Literatuur: verschil tussen versies

</ref><ref>J.B. Sykes (red.), ''The Concise Oxford Dictionary of Current English. Based on The Oxford English Dictionary and its Supplements''. Sixth Edition Oxford: Oxford University Press, 1976, 634. ISBN 0198611218</ref><ref name="Van Bork 2002">Van Bork (2002)</ref> Het gaat dus om geschriften die gewaardeerd worden als kunstwerken, met name fictie, drama en poëzie.<ref>A.P. Cowie (hoofdred.), ''Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English.'' Fourth Edition. Oxford: Oxford University Press, 1989, 728. ISBN 0194311104</ref> Daarnaast wordt de term gebruikt in de betekenis van [[vakliteratuur]]: alle geschriften die over een bepaald onderwerp zijn verschenen. Als dat onderwerp de literatuur zelf betreft, heten de literaire werken primaire literatuur en de vakliteratuur daarover de [[secundaire bron|secundaire literatuur]].

In de manier waarop literatuur kan worden gedefinieerd kan worden gekozen voor een [[Essentialisme (filosofie)|essentialistische]] of voor een institutionele definitie. In het eerste geval wordt gekeken naar de formele eigenschappen van een tekst, zoals complexiteit en schoonheid en in het geval van poëzie zaken als [[Rijm (stijlfiguur)|rijm]] en [[enjambement]]. Deze criteria zijn echter voor een deel subjectief en daardoor problematisch. Bij een institutionele definitie van literatuur wordt gekeken of op dit gebied min of meer gezaghebbende instanties (te denken valt aan [[uitgeverij]]en, literatuurrecensenten, [[boekhandel]]s enz.) een tekst al dan niet als literair beoordelen.

Aan de selectie van hetgeen tot de literatuur wordt gerekend liggen meestal esthetische normen ten grondslag, maar ook andere eigenschappen kunnen een rol spelen, waaronder het fictieve gehalte en de zelfstandigheid van een tekst.<ref> name="Van Bork (2002)<"/ref> De hoofdindeling in genres is traditioneel drieledig; [[epiek]] oftewel verhalende literatuur, al dan niet in dichtvorm; [[lyriek]] oftewel de subjectieve gemoedsuitstorting van de schrijver (gevoelens en gedachten); en [[drama (genre)|drama]], dat wil zeggen de uitbeelding in [[toneelstuk|toneelvorm]].<ref>Lodewick (1975), 17, 37 en 45.</ref> De hiërarchie tussen de genres ligt niet vast, omdat esthetische normen in de loop der tijd veranderen. Zo werd proza lang niet als literatuur beschouwd; pas in de [[romantiek (literatuur)|romantiek]] komt daar verandering in en komt er een voldragen prozaproductie tot stand.<ref> name="Van Bork (2002)<"/ref> In de zeventiende eeuw stond het [[epos]] het hoogst aangeschreven als literair genre; [[Joost van den Vondel]] heeft dan ook meer dan eens geprobeerd zo'n heldendicht te schrijven.

Ook de status van individuele werken en auteurs kan veranderen met de norm: het meest archetypische voorbeeld is misschien wel de roman ''[[Moby-Dick (boek)|Moby-Dick]]'' van [[Herman Melville]], die bij verschijning in 1851 gemengd ontvangen werd. Het boek raakte in eerste instantie vrijwel geheel vergeten, maar na de opkomst van het [[modernisme]] en de daarmee gepaard gaande waardering voor complex proza, werd het honderdste geboortejaar van de auteur het vertrekpunt voor een snelle stijging van de status van zijn boek. [[Nescio]] en [[Willem Elsschot|Elsschot]] debuteerden beiden in de jaren 1910, maar hun werk steeg in waardering doordat twintig jaar later, onder invloed van het tijdschrift [[Forum (literair tijdschrift)|Forum]], proza dat aandoet als gewone spreektaal in aanzien steeg. Andersom is ook mogelijk: de Amerikaanse dichter [[Henry Wadsworth Longfellow| Longfellow]] geldt nu als een minder belangrijk talent dan in zijn tijd werd gedacht. In Nederland heeft de status van [[Jacob Cats (dichter)|Jacob Cats]] een daling doorgemaakt. Wat in een bepaalde periode als literatuur werd beschouwd, is na te lezen in wetenschappelijke [[literatuurgeschiedenis]]sen, die rekening houden met de normen uit de beschreven periode. Oudere literatuurgeschiedenissen beschrijven vaak subjectief wat in de tijd van de literatuurhistoricus nog steeds mooi gevonden werd.

