Tijdsperceptie: verschil tussen versies

[[Bestand:Wooden hourglass 3.jpg|150px|right|thumb|Een zandloper als instrument voor waarneming van tijd over een langere periode. Het geeft aan hoeveel tijd is verstreken, en hoeveel tijd er nog rest]]

 

De uitdrukking tijdsperceptie roept vragen op. Tijd als zodanig kunnen wij immers niet waarnemen, maar alleen afleiden uit veranderingen van bepaalde gebeurtenissen. Ander gezegd: gebeurtenissen zoals een bepaald geluid, of een beeld van de omgeving worden altijd waargenomen in een bepaalde volgorde of temporele context: iets komt na iets anders of een pianoaccoord duurt kort of lang. Dus net zoals objecten in de omgeving een bepaalde ruimtelijke relatie hebben (een vlinder zweeft boven een bloem) hebben gebeurtenissen in de omgeving een bepaalde temporele relatie: een donderslag komt na een bliksemflits.

 

De waarneming van tijd, of meer algemeen: de ''timing'' van ons gedrag, is een nog vrijwel onontgonnen gebied in de psychologie. Tijdsperceptie is een complex proces waarbij niet alleen [[waarneming]] in engere zin, maar ook functies als (expliciet en impliciet) [[geheugen]], [[aandacht]] en [[motoriek]] zijn betrokken. Zo vereist het bespelen van een instrument of uitvoeren van computerspelletjes een accurate perceptuele én motorische timing. Tijdsperceptie speelt ook een rol in onze [[tijdsbeleving]]: soms lijkt de tijd zeer snel en soms zeer langzaam te verlopen. In reactietijdexperimenten is aangetoond dat anticipatie of preparatie van voorspelbare gebeurtenissen een meer efficiënte verwerking van informatie c.q. snellere motorische reacties mogelijk maakt.

Tijdsperceptie speelt tenslotte ook een rol bij een elementair leerproces als [[klassieke conditionering]], waarbij het tijdsinterval tussen de onconditionele (UCS) en conditionele stimulus (CS) van cruciaal belang is. Deze vormen van tijdsperceptie blijken niet alleen bij mensen maar ook bij dieren voor te komen.

 

Onderzoek naar tijdsperceptie heeft gebruik gemaakt van methoden die de accuraatheid meten van waarneming van tijd (zoals het schatten van de duur van tijdsintervallen tussen tonen), maar ook de accuraatheid van het produceren van bewegingen (zoals bijvoorbeeld bij ''tappen'': het ritmisch tikken van de vinger). Mensen die goed zijn in het produceren van regelmatige ritmische bewegingen blijken doorgaans ook tijdsintervallen nauwkeuriger te kunnen schatten. Het laatste pleit dus voor eenzelfde centraal timingsmechanisme<ref>Richard B. Ivry & R. Eliot Hazeltine. Perception and Production of Temporal Intervals Across a Range of Durations: Evidence for a Common Timing Mechanism. Journal of Experimental Psychology, Human Perception and Performance,1995, 21 3-18).</ref>

 

Er is nogal wat onderzoek gedaan naar de mechanismen en structuren in de hersenen die ten grondslag liggen aan het waarnemen of schatten van tijd. Over de specifieke rol van deze structuren, en met name over de vraag of er één enkel neuraal substraat bestaat voor de diverse soorten van tijdsperceptie bestaat echter nog geen duidelijkheid. Neuropsychologisch onderzoek heeft aannemelijk gemaakt dat meerdere structuren in het brein (als [[cerebellum]], [[thalamus]], [[basale ganglia]] maar ook hogere corticale structuren) bij de perceptie van tijd zijn betrokken. Mogelijk wijst dit er op dat bij tijdsperceptie meerdere mechanismen met een specifieke functie betrokken zijn die in verschillende hersengebieden zijn gesitueerd.

Ratten blijken over een zeer goede tijdsperceptie te beschikken. Dit is vastgesteld in studies naar [[operante conditionering]] waarbij beloning na specifieke tijdsintervallen werd gegeven. Sommigen van die studies laten zien dat ook bij ratten zonder [[cortex]] dit gedrag vrijwel intact blijft.<ref>Eli J. Jaldow, David A. Oakley & Graham C. L. Davey. Performance of Decorticated Rats on Fixed Interval and Fixed Time Schedules. European Journal of Neuroscience, 2006, 1, 461-470</ref> Dit wijst erop dat tijdsperceptie bij ratten afhankelijk is van subcorticale mechanismen.

Volgens een fMRI studie bleek bij het produceren van tijdintervallen zoals bij ritmische bewegingen van een vinger vooral sprake te zijn van activiteit in de mediale [[premotorische cortex]] en [[thalamus]]<ref>Stephen M. Rao, et al. Distributed Neural Systems Underlying the Timing of Movements. The Journal of Neuroscience, 1007, 17, 5528-5535</ref>.

