Handelend voorwerp: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Versie 18321078 van Solejheyen (overleg) ongedaan gemaakt. |
|||
Regel 1:
Het '''handelend voorwerp''' is in een [[lijdende vorm| lijdende zin]] een bepaling die aangeeft wie de handeling verricht. Het handelend voorwerp heeft de vorm van het [[voorzetsel]] ''door'' gevolgd door een [[persoonlijk voornaamwoord]] of een [[zelfstandig naamwoord]]. Het wordt daarom ook wel ''bepaling van de handelende persoon'' of ''passieve ''door''-bepaling'' genoemd.
==Lijdend en bedrijvend==
Een ''handelend voorwerp'' komt dus uitsluitend in een lijdende zin voor. Het is de tegenhanger van het ''[[Onderwerp (zinsontleding)|onderwerp]]'' in een [[bedrijvende vorm|bedrijvende zin]]. In de volgende voorbeelden zijn het ''onderwerp'' in de bedrijvende zin en het ''handelend voorwerp'' in de lijdende zin cursief getypt. De gekozen werkwoordstijden zijn tamelijk willekeurig: voor iedere denkbare tijd is zo'n stel mogelijk:
{| class="wikitable"
! '''tijd'''
! '''bedrijvend''' (''activum'')
! '''lijdend''' (''passivum'')
|-
| '''[[onvoltooid tegenwoordige tijd|o.t.t.]]<br />[[onvoltooid verleden tijd|o.v.t.]]<br />[[voltooid tegenwoordige tijd|v.t.t.]]<br />[[voltooid verleden tijd|v.v.t.]]'''
| ''Hij'' neemt mijn opmerking niet serieus.<br />''De heer Balkenende'' bracht een bezoek aan het staatshoofd.<br />''Marie'' heeft het carnavalslied geschreven.<br />''Wij'' hadden het voorstel allang van de hand gewezen.
| Mijn opmerking wordt ''door hem'' niet serieus genomen.<br />''Door de heer Balkenende'' werd een bezoek aan het staatshoofd gebracht.<br />Het carnavalslied is ''door Marie'' geschreven.<br />Het voorstel was ''door ons'' allang van de hand gewezen.
|}
===Transformaties: onderwerp wordt handelend voorwerp===
Het verband tussen een bedrijvende en een lijdende zin is aan strikte regels gebonden. Van een bedrijvende zin kan de taalgebruiker een lijdende maken door een aantal transformaties, of instructies, toe te passen. Bij de volgende stappen levert de laatste een handelend voorwerp op:
*1. Bepaal het ''[[lijdend voorwerp]]'' uit de bedrijvende zin, en maak daarvan het ''onderwerp'' in de lijdende zin. (In de eerste zin: "mijn opmerking".)
*2. Bepaal de tijd van het gezegde.
**2.a. Is het ''onvoltooid'' ("neemt"), zet dat gezegde dan om in een vorm van "'''worden'''" plus het ''[[voltooid deelwoord]]'' ("wordt genomen") in de lijdende zin.
**2.b. Is het ''voltooid'' ("heeft geschreven"), zet dat gezegde dan om in een vorm van "'''zijn'''" plus het ''voltooid deelwoord'' ("is geschreven") in de lijdende zin.
*3. Bepaal het ''[[Onderwerp (zinsontleding)|onderwerp]]'' uit de bedrijvende zin ("hij"), en maak daarvan een ''handelend voorwerp'' met ''door'' in de lijdende zin ("door hem").
Dit is theoretisch. In de praktijk zal geen taalgebruiker deze stappen een voor een doorlópen, zeker niet bewust. Ze zijn slechts een model van wat er gebeurt.
===Degradatie===
Een onderwerp van de zin is een belangrijker zinsdeel dan een ''door''-bepaling. De derde stap houdt dan ook een degradatie in: de zaak die door het onderwerp wordt uitgedrukt, verliest aan belang in een lijdende zin, doordat hij nu met een ''door''-bepaling wordt weergegeven.
De derde stap kan zelfs worden overgeslagen; het oorspronkelijke onderwerp wordt zo onbelangrijk geacht, dat het in de lijdende zin in het geheel niet meer voorkomt:
::''Mijn opmerking wordt niet serieus genomen.''
Door wie, dat doet er hier niet meer toe.
==Andere bijwoordelijke bepalingen met ''door''==
In sommige lijdende zinnen komt een andere ''door''-bepaling voor. Zij geeft geen geen handelend voorwerp aan, maar een [[bijwoordelijke bepaling]]. In de zin:
::''Haar hoed werd ''door de vreemde vorm ervan'' tot kunstwerk verheven.''
is die vreemde vorm geen handelende instantie.
Ook hier hebben we weliswaar een lijdende zin (''werd verheven''), maar de woordgroep met ''door'' geeft een ''oorzaak'' aan. Dit is een ''bepaling van causaliteit''. Het is niet de vreemde vorm die verheft, het is de vreemde vorm die ''aanleiding geeft'' tot de verheffing. In dit geval kunnen we vaak onderscheiden tussen ''oorzaak'' (met ''door'') en ''reden'' (met ''om'': dan wordt gedacht aan de overwegingen die, al dan niet bewust, ten grondslag lagen aan de verheffing).
===Homonieme zinnen===
Een lijdende zin kan dus twee soorten bepalingen met ''door'' bevatten. In sommige zinnen zijn twee interpretaties mogelijk: de ''door''-groep kan een bepaling van causaliteit zijn, maar ook een handelend voorwerp.
::''Er zijn door die vrouw heel wat reputaties beschadigd.''
kan betekenen:
* "Die vrouw heeft heel wat reputaties beschadigd." (''Door die vrouw'' is dan handelend voorwerp.)
* "Er zijn omwille van/vanwege die vrouw heel wat reputaties beschadigd." Mannen raakten wellicht verblind en dachten niet meer aan hun goede naam. (''Door die vrouw'' is dan bepaling van causaliteit.)
Hier hebben we dus twee zinnen, weliswaar met één vorm maar met twee verschillende betekenissen: dit paar zinnen is [[homoniem]].
== Zie ook ==
*[[Actief/passief (taalkunde)]]
{{Navigatie redekundige ontleding}}
[[Categorie:Zinsdeel]]
| |||