Wikipedia

Moordpartij in de Ardeatijnse grotten: verschil tussen versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Oudere bewerkingNieuwere bewerking →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
→‎Slachtpartij: Interpunctie verbeterd
Labels: Bewerking via mobiel Bewerking via mobiele website
herstructurering en uitbreiding van het artikel
Regel 1:
{{Infobox gebeurtenis|naam=Moordpartij in de Ardeatijnse grotten|plaats=[[Rome (stad)|Rome]]|schade=|slachtoffers=|gewonden=|doden=335|oorzaak=massa-executie naar aanleiding van een aanslag door partizanen op SS'ers|locatie=|tijd=|datum=[[24 maart]] [[1944]]|mapname=|afbeelding=Fosse Ardeatine - 01.jpg|onderschrift=De Ardeatijnse grotten|lon_dir=E|lon_sec=37|lon_min=30|lon_deg=12|lat_dir=N|lat_sec=24|lat_min=51|lat_deg=41|ander portaal=Tweede Wereldoorlog}}
{{Infobox gebeurtenis
De '''moordpartij in de Ardeatijnse grotten''' ([[Italiaans (taal)|Italiaans]]: ''Eccidio delle Fosse Ardeatine'') was een massa-[[Standrechtelijke executie|executie]] die op 24 maart 1944 plaatsvond in [[Rome (stad)|Rome]]. De executie werd uitgevoerd door troepen van [[nazi-Duitsland]] als [[Wraak|vergelding]] voor de aanslag op een [[Schutzstaffel|SS]]-[[bataljon]], die [[Partizaan|partizanen]] een dag eerder hadden gepleegd in de Via Rasella in het centrum van Rome.
| naam = Moordpartij in de Ardeatijnse grotten
== Rome in de Tweede Wereldoorlog ==
| afbeelding = Roma-fosseardeatine6.jpg
Bij het uitbreken van de [[Tweede Wereldoorlog]] hadden het [[Italië in de Tweede Wereldoorlog|fascistische Italië]] en [[nazi-Duitsland]] zich verbonden tot de zgn. [[Asmogendheden]]. Op 25 juli 1943 werd [[Benito Mussolini|Mussolini]], de leider van het [[fascisme]], afgezet en gevangengenomen; als [[eerste minister]] werd hij vervangen door [[maarschalk]] [[Pietro Badoglio]]. Op 8 september werd bekendgemaakt dat Badoglio vijf dagen voordien een vredesovereenkomst had gesloten met de [[Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)|geallieerden]], wat meteen ook het einde van het verbond der Asmogendheden betekende.
| onderschrift = De Ardeatijnse-grotten
| lat_deg = 41
| lat_min = 51
| lat_sec = 24
| lat_dir = N
| lon_deg = 12
| lon_min = 30
| lon_sec = 37
| lon_dir = E
| mapname = Rome
| plaats = [[Rome (stad)|Rome]]
| datum = [[24 maart]] [[1944]]
| tijd =
| locatie =
| oorzaak = massa-executie naar aanleiding van een aanslag door partizanen op SS-ers
| doden = 335
| gewonden =
| slachtoffers =
| schade =
| ander portaal = Tweede Wereldoorlog
}}
De '''moordpartij in de Ardeatijnse grotten''' ([[Italiaans (taal)|Italiaans]]: ''Eccidio delle Fosse Ardeatine'') was een massa-executie die plaatsvond in [[Rome (stad)|Rome]] op [[24 maart]] [[1944]]. De executie werd uitgevoerd door troepen van nazi-Duitsland als vergelding voor een aanval van [[Partizaan|partizanen]] op een [[Schutzstaffel|SS]]-bataljon, die een dag eerder had plaatsgevonden in het centrum van Rome, in de Via Rasella.
 
De vroegere [[Alliantie|bondgenoot]] [[nazi-Duitsland]] richtte zich onmiddellijk tegen de stad Rome, die haast zonder verdediging achterbleef: koning [[Victor Emanuel III van Italië|Vittorio Emanuele III]], eerste minister [[Pietro Badoglio|Badoglio]] en de hoogste [[Generaal|generaals]] waren enkel op hun eigen lijfsbehoud bedacht en hadden de vlucht genomen naar de [[Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)|geallieerden]] in het zuiden van Italië. Reeds op 10 september viel Rome in handen van de [[Nazi|nazi's]]. Rome was dan officieel een "città aperta", d.w.z. vrij van militaire eenheden of verdediging, maar in de feiten was de stad bezet en bestuurd door [[nazi-Duitsland]].
== Aanleiding ==
Veel leden van het verzet in Italië gingen acties uit de weg die tot eventuele represailles zouden kunnen leiden. Hierdoor hoopten zij de rust te behouden. Sommige verzetsstrijders keerden zich tegen deze passiviteit en drongen aan op grote acties tegen de bezetter.
 
