Arnold Hendrik de Hartog

Arnold Hendrik (Nol) de Hartog (Rotterdam, 11 april 1869 - Amsterdam, 9 december 1938) was een Nederlands Hervormde theoloog, predikant en hoogleraar. Zijn ideeën ontleende hij aanvankelijk aan zijn leermeester Abraham Kuyper, maar later kon hij zich niet meer verenigen met diens verstandelijke gereformeerde theologie, die voor hem een te gesloten stelsel vormde. Hij spande zich in om aan de hand van met name de wijsbegeerte van Arthur Schopenhauer en van Eduard von Hartmann het ‘gerationaliseerde’, conventionele christendom van een nieuw elan te voorzien, en het tegelijkertijd tegen het atheïsme te verdedigen.^[1]

Levensbeschrijving bewerken

De Hartog promoveerde in 1903 cum laude met zijn proefschrift Het probleem der wilsvrijheid naar Schopenhauer. Daarna werd hij predikant in Ommeren in de Betuwe, tot hij in 1906 werd beroepen naar Heemstede. In dat jaar trouwde hij met J.L.G. Meyjes. Zij schreef en vertaalde uit het Duits en gaf cursussen aan de Internationale School voor Wijsbegeerte in Amersfoort, die haar man in 1916 mede had opgericht. Hun tweede zoon, Jan de Hartog, werd bekend als schrijver van romans.

In 1910 werd De Hartog predikant in Haarlem, en van 1917 tot 1931 was hij predikant voor de Nederlands Hervormde kerk in de Watergraafsmeer in Amsterdam. Daarnaast preekte hij regelmatig in de Westerkerk en in de Ronde Lutherse Kerk aan het Singel, die dan afgeladen vol waren. De Hartog was populair vanwege zijn hartstochtelijke en meeslepende manier van preken, met een eigen betoogtrant en woordkeus. Hij was een gedreven, sociale en meevoelende predikant die gesprekken met andersdenkenden niet uit de weg ging. Velen werden door hem geïnspireerd, onder wie de twee broers Wim en Jan Leene.^[2] De gedrevenheid van De Hartog sloot aan bij de pioniersgeest die heerste in Nederland in het interbellum, de periode tussen de beide wereldoorlogen.^[3]

De Hartog was van 1926 tot 1930 bijzonder hoogleraar in de apologie van het christendom aan de Universiteit Utrecht, vanwege de naar hem genoemde A.H. de Hartog-stichting, die was opgericht door een groep aanhangers.^[4] Hij werd eind 1930 benoemd tot gewoon hoogleraar in de wijsbegeerte van de godsdienst en de zedenkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn gehoor bestond uit daar slechts een klein aantal lutherse en doopsgezinde studenten. De laatste jaren van de Hartogs waren weinig gelukkig omdat hij zich geïsoleerd en miskend voelde.^[5] Hij overleed op 69-jarige leeftijd na een lang en pijnlijk ziekbed.

De Hartogs gedachtegoed bewerken

Filosofie was belangrijk in het denken van De Hartog. Hij beschouwde haar als onlosmakelijk verbonden met theologie, aangezien beide streven naar her ware. Hij kon zich goed vinden in het denken van Schopenhauer, Schelling en Hartmann. Daarin bespeurde hij een herleving van de metafysica, die in zijn tijd en cultuur werd verwaarloosd. De Hartog wilde godsdienst en wijsbegeerte met elkaar in overeenstemming brengen door aan te tonen dat ook in de filosofie wel wordt uitgegaan van allesomvattend, bezielend eenheidsprincipe waaraan alles ten grondslag ligt, en waardoor alles met alles verbonden is. Die denkwijze staat nu bekend als het holisme.

Zowel De Hartog als zijn vrouw Luc de Hartog-Meyjes werden sterk geïnspireerd door Jakob Boehme. Allebei hebben zij een bloemlezing met citaten van deze Duitse protestantse mysticus gepubliceerd.^[6] De Hartog heeft een belangrijk bijdrage geleverd aan de popularisering van enkele filosofen, die hij behandelde in de boekenserie 'Groote denkers' (uitg. Hollandia-Drukkerij Baarn). Daartoe behoorden Spinoza, Kant, Schopenhauer, Fichte, Schelling, Hegel en Hartmann.

Tevens was hij redacteur van Nieuwe Banen - Tijdschrift ter Verdediging en Verdieping van de Christelijke Wereldbeschouwing (ook wel: Bijdragen ter verdediging en verdieping van de Christelijke wereldbeschouwing), dat in de periode 1908-1926 tien maal per jaar verscheen.

Hij was een van de auteurs van Hundert Autoren gegen Einstein, een verzameling essays die Einstein's speciale en algemene relativiteitstheorieën in twijfel trekken. ^[7]

Bibliografie bewerken

Het probleem der wilsvrijheid naar Schopenhauer, 1903
De theologie en hare plaats in het kader der wetenschappen, Theologische Studiën 21(1903), 409-430
Over de mechanische en theologische natuurbeschouwing, Theologische Studiën 22(1904), 198-228
Eenige opmerkingen aangaande de kennisleer, Theologische Studiën 22(1904), 265-284
De historische critiek en het geloof der gemeente. Eene beschouwing, 1905
Uut 't lève, 1905, 1934
Het organisme der wetenschap, Theologische Studiën 23(1905), 181-194
Eduard von Hartmann, 1906
Religie en wetenschap (levensvragen), 1906
Een misverstand, Theologische Studiën 24(1906), 176-184
De persoonlijkheid, Theologische Studiën 24(1906), 313-334
Bolland en de muziek, open brief aan den heer Willem Hutschenruyter, 1907
De redelijkheid der religie, 1907; 1919
De heilsfeiten, 1907; 1916
Mijn overtuiging nogmaals bevestigd tegenover ds. C. Lindeboom's referaat op den Theologische-Schooldag te Kampen 8 juli 1908
Reinke's dominantenleer, Nieuwe Banen 1(1908) 9-17
Supra-historisch, Nieuwe Banen 1(1908), 33-48
Het principieel verschil tussen "orthodox" en "modern", Nieuwe Banen 1(1908), 65-76, 97-105
Natuur en geest, Nieuwe Banen 1(1908), 129-138, 161-173
Verweer en verzoek, Nieuwe Banen 1(1908), 157-159
De bezwaren overwogen, Nieuwe Banen 1(1908), 202-228
Het christendom als wereldbeschouwing, Nieuwe Banen 1(1908), 261-292
Aangaande het Darwinisme, Nieuwe Banen 1(1908), 293-308
Velerlei misverstand, De Nederlander 21-6-1908),
Openbaring en Bijbel, Nieuwe Banen 2(1909), 1-31
Het materialisme, Nieuwe Banen 2(1909), 33-51, 65-80
De werkelijkheid en het menschelijk denken, Nieuwe Banen 2(1909), 97-108, 129-146
De rok zonder naad, Nieuwe Banen 2(1909), 147-153
De drieeenheid, Nieuwe Banen 2(1909), 161-167, 193-198, 225-236, 257-271, 289-299
Groote denkers. Kant - Schopenhauer - Von Hartmann - Fichte - Schelling - Hegel, 1909
Drie wijsgeeren onzer dagen, 1910
De godsdienst gehandhaafd door de wetenschap. Stenografisch verslag van het openbaar debat tusschen A.H. de Hartog en F. Domela Nieuwenhuis, gehouden op 21 december 1909 in de "Societeit Vereeniging" te Haarlem, Gestenografeerd door D. Blom, Haarlem, De Dageraad, 1910
Inree-preek gehouden te Haarlem in de Groote Kerk op zondaf 17 april 1910, 1910
Weg met de scheidsmuren. Antwoord eener theosofe op eene toespraak gehouden door A.H. de Hartog in de Wahane Loge der Theosofische Vereeniging den 7en october l.l., met een wederwoord van A.H. de Hartog, 1910
De schepping, Nieuwe Banen 3(1910), 1-12, 33-41, 65-85, 97-107, 129-135
Levende steenen, Nieuwe Banen 3(1910), 13-20
Eer Abraham was ben ik, Nieuwe Banen 3(1910), 86-89
Nu ziet U mijn oog, Nieuwe Banen 3(1910), 108-113
De voorwaarden tot een levenskrachtige theologie, Nieuwe Banen 3(1910), 142-156
De Val, Nieuwe Banen 3(1910), 161-164, 193-199, 225-237, 257-265, 289-300; 4(1911), 1-32
Des konings schoonheid (Nieuwe Banen 3(1910), 165-170
Twee moeders, Nieuwe Banen 3(1910), 238-242
De vorm als wereldbeginsel, Nieuwe Banen 3 (1910), 243-245
Een nieuwe hypothese op het gebied der ontwikkelingsleer, Nieuwe Banen, 266-268
Verzoening. Eene beschouwing, 1910
Noodzakelijke aanvullingen tot Calvijn's Institutie (3 delen) 1911; 1912
De zegen van den vloek, Nieuwe Banen 4(1911), 33-41
Aangaande de Verkiezing, Nieuwe Banen 4(1911), 42-50, 73-78, 105-112
De theosofie, Nieuwe Banen 4(1911), 51-58, 79-87, 152-155
De erfzonde, Nieuwe Banen 4(1911), 65-72
De natuurlijke en de geestelijke mensch, Nieuwe Banen 4(1911), 97-104
Vergeestelijking, Nieuwe Banen 4(1911), 129-141, 161-166
Tijd en eeuwigheid, Nieuwe Banen 4(1911), 167-172
Het wonder, Nieuwe Banen 4(1911), 173-178
Geloof, Nieuwe Banen 4(1911), 179-182
Het heilsproces, Nieuwe Banen 4(1911), 193-204
Christian Science, Nieuwe Banen 4(1911), 205-212, 230-242, 302-311, 314-320
De Heilsmiddelaar, Nieuwe Banen 4(1911), 225-229, 257-264
De vleeschwording des Woords, Nieuwe Banen 4(1911), 289-294
De wonderbare geboorte, Nieuwe Banen 5(1912), 1-9
Het spiritisme, Nieuwe Banen 5(1912), 10-16, 41-45, 88-91, 105-109
Nietzsche, Nieuwe Banen 5(1912), 17-18, 70, 125-128, 191-192, 214-217, 232-240, 264-272, 307-313
De Christus naar Johannes, Nieuwe Banen 5(1912), 33-35
Een bedenkelijke bladzijde, Nieuwe Banen 5(1912), 36-40
De Zoendood, Nieuwe Banen 5(1912), 65-69, 97-104, 129-136, 161-166
Belooning en bestraffing, Nieuwe Banen 5(1912), 83-87, 122-124
Over spiritisme, Nieuwe Banen 5(1912), 150-151
De bedenkelijke bladzijde toegelicht, Nieuwe Banen 5(1912), 174-178
De opstanding, Nieuwe Banen 5(1912), 193-198, 225-231
De bedenkelijke bladzijde nader besproken, Nieuwe Banen 5(1912), 199-209
Hemelvaart, Nieuwe Banen 5(1912), 257-263
Heilige Geest en kerk, Nieuwe Banen 5(1912), 289-293
De godsdienst gehandhaafd door de wetenschap. Stenografisch verslag van het openbaar debat tusschen A.H. de Hartog en A.H. Gerhard, gehouden op 1 april 1913 in het gebouw "Salvatori" te Amsterdam, uitgeschreven door de vereeniging "De Middaghoogte" te Amsterdam, 1913
Philosofie der religie in grondlijnen. Stuk 1. Inleiding, 1913
Multatuli’s wereldbeschouwing, 1914
Uren met Jacob Boehme, 1915, een gemoderniseerde versie is uitgegeven onder de titel ‘Levend in de eenvoud van Christus’ door Rozekruis Pers, 1998, ISBN 978-90-673-2198-3
Groote dogmatici. Calvijn, 1916
Grondbeginselen der dogmatiek, 1922
Christendom, 1922
Grondbeginselen van het christendom. Inaugureele rede, 1926
Naar aanleiding van Barth's verblijf in Nederland, 1926
Zekerheid, 1929
De zin van de dood, 1930
De theologie en hare plaats in het kader der wetenschappen. Rede bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt aan de Universiteit van Amsterdam op 2 febr 1931
De zin van ons leven, 1931
Phaenomenologie van het christelijk bewustzijn, 1932
Voorbeschikking en uitverkiezing, 1934
Het leven van Jezus (twee delen), 1934
Openbaring van Johannes, 1935
Modern heidendom, 1935
de bergrede. Overdenkingen en overwegingen, 1936
De beteekenis van de Oxford-beweging, 1937
Christelijke wereldbeschouwing in vragen e-n antwoorden, 1938