'Zonder enige twijfel het moeilijkste probleem uit de hele literatuurwetenschap,' aldus de literatuurwetenschapper J.A. Dautzenberg, 'is het verschil tussen ''literatuur'' enerzijds en ''lectuur'' of ''ontspanningsliteratuur'' anderzijds. '<ref>Dautzenberg (1989), 495. Cursiveringen van termen door Dautzenberg.</ref> Hoewel volgens hem iedereen wel aanvoelt dat er kwaliteitsverschillen bestaan, is het 'hoogst onduidelijk' waarop dat verschil berust. Bovendien geldt dat ook wanneer er overeenstemming zou bestaan over welke eigenschappen hier een rol spelen, dan verschilt men van mening of een individueel werk over die eigenschappen beschikt. Een detectiveroman hoort spannend te zijn, maar de ene lezer vindt dezelfde roman saai die een ander spannend vindt.<ref name="Dautzenberg 1989, 495">Dautzenberg (1989), 495</ref> Daar komt bij dat ook ontspanningslectuur over hoge kwaliteit kan beschikken.<ref name="Dautzenberg 1989, 497">Dautzenberg (1989), 497</ref>

In het algemeen geldt dat literaire auteurs beter schrijven dan niet-literair, omdat zij een grotere woordenschat hebben, hun romanconstructie vernuftiger is, hun taalvermogen groter is: de zinsconstructie is gevarieerder en de beeldspraak origineler.<ref> name="Dautzenberg (1989), 495<"/ref> Een tweede verschil is een functioneel verschil: lectuur is een consumptiegoed dat na verbruik vergeten kan worden, literatuur wil de lezer aan het denken zetten.<ref> name="Dautzenberg (1989), 497<"/ref>

:Een roman bestaat in principe uit handelingen, en die worden verricht door mensen. In lectuur staan die handelingen centraal en zijn de personen slechts middelen om de handelingen te verrichten. In literatuur is het precies andersom: de handelingen dienen om te laten zien hoe de mensen zijn.<ref> name="Dautzenberg (1989), 497<"/ref>

Deze omschrijving bevat een element van ontmaskering. Een oorlogsroman die tot de ontspanningsliteratuur hoort, biedt alleen een spannend verhaal, terwijl ''Pastorale 1943'' van [[Simon Vestdijk|Vestdijk]] laat zien dat de verzetsmensen geen stoere helden waren, maar onhandige, bange mensen die voor hun verzet tegen de Duitsers vaak heel andere motieven hadden dan patriottisme. Literaire romans laten zien hoe de mensen achter de schijn zijn, stellen de waarheid over de mensen en de wereld aan de orde. In het geval van ontspanningslectuur van hoog niveau is het alleen dit verschil in functie dat beslissend is voor de indeling.<ref> name="Dautzenberg (1989), 497<"/ref>

{{Zie ook|Literaire eigenschappen worden verder beschreven in het artikel over een aan literatuur verwante term: [[bellettrie]].}}

Literatuur zou daardoor ook gedefinieerd kunnen worden als een verzameling teksten die door de smaakmakende gemeenschap als waardevol wordt beschouwd en volgens die gemeenschap bijzondere kenmerken heeft. Het blijft natuurlijk de vraag wie die "smaakmakende gemeenschap" precies is – veelal is dit een diffuus geheel van personen die samen het literaire veld uitmaken. Het betreft dus literatuurwetenschappers, recensenten, critici, schrijvers, opiniemakers, uitgevers, journalisten, mediafiguren, studenten, samenstellers van schoolboeken, leden van literaire jury's, enzovoort. Dit literaire veld is uiteraard steeds in beweging (het verandert voortdurend) en onderling verdeeld. Zo verandert de [[literaire canon]] die door de werkzaamheden van het veld tot stand komt gaandeweg.

Literaire traditie is het verschijnsel dat in een taalgebied in meer of mindere mate het schrijven van literatuur wordt uitgeoefend. De mate waarin en de manier waarop dit gebeurt verschilt sterk per taal- en cultuurgebied en is ten dele historisch bepaald. Zo is dat wat als "klassieke wereldliteratuur" wordt beschouwd over het algemeen het sterkst vertegenwoordigd in talen die worden gesproken in landen die behoren tot de [[Eerste Wereld|Eerste]] en de [[Tweede Wereld]]. Voorbeelden van talen met een dergelijke literaire traditie zijn het [[Frans]], [[Engels]], [[Duits]] en [[Russisch]]. Ook het [[Nederlands]] kent een literaire traditie, zij het in mindere mate, aangezien dit een wat kleiner taalgebied is.

------