In Rome zoals elders in het noorden van Italië groeide ondergronds [[Bevrijdingsorganisatie|verzet]] tegen de [[Bezetting (militair)|bezetters]]. Verschillende verzetsbewegingen waren actief in de hoofdstad, onder andere het ''Fronte Clandestino Militare'', de ''Gruppi di Aziona Patriottica,'' het ''Fronte Militare'' en de ''Bandiera Rossa''. Deze bewegingen trachtten de acties van de [[Nazi|nazi's]] te [[Sabotage|saboteren]], maar verloren aan slagkracht ten gevolge van de [[Razzia|razzia's]], gevangennemingen en [[Marteling|folteringen]] die de bezetters uitvoerden.
Toen op [[23 maart]] 1944 een colonne van het SS-bataljon "Bozen" (Duitstalige inwoners uit het Noord-Italiaanse [[Bozen (stad)|Bolzano]]) op de Via Rasella marcheerde, werd een bom tot ontploffing gebracht en werden zij aangevallen door Italiaanse partizanen, waardoor 32 Duitsers de dood vonden en een 33e later aan zijn verwondingen zou bezwijken.
 
== Aanslag in de Via Rasella ==
Deze aanval wekte de verontwaardiging van [[Adolf Hitler|Hitler]] op, die opriep om binnen 24 uur per gevallen Duitse officier 100 Italianen te executeren als strafmaatregel. Dit werd echter door de toenmalige politiecommandant en hoofd van de Gestapo, [[Herbert Kappler]], veranderd naar 10 Italianen per gevallen SS’er. Deze 335 slachtoffers (door een opzettelijke foute telling werden er vijf mensen te veel opgepakt) werden willekeurig opgepakt en bestonden uit toevallige passanten, opgepakte gevangenen, Joden en partizanen.
[[File:Attentato di via Rasella2.jpg|thumb|Attentato di via Rasella2]]
In de namiddag van 23 maart 1944 pleegden 12 [[Partizaan|partizanen]] van de ''Gruppi di Aziona Patriottica'' ("''gappisti''") een bijzonder gewaagde aanslag op de nazi's in het centrum van Rome, meer bepaald in de Via Rasella.<ref>Naast de 12 leden van de ''Gruppi di Aziona Patriottica'' die de aanslag uitvoerden waren er nog 4 of 5 anderen betrokken bij de organisatie ervan.</ref> De datum was zeer symbolisch gekozen: op 23 maart 1919 had Mussolini de fascistische partij opgericht, en op 23 maart 1944 werd de 25ste verjaardag daarvan gevierd in een gebouw aan de Via Veneto. De locatie voor de aanslag was uitgekozen op aangeven van een van de mededaders die in de omgeving van de Via Rasella woonde en had vastgesteld dat Duitse soldaten elke namiddag in oorlogstenue door de smalle Via Rasella marcheerden op hun weg naar hun [[Kwartier (militair)|kwartier]] in de omgeving van de Via Nazionale.
 
Verkleed als straatveger bracht een verzetsman, de 21-jarige Rosario Bentivegna, een bom van 18 kg [[TNT#Springstof|TNT]] ter plaatse die onder vuilnis lag verborgen in een straatsvegerskar. Deze werd opgesteld aan Palazzo Tittoni, aan huisnummer 155 in de Via Rasella.
== Slachtpartij ==
Hoewel het bekend was dat nazi-Duitsland bijna altijd overging tot represailles, werd deze niet aangekondigd en op 24 maart werden onder leiding van SS-officieren [[Erich Priebke]] en [[Karl Hass]] de arrestanten naar de Ardeatijnse grotten gevoerd, nabij [[Ardea (gemeente)|Ardea]] wat toen nog een kleine voorstad was van Rome.
 
Om 15.45 uur, precies op het ogenblik dat 160 Duitse soldaten van het [[Schutzstaffel|SS]]-''Polizeiregiment'' "Bozen" (samengesteld uit dienstplichtigen afkomstig uit het Noord-Italiaanse [[Bozen (stad)|Bozen]] / Bolzano) door de Via Rasella marcheerden, werd de bom tot ontploffing gebracht. Andere partizanen gooiden vier [[Granaat (munitie)|granaten]] naar het uiteengeslagen [[regiment]]. De niet-getroffen soldaten antwoorden met [[Machinegeweer|mitrailleur]]<nowiki/>schoten naar de bovenverdiepingen van de omliggende gebouwen, omdat zij dachten dat de bom vanuit de hoogte was gegooid.<ref>De bovenverdiepingen van het huis aan de Via Rasella 141, op de hoek met de Via del Boccaccio, vertoont nog steeds de talloze kogelinslagen van de Duitse machinegeweren.</ref>
De gevangenen werden per vijf voor het [[vuurpeloton]] geleid, waarbij ze moesten knielen, zodat er op de [[kleine hersenen]] gericht kon worden, en dat er per gevangene slechts één kogel nodig was. Na iedere ronde moesten er vijf nieuwe arrestanten plaatsnemen op de lijken zodat er “geordende” stapels zouden ontstaan.
 
