Gebruiker:Maurits/Der Begriff der Religion im System der Philosophie

Mee bezig Aan deze pagina of deze sectie wordt de komende uren of dagen nog druk gewerkt. Klik op geschiedenis voor de laatste ontwikkelingen.

Der Begriff der Religion im System der Philosophie (nederlands: Het begrip van de religie in het systeem van de filosofie) is een filosofisch werk van Hermann Cohen uit 1915, waarin hij de religie een plaats geeft in de door hem geformuleerde systematische filosofie.

Neo-kantiaans kader

Hermann Cohen schreef het werk vanuit zijn grote kennis van de kantiaanse filosofie, de joodse filosofie en de filosofie in het algemeen. Eerder schreef hij drie werken die een verdieping beogen te zijn van Kant's drie kritieken, namelijk:

• Logik der reinen Erkenntnis
• Ethik des reinen Willens
• Ästhetik des reinen Gefühls

De drie domeinen die normaliter in de filosofie worden onderscheiden, namelijk het Ware, het Goede en het Schone worden in zijn werk verbonden met de respectievelijke vermogens, verstand of rede, wil en gevoel.

De psychologie is voor Cohen, evenals bij Plato, de discipline waarin deze vermogens als een eenheid worden beschouwd. Het object van de psychologie is immers de psyche, ofwel de ziel, waarvan de drie genoemde vermogens de delen zijn.

Opbouw van het werk

Het werk bestaat uit de volgende vijf hoofdstukken:

• Das Problem des Begriffs der Religion im Verhältnis zur Religionsgeschichte und zur Metaphysik
• Das Verhältnis der Religion zur Logik
• Das Verhältnis der Religion zur Ethik
• Das Verhältnis der Religion zur Ästhetik
• Das Verhältnis der Religion zur Psychologie

Das Problem des Begriffs der Religion im Verhältnis zur Religionsgeschichte und zur Metaphysik

Het eerste hoofdstuk bevat de probleemstelling, de methode en de problemen die samenhangen met de probleemstelling. Het kan beschouwd worden als een inleiding op de rest van het werk en bevat een beknopte weergave van wat in de overige hoofdstukken zal volgen.

Eigenart und Selbstandigkeit

Het meest fundamentele probleem dat zich voordoet in de behandeling van de religie in relatie tot de verschillende transcendentalia, is dat van Eigenart und Selbstandigkeit. Immers, als de Logica, Ethiek en Esthetiek alles omvatten, welke plaats blijft er dan nog over voor de religie? In ieder afzonderlijk hoofdstuk zal Cohen betogen dat de religie weliswaar niet onafhankelijk is, maar wel een eigen aard heeft.

Das Individuum

"Das Individuum ist nicht der Menschentypus, der das Auge des Künstlers anzieht. Das Individuum ist aber auch nicht das Symbol der Menschheit, die den ethischen Begriff des Menschen bildet. Das Individuum ist weder ein logischer, noch ein ethischer Begriff in dem engeren religiösen Sinne; es gehört daher nicht der Mehrheit an, und auch nicht der Allheit, sondern es entsteht, es entspringt in der Korrelation zu Gott. Der religiöse Mensch ist schlechthin Individuum. [...] Diese Individualität aber erst macht den Menschen wahrhaft zum Menschen, nicht nur zur Abstraktion eines Menschenbegriffs."

Das Verhältnis der Religion zur Logik

zwei Arten des Seins

Sein und Dasein

Das Verhältnis der Religion zur Ethik

zwei Arten des (Guten?); Eigenart und Selbstandigkeit: hoewel de religie een eigen wezen heeft, is ze niet onafhankelijk van de ethiek.

