Apelles (schilder)

Apelles
	Reliëf van een werkende Apelles, Nino Pisano, 1334-1336
Persoonsgegevens
Volledige naam	Ἀπελλῆς
Geboorte
Datum	ca. 375-370 v.Chr.
Plaats	Colophon of Kos?
Bron	Naturalis Historia van Plinius de Oudere
Overlijden
Datum	eind 4e eeuw v.Chr.
Plaats	Kos
Levensloop
Land	oude Griekenland
Beroep	hofschilder
In dienst van	Alexander de Grote
Artistieke carrière
Leermeester	Ephorus, Pamphilus
Bekende werken	"Aphrodite Anadyomene" ('Opduikende Aphrodite')
Portaal	Kunst & Cultuur ; Oudheid

Apelles (Oudgrieks: Ἀπελλῆς) (Colophon of Kos?, ca. 375-370 v.Chr. – Kos eind 4e eeuw v.Chr.) werd beschouwd als de grootste schilder uit de Oudheid. Hij was de hofschilder van Alexander de Grote.

Fresco in het 'Huis van Venus' in Pompeii waarin men de "Aphrodite Anadyomene" van Apelles meent te herkennen.

Bronnen over Apelles

De belangrijkste bron voor onze kennis van Apelles is het gedeelte dat aan hem is gewijd in de Naturalis Historia van Plinius de Oudere (XXXV, 79-100). Dit is een monografie op zich in Plinius’ werk. Apelles overtrof dan ook, volgens Plinius, alle eerder en later geboren schilders. Plinius beschrijft en noemt een groot aantal werken van Apelles en vertelt een aantal anekdotes. Ook vele andere schrijvers bieden de nodige gegevens over Apelles; van zijn werken, vermoedelijk uitsluitend paneelschilderingen, kunnen we ons onder andere een idee vormen dankzij enkele uitvoerigere beschrijvingen (zogenaamde ekphraseis) in het werk van Lucianus en Philostratus van Lemnos.

De techniek van Apelles

Apelles gebruikte vier kleuren: wit, geel, rood en zwart; pas later kwamen meer pigmenten beschikbaar. Hij is vooral vermaard om de waarheidsgetrouwheid van zijn schilderijen. Toen hij bijvoorbeeld zijn schilderij van een paard voorhield aan echte paarden, zouden ze zijn begonnen te hinniken. De verhandelingen die Apelles over de schilderkunst geschreven moet hebben, zijn niet bewaard.

Apelles’ vakmanschap wordt in de volgende anekdote van Plinius over zijn wedijver met collega-schilder Protogenes beschreven. Toen Apelles op bezoek ging bij de schilder Protogenes op het eiland Rodos vond hij hem niet thuis, maar tekende een fijne lijn op een daar aangetroffen paneel. Toen Protogenes thuiskwam, herkende hij de hand van Apelles en zette met een andere kleur een nog fijnere lijn in die van Apelles. Toen Apelles weer langskwam en Protogenes weer niet thuis trof, zette hij met een derde kleur een lijn die zo fijn was dat hij niet meer te overtreffen was in fijnheid.

Beroemde schilderijen

Het beroemdst is misschien de "Aphrodite Anadyomene" ('Opduikende Aphrodite'), een schilderij van de godin vlak na haar geboorte uit het schuim van de zee. Volgens een verhaal stond de beroemde hetaere Phryne model voor Aphrodite. Volgens een ander verhaal stond Campaspe, de mooiste maîtresse van Alexander de Grote, model. Apelles zou tijdens het schilderen verliefd op haar zijn geworden, waarna Alexander hem de vrouw ten huwelijk gaf als blijk van zijn waardering. Het werk bevond zich in de Asklepiostempel op Kos en werd door keizer Augustus naar Rome gehaald. Alexander zelf wilde door niemand anders geportretteerd worden en Apelles schilderde hem dan ook een aantal keren, onder andere in een portret met de bliksem, kennelijk als Zeus dus. Bekend is het allegorische schilderij "De Laster" (of met zijn Latijnse titel: "Calumnia"), dat vrij uitvoerig werd beschreven door Lucianus.

Apelles in later tijd

Sandro Botticelli, "De Laster van Apelles", ca. 1494, Florence, Uffizi. Dit allegorische tafereel is een reconstructie van een schilderij van Apelles. Laster is afgebeeld als een vrouw die een jongeman aan zijn haren voortsleept naar een man met Midasoren die op een stoel zit. Vele andere allegorische personages die de lasterlijke beschuldiging moeten ondersteunen zijn aanwezig, maar ook de (naakte) Waarheid die op enige afstand aankomt.

Als beroemdste schilder uit de Oudheid werd de naam ‘Apelles’ later gebruikt om schilders te prijzen als een ‘tweede Apelles’.

Sommige schilders volgden Apelles ook daadwerkelijk na door de meer uitvoerige beschrijvingen van zijn werken na te schilderen. Bekend is bijvoorbeeld "De Geboorte van Venus" van Botticelli, die een reconstructie is van de "Venus Anadyomene", die beschreven was door Philostratus. Maar vooral het door Lucianus beschreven schilderij "De Laster" werd vaak geschilderd, onder andere door Botticelli, Dürer, Pieter Bruegel de Oude en Rubens.

Apelles die Campaspe aan het schilderen is onder het toeziend oog van Alexander, is dikwijls onderwerp van schilderijen geweest, zoals "Apelles schildert Campaspe" (ca. 1630) van Willem van Haecht, nu in het Mauritshuis te Den Haag.

Beroemde uitspraken

Van Apelles’ grote ijver getuigt de uitspraak: Nulla dies sine linea, vertaald: Geen dag zonder lijn.
Volgens een anekdote bij Plinius verstopte Apelles zich graag achter zijn schilderijen om het oordeel van toeschouwers te horen. Een schoenmaker zou eens hebben opgemerkt dat de geschilderde schoenen een vetergat te weinig hadden. Nadat Apelles het schilderij gecorrigeerd had, had de schoenmaker weer iets op de benen aan te merken. Daarop zou Apelles hem hebben toegesproken: Ne sutor supra crepidam iudicaret, in de woorden van Plinius. In licht gewijzigde vorm werd dit het spreekwoord: Sutor, ne ultra crepidam!, vertaald: Schoenmaker blijf bij je leest.

Referentie

E.M. Moormann - W. Uitterhoeve, art. Apelles, in E.M. Moormann - W. Uitterhoeve, Van Alexandros tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater, Nijmegen, 1999⁴, pp. 40-42.

Externe link

J.J. Popovic, Apelles - the greatest painter of antiquity, 1stmuse.com (2005).

Zie de categorie Apelles van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.