Bij deze aanslag raakten 53 SS'ers gewond en kwamen er uiteindelijk 33 om het leven: 26 waren op slag dood; in het ziekenhuis overleden er die avond nog 6, en 1 in de volgende ochtend. Onder de Italiaanse burgers maakte de bom 2 dodelijke slachtoffers en 11 gewonden; 4 burgers werden gedood door Duitse mitrailleurschoten.
Omdat het vuurpeloton bestond uit onervaren officieren had Kappler gezorgd voor kratten met [[Cognac (drank)|cognac]], om de zenuwen van de manschappen te kalmeren. Al snel liep het overmatig drankgebruik uit de hand en werden de executies minder secuur uitgevoerd, waardoor veel gevangenen een ware lijdensweg ondergingen doordat de dood pas laat intrad, of zelfs pas optrad toen de Duitsers de ingang van de grotten opbliezen om deze af te sluiten zodat bewijs verdoezeld werd.
 
== NasleepRepresaille ==
Tijdens het proces tegen Kappler kwam naar voren dat tijdens de executie sommige officieren gedwongen moesten worden om deel te nemen. Bekend werd ook dat een van de officieren zelfs flauwviel tijdens het tafereel.
 
[[File:Bundesarchiv Bild 101I-312-0983-03, Rom, Festnahme von Zivilisten.jpg|thumb|Bundesarchiv Bild 101I-312-0983-03, Rom, Festnahme von Zivilisten]]
Bij de bevrijding van Rome werd de plek gevonden, en werden de overledenen teruggegeven aan de families om begraven te worden.
De overige soldaten hielden onmiddellijk een [[razzia]] in de wijk, waarbij 250 mensen werden [[Aanhouding|gearresteerd]]: toevallige passanten, en inwoners van de omliggende huizen. Onder bedreiging van geweren werden ze opgesteld langsheen de omheining van [[Gallerie Nazionali d'Arte Antica|Palazzo Barberini]]; nadien werden ze overgebracht naar de gevangenis.<ref>Op het meest noordelijke punt van de omheining van Palazzo Borghese, naast het hotel Anglo Americano, herinnert een gedenkplaat aan deze razzia.</ref>
 
De nazi-fascistische overheid in Rome werd terstond verwittigd en spoedde zich naar de plaats van de aanslag. In een eerste reactie suggereerde ze zelfs om de hele wijk af te branden.
De schrijver Robert Katz toonde aan, dat het [[Heilige Stoel|Vaticaan]] op de hoogte was van de voorgenomen executie. Zij hebben zich echter niet laten horen. Vooral de rol van [[paus Pius XII]] stond hierbij centraal. Uit bronnen van het Vaticaan werd als tegenargument gevoerd, dat er wellicht niets gedocumenteerd was over eventueel ingrijpen van de paus, maar dat op diplomatieke manier wel getracht was de Duitse bezetter op andere gedachten te brengen.
 
Reeds om 16.30 uur bereikte het bericht van deze aanslag [[Adolf Hitler|Hitler]] in zijn [[hoofdkwartier]] van de Duitse ''[[Wehrmacht]].'' Hij zou een wraakactie gewild hebben "die de wereld zou doen sidderen", en zou zelfs gesproken hebben van 30 of 50 [[Doodstraf|executies]] voor elke gedode [[Schutzstaffel|SS'er]], maar daarvan bestaat geen schriftelijk bewijs. Uiteindelijk beslisten de Duitse bevelhebbers in Italië, [[generaal]] Eberhard von Mackensen en [[Maarschalk|veldmaarschalk]] [[Albert Kesselring]], om voor elke gevallen Duitse soldaat 10 Italianen te laten executeren, te beginnen met gevangenen die al ter dood waren veroordeeld. De SS'er Herbert Kappler, hoofd van de [[Gestapo]] in Rome, moest binnen de 24 uur het nodige aantal slachtoffers aanduiden. Bij het opstellen van de lijsten liet hij zich bijstaan door zijn [[Kapitein (rang)|kapitein]] [[Erich Priebke]].
Verder kwam naar voren, dat het Vaticaan geholpen zou hebben bij de ‘ontsnapping’ van de SS-officier [[Erich Priebke|Priebke]] naar Argentinië.
 
