Arnold Pannartz en Konrad Sweinheim

Arnold Pannartz en Konrad Sweinheim (ook Sweynheim en Sweynheym) waren twee drukkers uit de 15e eeuw, die de drukkunst in Italië hebben geïntroduceerd.

Dubbelbladzijde uit de "De divinis institutionibus" door Lactantius gedrukt door Pannartz and Sweynheim in 1465, kopie van de Bayerische Staatsbibliothek

Biografie

bewerken

Pannartz stierf omstreeks 1476, Sweinheim in 1477[1]. Pannartz was waarschijnlijk afkomstig van Praag[2] en Sweinheim van Eltville in de buurt van Mainz. Ze hoorden beiden tot de geestelijkheid. Sweinheim zou gewerkt hebben in Eltville[3] met Gutenberg tussen 1461 en 1464. Men weet niet of Pannartz en Sweinheim elkaar in Duitsland leerden kennen, maar het staat vast dat ze Gutenbergs uitvinding naar Italië brachten[4].

Ze vestigden zich in 1464 in de abdij van Santa Scholastica in Subiaco waar ze hun eerste drukpers opzetten, trouwens de eerste in Italië, en leefden er als lekenbroeders. Het was de Spaanse kardinaal Juan de Torquemada, abt van Subiaco die hen gevraagd zou hebben zich daar te vestigen[4]. Martin Davies[5] schrijft dat ze waarschijnlijk naar Subiaco trokken na de troebelen in Mainz in 1462 en dat ze zouden zijn gestuurd of aangemoedigd door kardinaal Nicolaas van Cusa, die goed geïntroduceerd was in humanistische kringen in Rome. Zijn secretaris was Giovanni Andrea Bussi die later nog met Pannartz en Sweinheim zou meewerken als uitgever en lijsten van de beschikbare werken zou verspreiden. Bussi werd later bibliothecaris bij de paus.

De eerste incunabel die ze publiceerden, op 30 september 1465, was de De Oratore van Cicero (ISTC ic00654000)[6]. Vervolgens publiceerden ze op 29 oktober 1465 de De divinis institutionibus van Lactantius (ISTC il00001000), het eerste gedateerde boek gedrukt in Italië en de De civitate Dei van Augustinus (ISTC ia01230000) op 12 juni 1467. Deze drie werken vormen een keerpunt in de geschiedenis van het drukken: als drukletter wordt niet de gebruikelijke gotische textura gebruikt, maar een ronder lettertype, gebaseerd op het humanistische schrift[7][8].

 
Lettertype ontworpen door Pannartz en Sweinheim, ca. 1465.

In 1467 trokken ze naar Rome en vestigden zich in het Palazzo Massimi aan het Campo de' Fiori, hen ter beschikking gesteld door Francesco en Pietro de’ Massimi[9]. Daar drukken ze 35 boeken[10] met edities variërend van 275 tot 300 exemplaren, te weten werk van Lactantius, Cyprianus, Augustinus, Hiëronymus, Leo de Grote, Thomas van Aquino, Cicero, Apuleius, Aulus Gellius, Vergilius, Livius, Strabo, Plinius, Quintilianus, Suetonius, Ovidius en anderen. Veel van hun werk vormt de eerste gedrukte uitgave ('Editio princeps') van de betreffende auteur. Voor het voorbereiden van de uitgave werkten ze samen met Giovanni Andrea Bussi, dan bisschop van Aleria, die voor hen de te drukken werken uitzocht, de manuscripten leende van de eigenaars, de teksten koos en redigeerde, en de drukproeven corrigeerde.

De twee drukkers zagen de zaken echter te groot en drukten te grote oplagen, waarvan een groot deel onverkocht bleef. Eigenlijk was dit een eerste geval van overproductie van boeken - een verschijnsel dat in het Italië van de vroege jaren 1470 algemeen was. Sweinheim en Pannartz stuurden dan ook hun assistent Bernhard von Merdingen in 1472 naar Neurenberg in een poging om hun voorraad daar op de markt te slijten en richtten in 1472 een verzoek aan Paus Sixtus IV voor ondersteuning, maar zonder resultaat. Daarna stapte Sweinheim in 1473 uit het partnerschap en keerde terug naar Mainz, waar hij in 1474 tot kanunnik benoemd werd aan de collegiale kerk van St. Victor. Pannartz bleef verder werken in Rome en publiceerde nog dertien boeken[10], waarvan twee herdrukken, onder zijn eigen naam tussen 1474 en 1476. Ook nam hij zijn eerste ambacht weer op, de kopergravure, en realiseerde kaarten voor de Cosmographia van Ptolemaeus, maar overleed voor het werk klaar was.