• Eigenart. Het wezenlijke van de religie is volgens Cohen de 'Korrelation von Mensch und Gott'. Deze relatie wordt gekenmerkt door vergeving, verlossing en verzoening. Centraal in zijn analyse van het religieuze bewustzijn staat het zondebewustzijn van het individu; dit bewustzijn moet onderscheiden worden van het zedebewustzijn van het collectief, dat in de ethiek centraal staat. In deze zin onderscheidt Cohen ook de God van de ethiek van de God van de religie: de eerste is de God van de mensheid, de tweede is de God van de individuele mens.
• De genade is de boetearbeid van het individuele bewustzijn, dat in de overgang van het ethische naar het religieuze zich van zijn zondigheid bewust wordt, en zichzelf hiervan bevrijdt door louter zichzelf te erkennen als oorzaak van dit radicale kwaad in en door zichzelf. In de geactualiseerde relatie van het individuele bewustzijn met het idee van God transformeert het bewustzijn van een ethisch bewustzijn naar een religieus bewustzijn; in de transformatie ontstaat de vraag naar de (on)mogelijkheid van het radicale kwaad in en door zichzelf, de ethische vraag naar de straf en de (identieke) religieuze ervaring van het lijden; in de gerealiseerde relatie komt de overdracht van vergeving, genade en verzoening tot stand. "Das Leid gehört als Strafe zum ethischen Begriffe des Menschen, und auf diesem ethischen Grunde erhebt sichür die Eigenart der Religion die Palme der Erlösung."
• De profeten hadden volgens Cohen een socialistische missie. Zij erkenden de armoede als het eigenlijke leed. De oude mythe van de overerving van de schuld werd gesteld tegenover het nieuwe monotheïstische concept van de individuele zonde, wat een onrechtvaardigheid impliceert: armoede zou dan een straf zijn en rijkdom een deugd, terwijl de schuld of de oorzaak niet (meestal) in het individu gelegen is. De profeten traden hiertegen op; armoede werd een teken van vroomheid: de arme heeft geen schuld aan zijn armoede.
• De messias denoteerde oorspronkelijk de gezalfde priester-koning. De profeten herdefiniëren het begrip echter als een toekomstige 'redder' aan het einde der tijden. Het verleggen van de hoop van het volk naar een toekomstig individu is noodzakelijk om de priester-koning niet meer als ideale mens voor te kunnen stellen, maar de arme.
• De God van de arme is niet de God van het vrome of schuldige individu, maar een sociale God.
• Het ethische grondbegrip is de achting, die op de zedelijke waardigheid van iedere mens betrokken is. Het maakt echter geen onderscheid tussen arm of rijk; hiervoor is volgens Cohen het (religieuze) medelijden noodzakelijk, dat de mensenliefde realiseert.

Das Verhältnis der Religion zur Ästhetik

zwei Arten der Liebe

• Voor Plotinus is God de oerbron van het Schone. Echter, als dit waar is, dan is de esthetiek niet zelfstandig.
• De liefde van de religie is een liefde tot het individu, de liefde van de kunst een liefde tot materie of ten hoogste een type. Mogelijkerwijs is de liefde van de kunst een noodzakelijke voorbereiding voor de liefde van de religie; echter, beiden zijn niet hetzelfde.
• Mitleid

"Um es paradox auszudrücken, würde ich sagen: die Propheten haben noch gar nicht eigentlich Religion geschaffen, sondern nur Sittlichkeit. So seher ist ihr Gott der Gott der Gerechtigkeit, der zwar auch der Gott der Liebe ist, aber das letztere nur, weil er Recht und Gerechtigkeit liebt. Die Religion der Propheten is daher noch immer nur die Religion der Sittlichkeit. Erst mit den Psalmen verwandelt sich die Sittlichkeit in Religion. [...] Man könnte die obige Paradoxie noch weiter führen: die Propheten haben im grunde noch gar nicht das Verhältnis zwischen Mensch und Gott zur Ausführung gebracht: sie bleiben ihrem Hauptgedanken nach stehen bei dem Verhältnis zwischen Mensch und Mensch." (Ast.30/31).

"Der Gott des Individuums ist der Gott der Religion."(Ast.32)

Jodendom en christendom

• In het jodendom heeft de God van de genade en vergeving slechts één betekenis: de zedelijke arbeid van de mens te waarborgen, als een transcendent doel. Het christendom heeft volgens Cohen een pantheistisch godsbegrip: God werkt mee in de zedelijke arbeid van de mens en is dus ook immanent. Hierbij moet aangetekend worden, dat er geen leerstellige christen te vinden zal zijn, die beweert dat hij pantheïst is; weliswaar is de vorm van het christelijk monotheïsme door het immanentisme verwant met het pantheïsme, in tegenstelling tot het volledig transcendente joodse monotheïsme.
• In het christendom bestaat een ideaal voorbeeld van God, namelijk zijn personificatie Christus.