De uitvoering van de [[represaille]] werd niet op voorhand aangekondigd en aan de [[Partizaan|partizanen]] werd niet gevraagd om zich over te geven, wat de massa-[[Standrechtelijke executie|executie]] misschien had kunnen vermijden.
== Herdenking ==
De Ardeatijnse grotten werd een nationale herdenkingsplaats waar ieder jaar op 24 maart een herdenking aan deze gebeurtenis plaatsvindt. Tevens is de plaats opengesteld voor bezoekers.
 
Uitsluitend mannen werden als slachtoffer aangeduid. De meesten waren gevangenen in het [[Schutzstaffel|SS]]-[[hoofdkwartier]] van de Via Tasso. Slechts 3 van hen waren al ter dood veroordeeld; de anderen waren partizanen, [[Communisme|communisten]] en [[Antifascisme|antifascisten]], gewone gevangenen van [[Ius commune|gemeen recht]], toevallige passanten in de Via Rasella, en 75 [[joden]]. Om tot het vooropgestelde aantal te komen liet Kappler nog 50 Italiaanse gevangenen aanduiden door de ''questore'' Pietro Caruso en door Pietro Koch, hoofd van de beruchte [[Fascisme|fascistische]] politie "Banda Koch".<ref>In Italië is een ''questore'' verantwoordelijk voor de openbare orde in een provincie.</ref><ref>"Regina Coeli" is de naam van de gevangenis gelegen aan de Via della Lungara in Rome. Deze draagt nog de naam van het 17de-eeuwse klooster dat in 1881 werd omgebouwd tot detentiehuis.</ref><ref>De "Banda Koch" (groep Koch) was een politie-eenheid die onder andere in Rome actief was vanaf september 1943. Ze is genoemd naar de leider Pietro Koch, en viel onder het gezag van de "Repubblica Sociale Italiana". Deze laatste bestuurde het noorden van Italië onder leiding van Benito Mussolini en was ingesteld door nazi-Duitsland. </ref>
== Films ==
Naar aanleiding van deze gebeurtenis werden er twee speelfilms gemaakt:
# ''[[Dieci italiani per un tedesco]]'' (= 'tien Italianen voor één Duitser'), uit 1962
# ''[[Massacre in Rome]]'', uit 1973
 
Dobbrick, [[commandant]] van het bewuste "Bozen"-[[regiment]] en Von Mackensen, [[generaal]] van de SS in Rome weigerden om de executies door hun manschappen te laten uitvoeren. Die taak lieten ze over aan Kappler, [[kolonel]] van de [[Gestapo]] in Rome: samen met zijn 74 manschappen moest hij 320 slachtoffers executeren. Bij het bericht dat er een 33ste SS'er was gestorven in het ziekenhuis, werd beslist geen 320 maar 330 Italianen te doden.
== Bronnen ==
 
* Katz, Robert, ''Death in Rome''.
In de namiddag van 24 maart werden de arrestanten onder leiding van SS-[[Officier|officieren]] [[Erich Priebke]] en [[Karl Hass]] getransporteerd naar de verlaten Ardeatijnse grotten (''Fosse Ardeatine'').<ref>Ten onrechte wordt ''fosse'' in deze context meestal vertaald met "grotten". Het Italiaanse woord ''fossa'' betekent echter: "groef, kuil, put". De ''Fosse Ardeatine'' zijn groeven.</ref> Deze vroegere [[puzzolaan]]<nowiki/>groeven zijn genoemd naar de vlakbij gelegen [[Via Ardeatina]], een baan die leidt naar het 33 km verderop gelegen stadje [[Ardea (gemeente)|Ardea]]. De keuze viel op deze grotten omdat het stelsel van [[Mijngang|mijngangen]] toeliet de slachtpartij naderhand te verbergen zonder een [[massagraf]] te moeten delven.
 
Vanaf 15.30 uur werden de gevangenen telkens in groepen van 5 de grot in gedreven, met de handen op de rug gebonden. Ze moesten knielen voor het [[Fusillade|vuurpeloton]] en werden afgemaakt met een nekschot. Achter hen moesten dan de volgende vijf slachtoffers plaatsnemen, zodat er “geordende” stapels zouden ontstaan.
 
