuizen]] niet lekker.<ref name="Volkskrant">[http://www.volkskrant.nl/dossier-beestje-van-de-week/de-slimme-kieskeurige-vos-is-al-sinds-mensenheugenis-vervolgd~a3846061/ Caspar Janssen. ''De vos'' interview met Jaap Mulder in de Volkskrant - Beestje van de week 07-02-2015]</ref>
Dagelijks moet een vos ongeveer vijfhonderd gram aan voedsel binnenkrijgen. Een vos doodt soms meer dan hij nodig heeft. Vooral op plaatsen waar meerdere prooidieren op elkaar zitten en niet kunnen ontsnappen, kan hij een ware slachtpartij (overkill) aanrichten, bijvoorbeeld in kippenhokken of kolonies van grondbroedende vogels als [[kokmeeuw]]en. Voedselresten worden begraven en later weer opgezocht, maar de vos legt geen voedselvoorraden aan. Een vos is meestal zeer succesvol in het terugvinden van begraven voedsel.
=== Sociaal gedrag ===
De vos leeft meestal in een groep van zo'n zes dieren. Een dominante ''rekel'' (mannetjesvos) en een dominante ''moervos'' (vrouwtjesvos) worden begeleid door meerdere moervossen, waarschijnlijk uit vorige worpen. Meestal zijn alle vrouwtjes in een groep aan elkaar verwant. Rekels worden, zodra ze volwassen zijn, uit de groep verjaagd. De ondergeschikte moervossen zijn helpers, die helpen met de opvoeding van de jongen. Soms planten in een groep meerdere moervossen zich voort. De worpen worden dan vaak samengevoegd tot één groep welpen, die bij alle moervossen mogen zogen.
Het [[territorium (dieren)|territorium]] kan tot 12 km² bedragen, al naargelang van voedselaanbod, veilige nestplaatsen en dergelijke. Het [[biotoop]] wordt afgebakend met geursporen, voornamelijk urine en uitwerpselen, die worden geplaatst op duidelijk zichtbare en ruikbare plaatsen, maar vooral op vaak gebruikte plaatsen. Over het algemeen bakenen alleen de dominante moervossen het territorium af met urine. Een van de componenten van de vossengeur is chemisch geïdentificeerd als [[Prenylmercaptaan|3-methyl-2-buteen-1-thiol]].
De vos kan ten minste 28 verschillende geluiden voortbrengen en kent ook een groot aantal houdingen om mee te communiceren. Onderdanige vossen houden bijvoorbeeld de oren naar achter, de mond lichtelijk open met opgetrokken lippen en kwispelen bochtig met hun staart. Agressieve vossen plaatsen de oren zijdelings en houden de mond wagenwijd open.
=== Hol ===
Vossen leven in een hol. Het hol is zelf gegraven of van een [[Konijn (dier)|konijn]] of een [[das (dier)|das]]. De doorsnee van de pijp (gang naar het hol) is ongeveer 20 cm. Het komt voor dat vossen zelfs hun hol delen met konijnen en dassen. Een zelfgegraven hol bevindt zich meestal in een zandbank, onder een omgevallen boom, tussen boomwortels of onder rotsen en heeft vaak twee tot vier ingangen. Een groot hol, met meerdere ingangen, wordt een ''[[burcht (dierenverblijf)|burcht]]'' genoemd. Meestal gebruiken alleen drachtige vrouwtjes het hol. Buiten het voortplantingsseizoen verblijft de vos overdag meestal op beschutte plaatsen.
=== Voortplanting ===
Vossen zijn vaak [[monogaam]]. De paartijd vindt plaats in de winter, wanneer de vrouwtjes gedurende slechts een tot zes dagen vruchtbaar zijn en mannetjes op hun vruchtbaarst zijn. De jongen worden na een [[draagtijd]] van 51 tot 56 dagen in de lente (tussen maart en mei) geboren.<ref>{{Citeer web|url=http://eol.org/pages/328609/details#reproduction|titel=Facts about red fox (Vulpes vulpes)|uitgever=Encyclopedia of Life|bezochtdatum=22 maart 2012}}</ref> Het hol wordt soms gedeeld door drachtige vrouwtjes.