Volgens Ivry <ref>Ivry, R. B. (1996). The representation of temporal information in perception and motor control. Current opinion in neurobiology, 6: 851-857.</ref> is het cerebellum vooral actief bij perceptie van zeer korte tijdsintervallen in de orde van fracties van een seconde, en de basale ganglia bij langere tijdsintervallen van meerdere seconden.

Veel onderzoekers veronderstellen dat tijdsperceptie gebaseerd is op een centraal klok- of oscillatiemechanisme<ref>Meck, W. H. (1983). Selective adjustment of the speed of internal clock and memory processes. Journal of experimental psychology: animal behaviour processes, 9 (2): 171-201</ref>. Deze [[interne klok]] zou niet alleen pulsen kunnen genereren, maar ook het aantal pulsen kunnen tellen en in het geheugen opslaan. Een kandidaat voor een dergelijk mechanisme zijn de basale ganglia, waarbij mogelijk nog een onderscheid kan worden gemaakt tussen een soort [[pacemaker]] mechanisme in de [[substantia nigra]] en een opslagmechanisme in het dorsaal [[striatum]].

 

Ook blijkt de neurotransmitter [[dopamine]] de tijdsperceptie (mogelijk via de basale ganglia) te kunnen beïnvloeden.<ref>Meck, W. H. & Church, R. M. (1987). Cholinergic modulation of the content of temporal memory. Behavioral neuroscience, 101 (4): 457-464.</ref> <ref>Harrington, D. L., Haaland, K. Y. & Hermanowicz, N. Temporal processing in the basal ganglia. Neuropsychologia 12, 3–12 (1998)

</ref>Dopamine [[agonisten]] (stoffen die de productie van dopamine versterken, zoals bijvoorbeeld [[cocaïne]]) versnellen de tijdsklok, en dopamine [[antagonisten]] die de werking van dopamine afremmen, vertragen de tijdsklok. Het eerste leidt tot een vertraging van de subjectieve tijdsbeleving (de tijdsduur wordt overschat; 20 minuten lijkt wel een uur), het tweede tot een versnelling van de subjectieve tijdsbeleving (de tijdsduur wordt onderschat: een uur lijkt wel 20 minuten). Ook is aangetoond dat bij bepaalde patiënten waarbij de dopamineproductie is verminderd, zoals bij patiënten die lijden aan de [[ziekte van Parkinson]] de tijdsperceptie is veranderd<ref>Pastor, M. A., Artieda, J., Jahanshahi, M. & Obeso, J. A. (1992). Time estimation and reproduction is abnormal in Parkinson’s disease. Brain, 115 (1): 211-225.</ref>. Tijdsintervallen worden daarbij subjectief korter geschat dan zij objectief zijn. Omdat dopamine ook projecties heeft naar de de frontale cortex, kunnen ook deze hogere gebieden in de hersenen bij tijdsperceptie betrokken zijn.

Een fMRI studie van Rao e.a. <ref> Stephen M. Rao, Andrew R. Mayer & Deborah L. Harrington. The evolution of brain activation during temporal processing. Nature Neuroscience 4, 317 - 323 (2001)</ref>suggereert dat aan verschillende aspecten van tijdsperceptie een dynamisch netwerk van verbindingen tussen corticale en subcorticale gebieden in de hersenen ten grondslag ligt. De gebieden zouden volgens auteurs met verschillende deelcomponenten van tijdsperceptie samenhangen, namelijk een mechanisme voor tijdswaarneming (basale ganglia, mogelijk de eerder genoemed interne klok), aandacht (rechter [[pariëtale schors]]) en het [[werkgeheugen]] (rechter dorsolaterale [[prefrontale cortex]]).

Het meeste onderzoek naar tijdsperceptie heeft betrekking op de vraag hoe mensen tijd schatten of ervaren over relatief korte perioden van bijvoorbeeld seconden, minuten of uren. Tijdsbeleving kan ook betrekking hebben op hoe mensen tijd beleven over het verloop van meerdere jaren, dus binnen de menselijke levensloop.

Als mensen gevraagd wordt aan te geven wanneer bepaalde gebeurtenissen in de tijd hebben plaatsgevonden, worden er twee soorten fouten gemaakt. Gebeurtenissen die vrij recent hebben plaatsgevonden worden eerder (verderweg in de tijd) geschat, en gebeurtenissen die lang geleden hebben plaatsgevonden worden later (dichterbij in de tijd) geschat. Het lijkt alsof de verrekijker of telescoop in de tijd niet goed is ingesteld, vandaar de benaming 'telescopische fouten'. Verderweg schatten heet ook wel ''backward telescoping'' en dichterbij schatten ''forward telescoping''<ref>It Seems like Only Yesterday: The Nature and Consequences of Telescoping Errors in Marketing Research Journal article by Vicki G. Morwitz; Journal of Consumer Psychology, Vol. 6, 1997</ref>.

 

 

[[Categorie:Psychologie]]