Terwijl de [[Standrechtelijke executie|executies]] al aan de gang waren liep de aanvoer van slachtoffers vanuit de gevangenissen nog door. De luitenant van de gevangenis van Regina Coeli in de Via della Lungara werd onder tijdsdruk gezet om de opgedragen 50 gevangenen aan te leveren. Hij hield zich niet aan de lijst en verzamelde willekeurige gevangenen; onder hen zelfs 10 die toevallig op het binnenplein van de gevangenis stonden, klaar voor hun vrijlating. De lijsten van geselecteerde slachtoffers werden aangepast aan de effectief weggevoerden. Uiteindelijk waren er geen 330 gevangen aangevoerd naar de Ardeatijnse grotten, maar 335. Kappler besefte dat het om een vergissing ging, maar besloot om ook die laatste 5 neer te schieten.
 
Alle 74 SS'ers van het [[Gestapo]]-politiekantoor van Herbert Kappler moesten deelnemen aan deze massaexecutie. Tijdens het latere [[Rechtszaak|proces]] tegen Kappler kwam naar voren dat sommige [[Officier|officieren]] tijdens de executie gedwongen moesten worden om deel te nemen, en dat een van hen zelfs flauwviel tijdens het tafereel. Omdat het [[Fusillade|vuurpeloton]] bestond uit onervaren officieren gaf Kappler hen [[Brandewijn (drank)|brandy]] te drinken om hun zenuwen te kalmeren. Onder de invloed van de [[Alcoholische drank|alcohol]] werden de executies minder secuur uitgevoerd, waardoor vele slachtoffers een ware lijdensweg ondergingen doordat de dood pas laat intrad, of zelfs pas toen de nazi's de ingang van de grotten hadden opgeblazen om te verhinderen dat de lijken zouden worden ontdekt.
 
De executies duurden van kort na 15.30 tot 20 uur. De lijken werden opgestapeld in twee [[Mijngang|mijngangen]]. Onmiddellijk nadien deden [[Genie (strijdmachtonderdeel)|genie]]<nowiki/>soldaten de toegang tot de grotten instorten, opdat de lijken niet zouden worden ontdekt.
 
Nog diezelfde dag, om 22.45 uur, delen de Duitse bevelhebbers mee aan het Italiaanse persbureau dat "misdadige [[Communisme|communisten]], aanhangers van [[Pietro Badoglio|Badoglio]]" daags voordien een bomaanslag hadden gepleegd op een Duitse politie[[Militaire colonne|colonne]], waarbij 32 Duitsers om het leven waren gekomen, dat zij bevel hadden gegeven om voor elke gedode Duitser 10 "misdadige communisten" zouden worden [[Fusillade|gefusilleerd]], en dat dit bevel reeds was uitgevoerd.<ref>In het Italiaans luidt de tekst van het communiqué: «Nel pomeriggio del 23 marzo 1944, elementi criminali hanno eseguito un attentato con lancio di bomba contro una colonna tedesca di Polizia in transito per Via Rasella. In seguito a questa imboscata, 32 uomini della Polizia tedesca sono stati uccisi e parecchi feriti. La vile imboscata fu eseguita da comunisti-badogliani. Sono ancora in atto indagini per chiarire fino a che punto questo criminoso fatto è da attribuirsi ad incitamento anglo-americano. Il Comando tedesco è deciso a stroncare l’attività di questi banditi scellerati. Nessuno dovrà sabotare impunemente la cooperazione italo-tedesca nuovamente affermata. Il Comando tedesco, perciò, ha ordinato che per ogni tedesco ammazzato dieci criminali comunisti saranno fucilati. Quest’ordine è già stato eseguito».</ref>. Het communiqué vermeldde de [[locatie]] niet.
== Ontdekking en reacties ==
De eersten die de vreselijke slachtpartij ontdekten waren de paters [[Salesianen van Don Bosco|salesianen]] die de nabijgelegen [[Catacomben van Sint-Calixtus|Catacomben van San Callisto]] bewaken: zij hadden de hele namiddag de abnormale drukte gehoord van voorbijrijdende vrachtwagens. Als zij 's nachts gingen onderzoeken wat er zich had afgespeeld, begrepen ze wat daar gebeurd was.
 
Op 25 maart werd het communiqué van de Duitse bevelhebbers overgenomen door de Romeinse kranten. Voortgaande op deze - door de bezetters gecontroleerde - informatiebronnen bracht de bevolking van Rome geen [[sympathie]] op voor de aanslag van de [[Partizaan|partizanen]]; ontzetting en angst waren de overheersende gevoelens. Na de aanslag in de Via Rasella pleegde het verzet geen gewelddadige aanslagen meer in Rome, en beperkte het zijn activiteiten in de hoofdstad tot [[spionage]] en het doorspelen van informatie.
 
Op 24 april 1944, exact 1 maand na de slachtpartij, hingen partizanen van de [[Communisme|communistische]] verzetsgroep ''Bandiera Rossa'' aan de ingang van de grotten een affiche op met de belofte dat zij de slachtoffers zouden wreken.
 
Rome werd door de [[Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)|geallieerden]] bevrijd op 4 juni 1944, en op 2 juli nadien begon het onderzoek van de grotten. Om de mijngangen vrij te maken moest 2.000 m² puin worden afgevoerd. In de mijngangen ontdekt men de lijken, anderhalve meter hoog opgestapeld. Elk lichaam afzonderlijk werd onderzocht door [[Patholoog|wetsdokters]] die trachtten het te identificeren op basis van lichamelijke kenmerken en voorwerpen die men in de kledij van de slachtoffers vond. Aan de hand van die resultaten werden de familieleden gecontacteerd. Tegen einde november 1944 had men 325 van de 335 slachtoffers kunnen [[Identificatie (recht)|identificeren]].
 
Na de oorlog ontvingen twee kopstukken van de aanslag, Rosario Bentivegna en Carla Capponi, een militaire [[onderscheiding]] voor bewezen moed en werden ze beschouwd als helden van het verzet.
 
== Slachtoffers ==
Van de 335 slachtoffers heeft men er 327 kunnen identificeren; de laatste 2 pas in 2011.<ref>Vanaf 2010 werd ook DNA-onderzoek toegepast, waarbij het DNA van de slachtoffers werd vergeleken met dat van de veronderstelde afstammelingen.</ref> Van 6 andere personen heeft men de naam zonder die te kunnen toewijzen aan een van de resterende 8 niet-geïdentificeerde lichamen.
 
Onder de slachtoffers waren er:
 
* 154 personen tegen wie een politie-onderzoek liep;
* 23 personen die wachtten op hun [[Rechtszaak|proces]] bij het Duitse militaire [[Rechtbank|gerecht]];
* 16 personen die door het Duitse militaire gerecht waren veroordeeld tot straffen gaande van 1 tot 15 jaar;
* 75 leden van de [[Joden|joodse]] gemeenschap in Rome;
* 40 personen die door de Romeinse dienst Veiligheid waren gevangengenomen om politieke redenen;
* 10 personen aangehouden om reden van de [[openbare veiligheid]];
* 10 personen aangehouden in de omgeving van de Via Rasella;
* 1 persoon die reeds was vrijgesproken door het Duitse militaire gerecht.
De twee jongste slachtoffers waren slechts 15 jaar; het oudste was er 74.
 
== Veroordeling van de verantwoordelijken ==
 
* Eberhardt von Mackensen werd in 1946 ter dood veroordeeld, maar het jaar nadien zette de Britse generaal John Harding deze straf om in levenslange gevangenschap. Reeds in 1952 werd hij definitief vrijgelaten. Hij overleed in 1969.
*[[Albert Kesselring]] werd in 1947 eerst ter dood veroordeeld voor oorlogsmisdaden en voor de slachtpartij van de Ardeatijnse Grotten. Nadien werd de straf gewijzigd in levenslange gevangenschap. In 1952 werd hij om gezondheidsredenen vrijgelaten; hij overleed in 1960.
* Herbert Kappler werd in 1948 schuldig bevonden: niet aan de executie van 320 slachtoffers die hem door zijn hiërarchische oversten was opgedragen, maar voor de executie van de 15 overige slachtoffers die op zijn bevel waren gedood. Hij werd veroordeeld tot levenslange gevangenschap. Omdat hij leed aan een ongeneeslijke tumor werd hij in 1976 onder druk van de Duitse regering opgenomen in het militaire ziekenhuis op de Celio-heuvel. Het jaar nadien wist hij daaruit te ontsnappen en naar Duitsland te vluchten, waar hij overleed in 1978.
* [[Erich Priebke]] werd na de oorlog achtereenvolgens in [[Bozen (stad)|Bolzano]], [[Ancona (stad)|Ancona]], [[Afragola]] (bij Napels) en [[Rimini (stad)|Rimini]] gevangengehouden. Hij wist echter te ontsnappen naar [[Sterzing|Vipiteno (Sterzing)]]. Met de steun van kerkoversten en zelfs van het [[Heilige Stoel|Vaticaan]] wist hij in 1948 onder een valse naam te ontkomen naar [[Argentinië]], waar hij opnieuw zijn echte naam aannam. Pas in 1994 werd hij daar ontdekt door een tv-ploeg. Het jaar nadien werd hij uitgeleverd aan Italië en daar werd hij veroordeeld tot levenslange gevangenschap, nadien omgezet in [[huisarrest]], maar herhaaldelijk werd vastgesteld dat hij zich daar niet aan hield. In 2013 overleed hij in Rome op 100-jarige leeftijd.
 
== De houding van de Heilige Stoel ==
 
Er bestaat grote [[controverse]] omtrent de houding van [[paus Pius XII]] tegenover het oorlogvoerende [[Nazi-Duitsland|Duitsland]] en omtrent zijn houding in verband de moordpartij in de Ardeatijnse Grotten. De schrijver Robert Katz betoogt dat het [[Heilige Stoel|Vaticaan]] op de hoogte was van de voorgenomen executie, maar zich niet heeft laten horen. Vanuit het [[Heilige Stoel|Vaticaan]] is als tegenargument gevoerd, dat er wellicht niets gedocumenteerd is over eventueel ingrijpen van de [[paus]], maar dat op [[Diplomatie|diplomatieke]] manier wel was getracht om de Duitse [[Bezetting (militair)|bezetter]] op andere gedachten te brengen. Verder kwam naar voren dat het Vaticaan geholpen zou hebben bij de vlucht van de [[Schutzstaffel|SS]]-[[officier]] [[Erich Priebke|Priebke]] naar [[Argentinië]].
 
Pas op 2 maart 2020 zijn de [[Archief|archieven]] van Pius XII door het Vaticaan opengesteld voor onderzoek.<ref>Zie bericht van S.P.Q.R. - Romenieuws van 2 maart 2020 "[https://romenieuws.wordpress.com/2020/03/02/archieven-van-paus-pius-xii-worden-vandaag-opengesteld-voor-onderzoek/ Vaticaan stelt archieven paus Pius XII vandaag open voor onderzoek]".</ref> Slechts na het bestuderen daarvan zal men zich een exact beeld kunnen vormen van de houding van deze paus tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] en meer in het bijzonder tegenover de moordpartij in de Ardeatijnse Grotten.
 
== Memoriaal ==
[[File:Fosse Ardeatine - 06.jpg|thumb|il piazzale e il gruppo scultoreo "le tre età"]]
[[File:Fosse Ardeatine - 02.jpg|thumb|iscrizione all'entrata del mausoleo]]
Onmiddellijk na het einde van de oorlog besliste de stad Rome om op de plaats van de executie een memoriaal op te richten ter herdenking van de slachtoffers van deze moordpartij. Voor het ontwerp werd een wedstrijd uitgeschreven, waarin twee deelnemende groepen [[ex aequo]] eindigden. Zij kregen de opdracht om een gezamenlijk ontwerp te realiseren voor het monument, het voorliggende plein en de versteviging van de [[Mijngang|mijngangen]] die de [[Nazi|nazi's]] hadden doen instorten na de moordpartij. Het "''Mausoleo delle Fosse Ardeatine''" werd ingehuldigd op 24 maart 1949, vijf jaar na de moordpartij.
 
Op het voorplein staat een 6 meter hoog [[Travertijn|travertijnen]] beeld, een werk van Francesco Coccia, genaamd ''Le tre età'' ("de drie leeftijden"). Het staat symbool voor de slachtoffers en stelt 3 mannen voor van verschillende leeftijden: jeugd, volwassenheid en ouderdom, met de handen op de rug gebonden zoals de slachtoffers naar hun dood waren gevoerd.
 
Achter dit standbeeld bevindt zich de "[[monoliet]]": een plateau van [[gewapend beton]], 48 op 26 meter groot en 3,60 meter dik, dat met 6 korte [[Pilaster|pilasters]] steunt op de onderliggende omtrekmuur. In de duistere binnenruimte bevinden zich 14 rijen met in totaal 336 individuele [[Graniet|granieten]] grafzekerken: 335 voor de slachtoffers van deze moordpartij, genummerd in volgorde van de ontdekking van het lichaam, en 1 als vertegenwoordiger voor alle slachtoffers van het [[fascisme]] en [[Nationaalsocialisme|nazisme]] in [[Italië]].
 
Ook het gangenstelsel waar de slachtpartij plaatsgreep is toegankelijk gemaakt. Verder omvat het memoriaal ook een museum met oorlogsherinneringen: drukwerken, foto's en andere objecten die getuigen van de gebeurtenissen van 23 en 24 maart 1944. Op enkele feestdagen na kan dit memoriaal alle dagen van het jaar worden bezocht.
 
Jaarlijks vindt er bij dit memoriaal een herdenking plaats op of omstreeks 24 maart, vaak in aanwezigheid van de Italiaanse [[president]]. Op 3 mei 2017 werd het memoriaal voor de eerste keer bezocht door een Duitse president, toen [[Frank-Walter Steinmeier|Frank Walter Steinmeier]], vergezeld door de Italiaanse president [[Sergio Mattarella]].
 
