Oudwoude: verschil tussen versies

| inwoners = 832 <ref>Inwonertal en info 2017. Gemeente Kollumerland c.a. 2017. Beschikbaar via: [https://www.kollumerland.nl/gemeente/feiten-en-cijfers_3721/item/inwonertal-en-info-2017_6145.html Kollumerland.nl.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref>

'''Oudwoude''' ([[Westerlauwers Fries|Fries]]: ''Aldwâld'') is een dorp in de [[Friesland|Friese]] gemeente [[Kollumerland en Nieuwkruisland]].

Oudwoude wordt reeds in 1444 vermeld als ''Oldewolde''. Andere vermeldingen zijn: ''Oltwolt'' (1470), ''Oldwaldt'' (1480), ''Altwalt'' (1543) en ''Oldwolde'' (1664). De naam verwijst naar een oud bos of broekbos, al zou de naam ook oorspronkelijk ''Holtwâlde'' geweest kunnen zijn. Het dorp bestond eertijds uit twee delen: de zuidelijke bewoning aan de Foarwei en de noordelijke bewoning bij de Wijgeest (Fries: ''De Wygeast''). De bewoning aan de Foarwei kent een [[recht van opstrek|opstrekkende verkaveling]] van ontginning uit de 11e of 12e eeuw. De Wijgeest echter vormde een los buurtschap en zou pas in de 20e eeuw aan de rest van Oudwoude vastgroeien. Het deel "wij" zou mogelijk te maken hebben met gewijde/heilige grond. Het deel "geest" uit de naam verwijst naar een complex akkerland omringd door laaggelegen klei- of veengrond. Samen met [[Westergeest (Friesland)|Westergeest]] en [[Rinsumageest]] zal de Wijgeest dan ook tot de oudste kernen van de [[Friese Wouden]] behoren.<ref name="berg">Berg HM van den. [https://www.dbnl.org/tekst/berg229koll01_01/berg229koll01_01_0013.php Kollumerland en Nieuw Kruisland, voorafgegaan door Overzicht van de bouwkunst in Noordelijk Oostergo.] 's-Gravenhage: SDU uitgeverij; 1989. p. 149 en 155.</ref> Net als Westergeest heeft de Wijgeest eigenschappen van een [[esdorp]] met enigszins grillige [[blokverkaveling]]. Beide nederzettingen zouden in de 10e of 11e eeuw ontstaan zijn. Oudwoude zou vervolgens door ontginning in zuidelijke richting ontstaan zijn vanuit de Wijgeest.<ref>Wiersma J. [https://www.rug.nl/research/kenniscentrumlandschap/mscripties/masterscriptie_jeroen_wiersma.pdf Open Akkercomplexen In Friesland.] Groningen: Kenniscentrum Landschap van de Rijksuniversiteit Groningen; 2013. p. 31. </ref> Er wordt ook wel gesteld dat Oudwoude ouder is dan de Wijgeest.<ref>Karstkarel P. 419 x Friesland. Leeuwarden: Friese Pers Boekerij; 2005. p. 390.</ref>

Oudwoude speelde ook een sleutelrol in het [[Kollumer Oproer]] van 1797, een volksverzet tegen de dienstplicht en burgerbewapening. In deze oranjegezinde regio verzamelden zich dan ook velen uit Kollumerland en omstreken in Kollum na het opsluiten van een Oranjegezinde [[Burum|Burumer]]er. Vervolgens trok een mensenmassa van zo'n 2000 à 3000 man via [[Huisternoord]] naar [[Dokkum]].<ref>Het Kollumer Oproer (in hoofdlijnen). Kollumer Museum Mr. Andreae 2018. Beschikbaar via: [https://www.kollumermuseum.nl/historie/kollumer-oproer/ Kollumermuseum.nl.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref> Eén van de voormannen van deze revolte was Jan Binnes, afkomstig van Oudwoude. Al bleek hij in Veenklooster te hebben gewoond.<ref>{{fy}} Vries O. Wêr wenne Jan Binnes, de oproerkraaier út Aldwâld? Kollumer Courant 1997. Beschikbaar via: [https://www.foestrumerarchief.nl/2011/08/02/wer-wenne-jan-binnes-de-oproerkraaier-ut-aldwald/ Foestrumer Archief.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref> Nadat troepen uit Leeuwarden de opstand de kop in hadden gedrukt, werd hij meegevoerd en in Leeuwarden tot de dood veroordeeld. Naar hem is later ook de Jan Binneswei vernoemd. Voor het oproer kregen de inwoners van Oudwoude en de omringende dorpen hoge boetes opgelegd. Enkel de patriotten werden vrijgesteld, dit waren er in Oudwoude vijf.<ref> Bilker B. De Van Heemstraschool en de geschiedenis van het onderwijs in Oudwoude - De nieuwe school Deel III 1774-1803. [http://www.doarpskranteopehichte.nl/downloads/opehichtenummer27.pdf Doarpskrante Op 'e Hichte 2016; 8: 37.]</ref>

Tussen 1899 en 1996 bevond zich bij Oudwoude de [[zuivelfabriek]] [[Huisternoord]] in het gelijknamige buurtschap. De fabriek werd in 1899 als een coöperatie opgericht aan de Stroobossertrekvaart. In 1995 waren er investeringen nodig om de fabriek weer aan de geldende eisen te laten voldoen. Daarop werd besloten de fabriek te laten fuseren met de zuivelfabriek De Twee Provinciën in [[Workum]]. Hiermee heeft de fabiek haar 100-jarig bestaan net niet kunnen vieren.<ref>Historie Zuivelfabrieken Friesland. Beschikbaar via: [http://www.zuivelfabrieken.nl/friesland-zuivelfabrieken-home.html Historie Zuivelfabrieken - Friesland - Oudwoude.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref> Tegenwoordig bevindt zich in de fabriekshallen een paintballcentrum.