Uitgegeven in Subiaco

bewerken
Auteur Werk Datum
Cicero, Marcus Tullius. De oratore voor 30 september 1465
Lactantius, Lucius Coelius Firmianus De divinis institutionibus 29 oktober 1465
Augustinus, Aurelius. De civitate dei 12 juni 1467

Uitgegeven in Rome

bewerken
Auteur Werk Editeur Datum
Cicero, Marcus Tullius. Epistolae ad familiares 1467
Hieronymus. Epistolae. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 13 december 1468
Rodericus Zamorensis. Speculum vitae humanae 1468
Cicero, Marcus Tullius. Brutus. Add: Orator 12 januari 1469
Cicero, Marcus Tullius. De officiis. Add: Paradoxa Stoicorum; Laelius, sive de amicitia; Cato maior, sive de senectute 24 januari 1469
Apuleius Madaurensis, Lucius. Opera. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 28 februari 1469
Gellius, Aulus. Noctes Atticae. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 11 april 1469
Caesar, Gaius Julius. Commentarii. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 12 mei 1469
Bessarion, Cardinal. Adversus calumniatorem Platonis. Add: Correctio librorum Platonis de legibus Georgio Trapezuntio interprete. De natura et arte voor 28 augustus 1469
Livius, Titus. Historiae Romanae decades. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 1469
Lucanus, Marcus Annaeus. Pharsalia. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 1469
Strabo. Geographia, libri XVI (Tr: Guarinus Veronensis and Gregorius Tiphernas). Johannes Andreas, bisschop van Aleria 1469
Vergilius Maro, Publius. Opera [Bucolica, Georgica, Aeneis, with argumenta]. Additional texts. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 1469
Paulus II, Pont. Max. Bulla 19 april 1470 "Ineffabilis providentia" de publicatione anni Jubilaei na 19 april 1470
Cicero, Marcus Tullius. Epistolae ad Brutum, ad Quintum fratrem, ad Atticum. Johannes Andreas, bisschop van Aleria voor 30 augustus 1470
Plinius Secundus, Gaius Historia naturalis. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 8 april - 30 augustus 1470
Leo I, Pont. Max. Sermones. Add: Johannes Andreas, bisschop van Aleria, Letter. Symbolum Nicaenum. Testimonia semper verus sit deus et veus homo Johannes Andreas, bisschop van Aleria. na 21 september 1470
Quintilianus, Marcus Fabius. Institutiones oratoriae. Johannes Andreas, bisschop van Aleria na 30 augustus 1470
Suetonius Tranquillus, Gaius. Vitae XII Caesarum. Prelim: Johannes Andreas: Epistola ad Paulum II; Ausonius: Versus Johannes Andreas, bisschop van Aleria. na 30 augustus 1470
Thomas Aquinas. Catena aurea super quattuor evangelistas. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 1470
Cyprianus. Opera. Johannes Andreas, bisschop van Aleria januari of februari] 1471
Biblia latina. Johannes Andreas, bisschop van Aleria. niet voor 15 maart 1471
Silius Italicus. Punica. Add: Calpurnius et Nemesianus: Bucolica. Hesiodus: Opera et dies (Tr: Nicolaus de Valle. Prelim: Nicolaus de Valle: Epistola Pio II) Johannes Andreas, bisschop van Aleria. niet voor 5 april 1471
Cicero, Marcus Tullius. Orationes. Johannes Andreas, bisschop van Aleria tussen mei en juli 1471
Ovidius Naso, Publius. Opera. Johannes Andreas, bisschop van Aleria niet voor 18 juli 1471
Cicero, Marcus Tullius. Scripta philosophica 1471
Nicolaus de Lyra. Postilla super totam Bibliam. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 1471-72
Justinus, Marcus Junianus. Epitomae in Trogi Pompeii historias 26 september 1472
Terentius Afer, Publius. Comoediae 6 Oct. 1472
Caracciolus, Robertus. Sermones quadragesimales de poenitentia 17 november 1472
Donatus, Aelius. Commentarius in Terentii Comoedias 10 december 1472
Aristoteles. Ethica ad Nicomachum (Vert: Leonardus Brunus Aretinus) 11 januari 1473
Perottus, Nicolaus. Rudimenta grammatices 19 maart 1473
Martialis, Marcus Valerius. Epigrammata 30 april 1473
Polybius. Historiae (Vert: Nicolaus Perottus) 31 december 1473

Uitgegeven door Pannartz in Rome

bewerken
Auteur Werk Editeur Datum
Perottus, Nicolaus. (heruitgave) Rudimenta grammatices 2 december 1474
Seneca, Lucius Annaeus. Epistolae ad Lucilium 1 februari 1475
Indulgentiae ecclesiarum principalium urbis Romae 1 februari 1475
Herodotus. Historiae (Vert: Laurentius Valla). Johannes Andreas, bisschop van Aleria 20 april 1475
Valla, Laurentius. Elegantiae linguae latinae 2 juli 1475
Statius, Publius Papinius. Silvarum libri V. Comm: Domitius Calderinus. Add: Ovidius: Sappho (Comm: Domitius Calderinus). Domitius Calderinus: Elucubratio in quaedam Propertii loca 13 augustus 1475
Thomas Aquinas. Summa contra gentiles, sive De veritate Catholicae fidei 20 september 1475
Hierocles. In aureos versus Pythagorae opusculum (Vert: Joannes Aurispa) 21 september 1475
Sallustius Crispus, Gaius. Ex libris Historiarum orationes et epistolae 25 september 1475
Josephus, Flavius. De bello Judaico. Vert: Rufinus Aquileiensis. Bartholomaeus Platina 25 november 1475
Thomas Aquinas. De veritate. Joannes Franciscus Venetus 20 Jan. 1476
Perottus, Nicolaus. (heruitgave) Rudimenta grammatices 25 februari 1476
Hieronymus. Epistolae. Pars I. Johannes Andreas, bisschop van Aleria 28 maart 1476