== Boeken, films en theater ==
 
=== Boeken ===
In twee [[Monografie|monografieën]] wordt deze moordpartij vanuit historisch standpunt onderzocht:
 
* ''Death in Rome'' van de Amerikaanse auteur Robert Katz (1967);
* ''L'ordine è già stato eseguito'' ("Het bevel is reeds uitgevoerd) van de Italiaanse auteur Alessandro Portelli (1999).
 
Verder komt de moordpartij ook aan bod in andere literaire werken van Italiaanse auteurs:
 
* ''La Storia'' van [[Elsa Morante]] (1974);
* ''Tutti i sognatori'' van Filippo Tuena (1999);
* ''Al di là della notte. Il romanzo delle Fosse Ardeatine'' van Ivano Liberati (2017);
*''Duello nel Ghetto'' van Maurizio Molinari en Amedeo Osti Guerrazzi (2017).
 
=== Films ===
Over deze gebeurtenis werden er een aantal speelfilms en documentaires gemaakt, waaronder:
 
* ''Giorni di gloria'' ("Dagen van roem") van [[Luchino Visconti (regisseur)|Luchino Visconti]] (1944), te vinden op youtube;[https://www.youtube.com/watch?v=VxbMNH9WDDw]
*''Dieci italiani per un tedesco'' (= 'tien Italianen voor één Duitser') van Filippo Walter Ratti (1962);
*''Rappresaglia'' (Engelse titel: ''Massacre in Rome'') van George Pan Cosmatos (1973), gebaseerd op het boek van Robert Katz;
*''Quel 24 marzo ("Die 24ste maart")'' een documentaire uit 2013, te zien op [https://www.youtube.com/watch?v=oe_QCoKFv0Y youtube.]
De razzia waarbij burgers werden opgepakt en afgevoerd naar de Fosse Ardeatine komt ook voor in de film ''Una giornata particolare'' van [[Roberto Rossellini|Roberto Rosselini]] (1945).
 
=== Theater ===
De moordpartij bij de Ardeatijnse grotten vormt ook het thema of de achtergrond van een aantal Italiaanse toneelstukken.
 
== Foto's ==
<gallery mode="packed" heights="180">
Bestand:Mausoleo delle Fosse Ardeatine 34.jpg|Het toegangshek symboliseert de [[Chaos (situatie)|chaos]] waarin de moordpartij werd uitgevoerd.
Bestand:Mausoleo delle Fosse Ardeatine 09.jpg|De gangen in de puzzolaangroeve zijn toegankelijk gemaakt voor bezoek.
Bestand:Mausoleo delle Fosse Ardeatine 11.jpg|De gangen in de puzzolaangroeve.
Bestand:Fosse Ardeatine - 03.jpg|De grafzerken voor de slachtoffers onder de "[[monoliet]]".
Bestand:Fosse Ardeatine - 04.jpg|Grafzerken met naam, foto, geboortejaar en beroep van het slachtoffer.
Bestand:Fosse Ardeatine - 05.jpg|Pad naast de "monoliet" dat naar de grotten leidt.
</gallery>
 
 
{{Appendix|2=
* Robert KATZ, ''Death in Rome''.
*{{It}}website van het memoriaal [http://www.mausoleofosseardeatine.it/ Mausoleo delle Fosse Ardeatine].
*{{It}}Wikipedia: [[:it:Eccidio_delle_Fosse_Ardeatine|Eccidio delle Fosse Ardeatine]].
*{{It}}Wikipedia: [[:it:Attentato_di_Via_Rasella|Attentato di Via Rasella]].
*{{It}}{{Citeer boek|titel=Roma contemporanea|auteur=Vittorio Vidotto|url=https://www.worldcat.org/oclc/77557078|uitgever=GLF editori Laterza|plaats=Roma|datum=2006|pagina's=pp. 247-251|ISBN=88-420-8133-7}}
*{{It}}{{Citeer boek|titel=Roma occupata, 1943-1944 : itinerari, storie, immagini|auteur=Anthony Majanlahti|medeauteurs=Amedeo Osti Guerrazzi|url=https://www.worldcat.org/oclc/669907096|uitgever=Il saggiatore|plaats=Milano|datum=2010|pagina's=pp.141-160|ISBN=978-88-428-1626-3}}
*{{Citeer boek|titel=Proeftuin Italië : hoe het mooiste land van Europa de moderne politiek uitvond|auteur=Pepijn Corduwener|medeauteurs=Arthur Weststeijn|url=https://www.worldcat.org/oclc/1024083179|uitgever=Prometheus|plaats=Amsterdam|datum=2018|pagina's=pp. 124-131|ISBN=978-90-351-4501-6}}
 
{{References}}
}}
 
{{Navigatie massamoorden Tweede Wereldoorlog}}
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/wiki/Moordpartij_in_de_Ardeatijnse_grotten"