Monotheisme en pantheïsme

• "Wahrend der Pantheist an der Liebe von Gott Anstoss nimmt, könnte der Monotheist Anstoss nehmen an der Liebe zu Gott. [...] Wenn ich Gott liebe, so liebe ich nicht pantheïstisch das Universum, nicht die Tiere, die Bäume und die Kräuter, als meine Mitgeschöpfe, sondern aber ich liebe in Gott einseitig den Vater der Menschen, und diese Höhere Bedeutung und diese soziale Prägnanz hat nunmehr der religiöse Terminus von Gott als Vater: er ist nicht sowohl der Schöpfer und Urheber, sondern vielmehr der Schutz und Beistand der Armen. [...] Nicht das Universum, aber das sittliche Universum, das soziale Dasein der Menschen muss ich denken und lieben, wenn mein Denken Gottes: Liebe heissen darf."

Sein en Dasein van God

Zoals veel (godsdienst-)filosofen tijdens en na de Verlichting probeert Cohen God's bestaan niet meer te bewijzen. De grote voorganger van de neo-kantiaan Cohen weerlegde in zijn Kritik der reinen Vernunft reeds de mogelijkheid van alle ontologische (en daaraan gesubsumeerde) godsbewijzen. Toch vervalt hiermee voor Cohen (evenals Kant) niet de waarde van het begrip. Hij onderscheidt hiertoe tussen het Sein en het Dasein van God. Hoewel God geen (empirisch) Dasein (existentie) heeft, heeft hij wel een Sein (essentie), en het is juist dit Sein, waar het om gaat. Het verschil tussen essentie en existentie is te vergelijken met het verschil tussen connotatie en denotatie in de contemporaine analytische filosofie. In deze termen heeft het begrip 'God' wel een relevante connotatie, maar geen reële denotatie.

Citaten

Ethik:

• "Es besteht ja keine Kluft zwischen dem Individuum und der Menschheit.
• "In der Ethik umstrahlt Gott die Menschheit mit der Zuversicht der Sittlichkeit auf Erden; in der Religion das Individuum mit der Zuversicht seiner persönlichen Befreiung von Schuld un Sühne, seiner Wiederherstellung zur Aufgabe der sittlichen Freiheit."
• "(Und ebenso) ist der Gott der Vergebung, der Erlösung und der Versöhnung nicht etwa ein Mythos, sondern, wie er eine notwendige Ergänzung zum Gotte der Ethik bildet, so ermöglicht er auch jene befreiende (sittliche) Arbeit des Individuums, die ohne das Ziel der Gnade den SInn ihres Weges verlöre."
• "Wie soll ich mich nun aber zu der Tatsache des allgemeinen Menschenleids verhalten, wenn ich nicht soll sagen dürfen, das Leid sei die Strafe für die Schuld; und der Tod, als Symbol des Leids, die Strafe der Sünde? [...] Wenn ein Zeitalter vom Mysterium des Todes ergriffen ist, und aus ihm heraus alles menschliche Leid zu begreifen sucht, so denkt ein anderes Zeitalter Nüchterner, und an die Stelle des Mysteriums tritt das Geschitsbild der sozialen und politischen Wirklichkeit."
• "Der Mensch ist dem Menschen nicht en Fremder, der auch ein Sklave sein könnte, sonder er gehört in mein Selbstbewusstsein; und zwar nicht allein theoretisch, sondern vor allem praktisch. [...] Der Mensch [...] ist [...] kein isoliertes Wesen, [...] ich kann mich selbst nicht als Menschen denken, es sei denn, dass ich meinen Begriff des Menschen von diesem Menschenbegriffe des Armen abstrahiert habe."

Ästhetik:

• "Wenn wir aber genau prüfen, auf welchen Begriff des Menschen unsere ästhetische Liebe sich bezieht, so lehrt uns schon die ästhetische Analyse des eigentlichen Gegenstands im Kunstwerk, dass dies nicht ein Individuum sein kann, sondern nur ein Typus. [...] Die ästhetische Liebe ist Eros, ist reines schöpferisches, ein Kunstwerk schaffendes, und in diesem Schaffen sich bewährendes Gefühl. Aber dieses schaffende Gefühl der Liebe zur Natur des Menschen ist nicht Liebe, als religiöse Menschenliebe."

Verwante werken

• Cohen, Hermann (18xx). Deutschtum und Judentum
• Cohen, Hermann (18xx). Religion der Vernunft aus den Quellen des Judentums
• Kant, Immanuel (1793). Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft.