Varken (tam): verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Labels: Vervangen Ongedaan gemaakt Misbruikfilter: Kwebbelen Misbruikfilter: Leeghalen Visuele tekstverwerker |
k Wijzigingen door 81.83.18.213 (Overleg) hersteld tot de laatste versie door Ruud1 |
||
Regel 18:
[[Bestand:Pourceas Piitrin.jpg|thumb|[[Piétrain (ras)|Piétrainvarkens]] op de [[Beurs van Libramont|landbouwbeurs van Libramont]]]]
Het ''' (tamme) varken''' (''Sus scrofa domesticus'', ''Sus domesticus'') is een [[Zoogdieren|zoogdier]] uit de [[Familie (biologie)|familie]] der [[varkens]] (''Suidae''). In 1777 publiceerde [[Johann Christian Polycarp Erxleben]] de wetenschappelijke naam ''Sus domesticus'' voor het gedomesticeerde varken, als de naam voor een [[soort]].<ref>{{aut|Erxleben, J.C.P.}} (1777). [http://biodiversitylibrary.org/page/15872976 ''Systema regni animalis'': 179]</ref> Veel auteurs beschouwen het tamme varken echter als een gedomesticeerd [[wild zwijn]] (''Sus scrofa'' {{aut|Linnaeus}}, <small>1758</small>) en benoemen het als een ondersoort daarvan. In dat geval is de wetenschappelijke naam ''Sus scrofa domesticus'' {{aut|Erxleben}}, <small>1777</small>. Varkens werden 5000 tot 6000 jaar geleden gedomesticeerd. In [[Nederland]] leven ruim 20 miljoen<ref name="lizzyvanleeuwen" /> en in [[België]] 6,7 miljoen varkens.
In grote delen van de wereld zijn varkens [[verwildering|verwilderd]] geraakt (bijvoorbeeld in [[Nieuw-Zeeland]] en op eilandjes in de [[Grote Oceaan]]). Vroege Westerse zeevaarders (waaronder de [[Vereenigde Oostindische Compagnie|VOC]]) hebben bewust varkens uitgezet, bij voorkeur op eilanden, om een duurzame voedselvoorraad te garanderen. De varkens hebben daar grote [[Ecologie|ecologische]] schade toegebracht en doen dat in veel gevallen nog steeds.
== Terminologie ==
Een jong varken wordt een ''big'' genoemd, een vrouwtjesvarken een ''zeug'' en een mannetjesvarken een ''beer''. Een ''[[barg]]'' of ''borg'' is een gecastreerd mannetjesvarken. Een ''gelt'' is een vrouwtjesvarken dat nog niet geworpen heeft. In bepaalde regio's van Vlaanderen en Nederlands-Limburg (vroeger ook in Nederlands Brabant) spreekt men van ''kuus'' of ''kuusj''. Een ''keu'' is regiolect voor een jong varken of big.
== Biggen ==
De draagtijd van een zeug is ongeveer 115 dagen (3 maanden, 3 weken en 3 dagen). Een varken kan wel tot 20 biggen per worp krijgen, gemiddeld worden er ongeveer 13 levende biggen geboren. De verhouding zeugen en beren is ongeveer gelijk. Een worp biggen wordt een [[toom (biggen)|toom]] of nest genoemd. Biggen worden onderscheiden in zuigende biggen en gespeende biggen. Zuigende biggen drinken melk bij een zeug. Zuigende biggen heten zo totdat zij [[zogen|gespeend]] worden, het spenen gebeurt tussen de 21 en 28 dagen na de geboorte. Op biologische varkensbedrijven wordt pas na 42 dagen gespeend. Na het spenen spreken we van een gespeend big. Biggen kunnen ook een ziekte onder de leden krijgen, waaronder de [[wegkwijnziekte]] (PMWS).
== Als voedsel ==
Het varken wordt massaal gefokt om zijn [[varkensvlees|vlees]]. In Nederland en België worden varkens voornamelijk in de intensieve [[varkenshouderij]] gehouden, maar er zijn ook alternatieven zoals de [[biologische landbouw en voeding|biologische]] varkenshouderij en de [[scharrelvlees]] varkenshouderij. In de intensieve veehouderij worden varkens gehouden in vrij kale hokken met vaak minder dan 1 m² ruimte per dier. In dergelijke hokken kunnen varkens hun natuurlijke gedrag, zoals wroeten en zoelen slechts in zeer beperkte mate uitvoeren. Omdat verveling bij varkens gemakkelijk aanleiding geeft tot gedragsproblemen zoals oor- en staartbijten worden de staarten vaak op jonge leeftijd [[couperen|gecoupeerd]]. Als een varken 6 maanden oud is (en inmiddels ongeveer 100 kg weegt), is het rijp voor de slacht. Varkens die niet geslacht worden, kunnen tot 12 à 13 jaar oud worden. Een varken zet zo'n 35 % van zijn voedsel om in vlees.<ref name="lizzyvanleeuwen">[[De Groene Amsterdammer]], [https://www.groene.nl/artikel/roze-vehikels Roze vehikels Het varken: de onafscheidelijke, onmisbare metgezel van de mens], door [[Lizzy van Leeuwen]]</ref> Bijna alle delen van een varken kunnen door mensen worden gegeten.
== Als huisdier ==
Varkens worden ook als [[huisdier]] gehouden. Het zijn [[intelligent]]e, [[Nieuwsgierigheid|nieuwsgierige]], relatief schone en [[sociaal dier|sociale dieren]] en ze zijn goed te trainen. Het bekendste ras dat voornamelijk in [[kinderboerderij]]en en binnenshuis wordt gehouden is het kleine [[hangbuikzwijn]] of [[minivarken]]. Het houden van huisvarkens is in zwang gekomen gedurende de tweede helft van de 20ste eeuw en is de laatste jaren nog populairder geworden in enkele westerse landen.{{Bron?|minder vaag a.u.b.: wat is "de laatste jaren", "populairder" en "enkele westerse landen"?|2012|06|27}}
== Overig ==
[[Varkenshaar]] wordt onder meer gebruikt voor [[bezem]]s, [[haarborstel]]s, [[Penseel|penselen]], [[scheerkwast]]en en [[Stoffer en blik|stoffers]]. Van [[reuzel]] wordt lippenstift en tandpasta gemaakt. Varkens werden vroeger gebruikt voor het opsporen van [[truffel]]s, maar deze folklore is in onbruik geraakt omdat speciaal getrainde hondjes beter af te richten zijn waarmee de kostbare truffel gespaard wordt. De gevoelige neus van het varken leidde ook tot inzet bij de opsporing van [[drugs]].
In [[Eersel (plaats)|Eersel]] bevindt zich een aan het varken gewijd museum. In [[Aijen]] worden jaarlijks op 17 januari Varkenskoppen geveild bij de Sint Antoniuskapel aldaar.<ref name="lizzyvanleeuwen" />
In sommige dialecten van het Nederlands, zoals het West-Vlaams,{{Bron?||2018|03|04}} wordt de aanspreking 'zeug' dysfemistisch gebruikt voor een vrouw.
== Symboliek ==
[[Bestand:Gemert-Bakel De berenleider.jpg|thumb|De berenleider, [[Gemert (Gemert-Bakel)|Gemert]]]]
=== Keltische mythologie ===
In de [[Keltische mythologie]] neemt het varken of wilde zwijn een belangrijke plaats in.<ref name="lorie" />
In de lage landen werden de Keltische en Germaanse goden in het midden van de winter aanbeden met offerandes van varkenskoppen en hammen. Zulke periodieke ceremoniën dienden ook de lokale vleesvoorziening: ze eindigden met een maaltijd en de verdeling van stukken varkensvlees. Varkens liepen overdag los door de nederzetting en behoorden niet aan iemand in het bijzonder toe. In Europa bleven varkens tot ver in de Middeleeuwen rondlopen door de dorpen en steden als een soort huisdieren, scharrelend naar restjes, afval en drek. Ten dele waren dit nog steeds 'gemeenschapsvarkens', vetgemest door de straat, waarvan het vlees na de slacht onder de armen werd verdeeld.<ref name="lizzyvanleeuwen" />
=== Islam en jodendom ===
Binnen het [[jodendom]] en de [[islam]] wordt het varken beschouwd als onrein en mag daarom niet gegeten worden.
Het islamitische varkenstaboe leidt soms tot inzet van het varken als een soort geheim wapen tegen de islam. Varkens worden af en toe ingezet als symbool van anti-islamisme, vaak door het plaatsen van varkenskoppen bij moskeeën. Dat is in Nederland voor zover bekend twee keer gebeurd; in 2004 in Amsterdam (na de [[moord op Theo van Gogh]]) en in 2009 in Ede. In Antwerpen deelde [[Filip Dewinter]] tijdens het Offerfeest in 2010 demonstratief bereide varkenskop uit op straat.
[[Marvin Harris]], antropoloog, zocht in de jaren tachtig van de twintigste eeuw voor zowel de achtergrond van het oudtestamentische gebod om alleen [[spleethoevig]]en en [[herkauwers]] te eten als het op zichzelf staande islamitische varkensvleesverbod naar een ecologische verklaring. Herkauwers eten namelijk alleen moeilijk verteerbare grassen en struikgewas en zijn dus geen voedselconcurrenten voor de mens, zoals het varken, dat knollen, noten en wortels eet: herkauwers zetten onbruikbare woestijngewassen om in vlees en melk. Belangrijker nog vond Harris de ongeschiktheid van varkens om in warme en droge woestijngebieden te leven. De grote bevolkingsaanwas in het Midden-Oosten leidde tot schaarste aan schaduwrijke wouden en waterreserves, onontbeerlijk voor de varkenshouderij. Omdat het dier gaandeweg onbetaalbaar werd door zijn natuurlijke behoefte aan schaduw en water (varkens hebben geen zweetklieren) daalde zijn populariteit. Het had, anders dan schapen, geiten en runderen, niets anders nuttigs te leveren dan zijn vlees, en werd daarom uitgestoten vanwege zijn schadelijkheid voor de schaarse hulpbronnen van de mens. Ten slotte, omdat het hier en daar toch nog gefokt werd, kwam het varken terecht als [[treife]] (onrein) in de [[spijswetten]] van het Bijbelboek [[Leviticus]], 450 voor Christus.<ref name="lizzyvanleeuwen" />
=== Christendom ===
Binnen het [[katholicisme]] wordt [[Antonius van Egypte|Antonius met het varken]] vereerd. Zijn [[Attribuut (beeldende kunst)|attribuut]] is een [[Klok (bel)|bel]]. Deze is soms bevestigd aan zijn staf. De varkens van zijn orde dragen ook een bel. Deze verering ontstond in de [[middeleeuwen]]. De [[Antonieten]], leden van de naar [[Antonius van Egypte]] vernoemde verpleegorde, mochten hun varkens vrij laten rondlopen als vergoeding voor deze verpleging. Op 17 januari werden deze varkens geslacht en het vlees verdeeld onder de armen.
=== Bijgeloof ===
Volgens het [[bijgeloof]] kunnen mensen die varkens[[hersenen]] eten geen leugens vertellen.<ref name="lorie">Lorie, P. (1992). ''Volksgeloof''. Rijswijk: Uitgeverij Elmar B.V. {{ISBN|90-389-0072-4}}</ref>
== Afbeeldingen ==
<gallery>
Bestand:Pig DSC03978.jpg|Varken in het stro
Bestand:Piglets DSC03981.jpg|Biggetjes in het stro
</gallery>
== Zie ook ==
* [[Lijst van varkensrassen]]
* [[Vleesvarken]]
* [[Varkensvlees]]
* [[Berengeur]]
* [[Lijst van zoogdieren]]
* [[Wild zwijn]]
* [[Varken (astrologie)|Varken]] in de Chinese astrologie
* [[Bake (toponiem)]]
* [[Lijst van uitdrukkingen en gezegden V-Z#varken|Nederlandse spreekwoorden met het woord ''varken'']]
== Externe links ==
* [http://www.hetvirtueleland.be/cag/exhibits/show/geschiedenis-varkenskweek Geschiedenis van het varken in onze streken in de 19de en 20ste eeuw]
* [http://www.boerderij.nl/Varkenshouderij/Rassen-en-kruisingen.htm Boerderij.nl – Thema rassen en kruisingen in de varkenshouderij]
* [http://www.varkensmuseum.nl/varkensmuseum/ Nationaal Varkensmuseum in Eersel]
== Literatuur ==
* [[Katja de Bruin]]: ''Varkensliefde'', Nijgh en Van Ditmar, 2009. {{ISBN|9789038890814}}
* [[Anno Fokkinga]]: ''Het Varkensboek'', Uitgeverij Thoth, 2004. {{ISBN|9789068683738}}
* [[Yvonne Kroonenberg]]: ''Alleen de knor wordt niet gebruikt'', Uitgeverij Contact, 2009. {{ISBN|9789025430481}}
* [[Marvin Harris]], ''Cows, Pigs, Wars and Witches: The Riddles of Culture''. New York: Random House, 1974. (Ned. vert. ''Een kudde heksen en andere heilige koeien: raadsels van de cultuur''. Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij, 1974
* [[Michel Pastoureau]]: ''Le Cochon. Histoire d'un cousin mal aimé'', Gallimard, collection „[[Découvertes Gallimard]] / Culture et société” (nummer 545), 2009. {{ISBN|2070360385}}
{{Appendix}}
[[Categorie:Varkens]]
| |||