Een worp telt meestal 4 tot 6 welpen. Worpen van 5 tot 8 jongen komen ook voor, bij uitzondering zelfs 10. Dit aantal is afhankelijk van het voedselaanbod. In gebieden met veel vossen zijn de worpen kleiner. Bij de geboorte zijn de jongen blind en doof en wegen ongeveer 100 gram. Ze hebben bij de geboorte een donkere fluwelen vacht, stompe snuitjes en kleine oren. De eerste twee tot drie weken zijn de jongen volledig afhankelijk van hun moeder. De vader en de helpers brengen de eerste dagen voedsel voor de moeder; nadat de jongen gespeend zijn, helpt ook de moeder mee.
[[Bestand:Vulpes vulpes pup sitting on stone.jpg|thumb|250px|Welp]]
Na elf tot veertien dagen gaan de ogen open. De eerste maand zijn de ogen blauw van kleur, maar later worden ze bruin. Als de welpen vier weken oud zijn, groeien de neus en oren snel en komt er een rossige glans over de vacht. Ze eten rond deze tijd hun eerste vaste voedsel. Na zes weken worden de welpen gespeend en na zeven tot acht weken hebben ze het volledige [[melkgebit]].
Na zes maanden zijn jonge vossen op het oog niet meer te onderscheiden van volwassen dieren. Tegen de herfst zijn de jongen volwassen en gaan ze een eigen territorium zoeken. Na tien maanden zijn ze [[geslachtsrijp]].
=== Bedreiging en levensverwachting ===
In het wild kan de vos zo'n tien jaar oud worden. De meeste vossen worden echter niet ouder dan 3 jaar. [[Jacht (activiteit)|Jacht]] is de voornaamste doodsoorzaak. Ook worden veel vossen slachtoffer van het verkeer. Ziektes waaraan vossen kunnen lijden zijn bijvoorbeeld [[schurft (dieren)|schurft]] en [[hondsdolheid]]. Verder zijn ze ook drager van vlooien, teken en een serie parasieten waarvan de [[vossenlintworm]] de belangrijkste is (tot 4 verschillende soorten per vos). De vos ondervindt geen schade van deze lintworm.
== Verspreiding en leefgebied ==
De vos heeft tegenwoordig het grootste verspreidingsgebied van alle [[roofdieren]] (voorheen was dit de [[wolf]]). Hij komt voor over praktisch het gehele [[noordelijk halfrond]], van de [[poolcirkel]] tot [[Noord-Afrika]], [[Noord-Amerika]] en het [[Azië|Aziatische]] [[steppe]]ngebied. De soort ontbreekt alleen in te hete woestijnen, koude toendra's en op eilanden als [[IJsland]]. Hij is geïntroduceerd in [[Australië (continent)|Australië]], de [[Falklandeilanden]] en op het eiland [[Man (eiland)|Man]], waar hij waarschijnlijk weer is uitgestorven. De vos is een van de grootste [[roofdieren]] die nog vrij in de [[Benelux]] voorkomen.
De vos kan zich goed aanpassen en komt in bijna elke habitat voor: woestijnen, toendra's, moerassen, gebergten, duinen en landbouwgebieden. Onder andere in Engeland komt de vos ook voor in stedelijk gebied, voornamelijk in buitenwijken, waar huizen grote tuinen hebben, en in stadsparken. In Engeland wordt de vos op deze plekken illegaal bejaagd. De favoriete habitat is bos met open gebieden en struwelen.
=== Als exoot in Australië ===
[[Bestand:Vulpes vulpes face.jpg|thumb]]
De vos is in de dertiger jaren van de negentiende eeuw in [[Australië (continent)|Australië]] uitgezet voor de [[Vossenjacht (jacht)|vossenjacht]] zoals traditioneel in Engeland bedreven. Hij geldt daar nu als [[exoot]] die veel ecologische schade aanricht, meer nog dan de [[kat (dier)|kat]] en het [[Konijn (dier)|konijn]]. Bij de achteruitgang of het uitsterven van enkele soorten, waaronder de [[woestijnkangoeroerat]], wordt de vos als belangrijke factor aangewezen.<ref>{{Citeer journal |last1 = Short |first1 = J. |title = The extinction of rat-kangaroos (Marsupialia: Potoroidae) in New South Wales, Australia |journal = Biological Conservation |volume = 86 |issue = 3 |pages = 365–377|year = 1998 |doi = 10.1016/S0006-3207(98)00026-3}}</ref>
== Als huisdier ==
De vos is in principe niet geschikt als [[huisdier]]. Hij is meestal mensenschuw, hoewel ze in sommige omgevingen bedelgedrag kunnen aanleren. Om het proces van de [[domesticatie]] van wilde dieren na te bootsen zijn wetenschappers in Rusland in 1958 begonnen met het fokken van [[zilvervos]]sen, een kleurvariant van de vos. Hierbij werden zilvervossen geselecteerd op de goede "tamme" eigenschappen. Na negen generaties van selectie waren er al aanmerkelijke gedragsveranderingen en kunnen vele van deze zilvervossen als huisdieren gebruikt worden.<ref>National geographic, maart 2011</ref><ref>[http://domesticatedsilverfox.weebly.com/aquiring-a-tame-fox.html aquiring-a-tame-fox]</ref>
In België mag het dier niet zonder erkenning als huisdier worden gehouden.<ref>{{Citeer web|url=http://www.health.belgium.be/eportal/AnimalsandPlants/keepingandbreedinganimals/authorisedanimals/index.htm|titel=Positieve lijst|uitgever=FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu|bezochtdatum=10 september 2014|datum=8 maart 2010}}</ref> Per 1 februari 2015 geldt ook in Nederland een [[Positieflijst zoogdieren|positieflijst van zoogdieren]] die geschikt zijn als huisdier. De vos komt op deze lijst niet voor en mag dus niet als huisdier gehouden worden.<ref>[http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2015/01/28/100-zoogdieren-geschikt-als-huisdier.html Nieuwsbericht Rijksoverheid 28-01-2015]</ref><ref>[http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2015/01/28/positieflijst-zoogdieren-huisdierenlijst.html Huisdierenlijst Nederland per 1-2-2015]</ref>
== Als fokdier ==
In bepaalde landen worden vossen [[Fokken|gefokt]] voor hun pels, met name in [[China]] en [[Finland]]. In Nederland en België is dit verboden.
== Culturele betekenissen ==
=== In literatuur en strips===
In [[fabel]]s en verhalen wordt de vos reeds sinds de [[Oudheid]] steevast afgeschilderd als slim en sluw. Hij maakt gebruik van de zwakheden van anderen om ze te bedriegen en te misleiden en heeft daar over het algemeen veel succes mee. Hij wekt daarnaast bewondering door zijn slimheid en is meestal vrolijk en zorgeloos. Dit alles is bijvoorbeeld duidelijk het geval in de fabels van [[Aisopos]] en de middeleeuwse verhalen over [[Van den vos Reynaerde|Reynaart de Vos]]. Recentere voorbeelden zijn de vos in de [[Uncle Remus]]-verhalen (1881) van [[Joel Chandler Harris]] en de vos uit ''[[De kleine prins]]'', een verhaal uit 1943 van [[Antoine de Saint-Exupéry]].
Sinds de 20e eeuw komt de vos ook veelvuldig voor in [[Stripverhaal|strips]] en [[tekenfilm]]s. Een bekend [[The Walt Disney Company|Walt Disney]]-personage is [[Rein Vos]]. Andere voorbeelden zijn [[Joris Goedbloed]] uit ''[[Panda (strip)|Panda]]'' en de ''[[Bommelsaga]]'' (twee strips van [[Marten Toonder]]), [[Lowieke de Vos]] uit ''[[De Fabeltjeskrant]]'' of [[Zwieber de Vos]] uit ''[[Dora the Explorer]]''. <!-- niet ieder verhaal waarin een vos voorkomt, hoeft hier genoemd te worden; enkele voorbeelden volstaan -->
== Zie ook ==
* [[Vossenjacht (jacht)]]
{{Appendix}}
[[Categorie:Hondachtige]]
[[Categorie:Dier uit het Palearctisch gebied]]
[[Categorie:Dier uit het Nearctisch gebied]]
[[Categorie:Dier uit het Oriëntaals gebied]]
[[Categorie:Europese exoot in Australië]]
[[Categorie:IUCN-status niet bedreigd]]
| |||