De 15e eeuwse [[Kerk van Oudwoude|kerk van Oudwoude]] bevindt zich op het westelijke einde de bebouwing van Oudwoude. Bij de bouw van de [[gotiek (bouwkunst)|laat-gotische]] kerk werd gebruik gemaakt van kloostermoppen van de voorganger. Puinrestanten wezen erop dat de kerk in westelijke richting langer is geweest; de kerk had oorspronkelijk nog een travee en een toren. Tussen 1689 en 1694 werd de toren afgebroken en Andreae vermeldt het vervangen van de toren door een [[dakruiter]]. De ingekorte kerk werd weer gesloten met een recht opgaande muur. Rond 1880 werd de buitenkant van de kerk bepleisterd, maar dit is ten tijde van de restauratie van 1965 weer verwijderd. Het interieur van de kerk wordt bepaald door acht [[rouwbord|rouwborden]]en en een herenbank in het driezijdig gesloten koor. De kerk fungeerde als slotkerk van de Fogelsanghstate te Veenklooster en een aantal rouwborden zijn dan ook afkomstig van eigenaren van de state.<ref>Postma M. [http://89.200.200.165/CMS/api/file/saft/2efd937b9d04119843d56382917b2507/ Oudwoude, De Hervormde Kerk 2001.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref> Op het kerkhof zijn alle graven naar het oosten gericht. Er bevinden zich ook twee grafkelders van de families Van Heemstra en Van Limburg Stirum. Het kerkgebouw wordt eens per twee weken gebruikt door de Protestantse Gemeente Oudwoude-Westergeest, welke de dorpen Oudwoude, Westergeest, [[Triemen|De Trieme]] en Veenklooster omvat.

Aan de Allemawei staat de monumentale Allemastate. De middeleeuwse voorbehuizing dateert waarschijnlijk uit de 14e eeuw en is naast de [[Dekemastate]] in [[Jelsum]] de enige overgebleven zaalstins van [[Friesland]].<ref name="stinsen">Braaksma K. Allema State te Oudwoude. Stinsen en States in Friesland 2018. Beschikbaar via: [http://www.stinseninfriesland.nl/AllemaState.htm Stinseninfriesland.nl.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref> Het gebouw staat op een hoger gelegen terrein dat omgracht was. Hoewel de oost- en westmuur later zijn vernieuwd met hergebruikte kloostermoppen, resteert de noordmuur nog van de oorspronkelijke constructie. Deze muur met een dikte van 75 &nbsp;cm tot 1 m toont de dichtgezette restanten van een deur, twee ramen en een schietsleuf. De zaalstins staat op een fundering met muren van 3 meter breed, het gebouw is namelijk een stuk hoger geweest.<ref name="berg"/> In de 18e eeuw werd er een schuur tegen het huis aangebouwd waarmee de Allemastate zijn huidige vorm kreeg van [[kop-hals-rompboerderij]]. Andreae noemt ene Redmer Allema als stichter van de stins rond het jaar 1500. De stins vererfde meerdere malen binnen deze vooraanstaande familie tot het in handen kwam van de aan de Allema's verwante familie Idema en later de familie Van Scheltinga.<ref name="stinsen"/> Door oplettendheid van de eigenaar werd sloop van de stins voorkomen en kreeg het gebouw in 1990 de status van rijksmonument.<ref> Rijksmonumentenregister - Monumentnummer: 366637. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Beschikbaar via: [https://cultureelerfgoed.nl/monumenten/366637 Cultureelerfgoed.nl.] Geraadpleegd 2018 september 2.</ref>

Naast de kerk bevindt zich de monumentale pastorie aan het einde van een oprijlaan met zeer oude beuken en 19e-eeuws hekwerk. De pastorie werd vernieuwd in 1806. Een stichtingssteen in de achtermuur vermeldt de legging van de eerste steen door de kinderen van de [[kerkvoogd|kerkvoogden]]en. In 1826 kreeg het gebouw een uitbouw aan de rechter zijde. In 1906 volgde een houten serre aan de linker zijde. Tevens kreeg de pastorie in 1906 een nieuwe ingangspartij met [[jugendstil|jugendstilelementen]]elementen. De woning werd in 2001 gerenoveerd en kreeg in 2003 de status van rijksmonument. Achter de woning bevindt zich een omgrachte, eveneens monumentale tuin uit de 19e eeuw. De tuin is aangelegd in [[Engelse tuin|landschapsstijl]]. Eerder werd gedacht dat de tuin ontworpen kon zijn door [[Lucas Pieters Roodbaard]], maar door nadere inventarisatie van plantenlijsten uit 1882 en 1885 bleek de tuin van de hand van [[Gerrit Vlaskamp]].<ref>Zwart P. (Eindredacteur), Visser S. (Regisseur). [https://www.npostart.nl/fryslan-dok/05-04-2014/POW_00728918 De vergeten tuinen van Gerrit Vlaskamp Deel 1: Vergeten, verjaard, verdwenen?] Leeuwarden: Fryslân DOK; 2014.</ref> Naast de pastorie staat het verenigingsgebouw van de hervormde kerk uit omstreeks 1900.