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Een gedeelte uit Biografisch woordenboek van Nederland 4. Gearchiveerd op 20 december 2019.
↑ Gedeelte uit het boek 'Geroepen tot het wereldhart'. Gearchiveerd op 3 februari 2021.
↑ Gedeelte uit de symposionbundel 'Op vleugels van vuur'. Gearchiveerd op 2 juli 2019.
↑ Catalogus Professorum, Universiteit Utrecht. Gearchiveerd op 8 mei 2018.
↑ Levensbeschrijving op protestant.nu
↑ De roede des drijvers verbroken - een bloemlezing uit het werk van Jacob Boehme door J.L.G. de Hartog-Meyjes, 1909, ISBN 978-90-673-2241-6 en Levend in de eenvoud van Christus, herziene en verkorte uitgave van 'Uren met Jacob Boehme' door dr. A.H. de Hartog, 1915, ISBN 978-90-673-2198-3
↑ Hundert Autoren gegen Einstein, Redacteuren: E. Ruckhaber, H. Israël, R. Weinmann, Voigtländer, Leipzig (1931) [1]

[1] Een gedeelte uit Biografisch woordenboek van Nederland 4. Gearchiveerd op 20 december 2019.

[2] Gedeelte uit het boek 'Geroepen tot het wereldhart'. Gearchiveerd op 3 februari 2021.

[3] Gedeelte uit de symposionbundel 'Op vleugels van vuur'. Gearchiveerd op 2 juli 2019.

[4] Catalogus Professorum, Universiteit Utrecht. Gearchiveerd op 8 mei 2018.

[5] Levensbeschrijving op protestant.nu

[6] De roede des drijvers verbroken - een bloemlezing uit het werk van Jacob Boehme door J.L.G. de Hartog-Meyjes, 1909, ISBN 978-90-673-2241-6 en Levend in de eenvoud van Christus, herziene en verkorte uitgave van 'Uren met Jacob Boehme' door dr. A.H. de Hartog, 1915, ISBN 978-90-673-2198-3

[7] Hundert Autoren gegen Einstein, Redacteuren: E. Ruckhaber, H. Israël, R. Weinmann, Voigtländer, Leipzig (1931) [1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]