Hawaï: verschil tussen versies

'''Hawaï''' of '''Hawaii'''<ref>Beide vormen zijn juist, maar "Hawaï" is de gebruikelijkste vorm, zie [http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/1182 Hawaii / Hawaï], taaladvies.net</ref> ([[Engels]]: ''Hawaii'', [[Hawaïaans]]: ''Hawaiʻi'') is eenéén van de [[staten van de Verenigde Staten]]. Het trad in [[1959]] als vijftigste staat toe tot de [[Verenigde Staten]]. De hoofdstad is [[Honolulu]]. De staat telt 1.427.538 inwoners (2017)<ref>https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/hi,US/PST045217</ref>. De standaardafkorting voor Hawaï is HI.

De eilanden zijn van [[vulkanisme|vulkanische]] oorsprong: ze liggen op een zogenaamde [[hotspot (geologie)|hotspot]], waar [[magma (gesteente)|magma]] vanuit het binnenste van de aarde als [[lava]] naar buiten komt. Omdat de [[aardkorst]] ten opzichte van de hotspot beweegt, ontstond er zo een rij van eilanden van west naar oost (de [[Hawaï-Emperorketen]]), waarbij de oudste, dode vulkanen in het westen liggen en de jongste, actieve in het oosten. De vulkanen [[KilaueaKīlauea]] en [[Mauna Loa]], beide gelegen in het ''[[Hawaii Volcanoes National Park|Volcanoes National Park]]'' op het grootste eiland Hawaï, zijn nog steeds zeer actief. Kilauea,Kīlauea heeft bijna continu uitbarstingen waardoor het eiland nog steeds groeit doordat lava aan de kust in zee stroomt. Ook moeten geregeld bewoonde gebieden [[Evacuatie|geëvacueerd]] worden omdat ze door lava overspoeld worden. Mauna Loa heeft ongeveer elke 20 jaar een uitbarsting, Hualalai elke paar 100 jaar; voor Mauna Kea (een slapende vulkaan) wordt een uitbarsting elke 4000 jaar niet uitgesloten. Nog 30 km verder naar het oosten, ver onder de zeeoppervlakte, werkt een nieuwe vulkaan, [[Loihi]], aan de opbouw van een nieuw eiland dat over 10&nbsp;000 jaar boven het zeeniveau uit zal komen.

[[Mauna Kea]] (''witte berg'') is, van de voet tot de top gemeten, de hoogste berg ter wereld: de berg rijst 10203 meter uit boven de zeebodem, en 4207 meter boven zeeniveau. Mauna Loa (''lange berg'') is de zwaarste berg ter wereld; hij is slechts enkele meters lager dan Mauna Kea, maar heeft een bredere basis. De berg [[Haleakala]] (''huis van de zon''), een vulkaan op Maui, is bij toeristen bijzonder geliefd. De vulkaan is onderdeel van het [[nationaal park Haleakala]].

[[Bestand:Hawaiian monk seal at French Frigate Shoals 07.jpg|thumb{{largethumb}}|Hawaïaanse monniksrob]]

Omdat de eilanden meer dan 2.000 km van het Amerikaanse continent en bijna 4.000 km van [[Japan]] liggen vormen ze één van de meest geïsoleerde eilandengroepen ter wereld. Door de geïsoleerde ligging in de Grote Oceaan hebben planten en dieren voor de komst van de mens de eilanden bereikt via wind, golven of vleugels, en zijn er vele [[Endemie (biogeografie)|endemische]] planten en dieren. Echter vele soorten zijn [[Bedreigde soort|bedreigd]] of reeds uitgestorven.<ref>http://www.fws.gov/pacificislands/</ref> Voorbeelden van endemische dieren zijn de [[Hawaïaanse monniksrob]], de [[Hawaiigans]], de [[Laysaneend]], en de ''[[Theridion grallator]]''. Endemische planten zijn onder andere ''[[Diospyros sandwicensis]]'' en ''[[Brighamia insignis]]''.

Hawaï wordt sinds ca. 400 n.Chr. bewoond door [[Polynesië]]rs, waarschijnlijk van de [[Marquesaseilanden]] afkomstig. Latere groepen zouden omstreeks 1100 n.Chr. uit de buurt van [[Tahiti]] gekomen zijn. Beide groepen waren bijzonder goede zeevaarders die grote [[zeilkano]]'s gebruikten. Sommigen denken dat er voor de komst van de Polynesiërs al bewoners waren in Hawaï, de [[Menehune]]. De eilanden met haar bevolking zouden eeuwenlang geïsoleerd blijven van de rest van de wereld.

Onder koning [[Kamehameha II]] werd in 1819 het oude [[kastenstelsel]] met het [[Kapu (Hawaii)|kapu]] (taboe) systeem afgeschaft. Vrouwen mochten voortaan samen met mannen eten of voedsel eten dat daarvoor voor hen verboden was. Mensenoffers werden verboden en de strikte regels betreffende hoge personen werden afgezwakt. Deze veranderingen werden gestimuleerd door [[Keōpūolani]], de moeder van [[Kamehameha II]], en [[Kaahumanu]]. Beide vrouwen waren echtgenotes van Kamehameha I. Ook de [[Polynesische mythologie|Hawaïaanse godsdienst]] (met onder andere de goden [[Pele (godin)|Pele]] en [[Kupua]]) werd afgeschaft, hoewel nog steeds aanhangers ervan te vinden zijn. Deze politiek werd versterkt door de komst van de eerste Amerikaanse protestantse missionarissen in 1820. De Hawaïaanse koningen voerden een politiek van gastvrijheid voor vreemdelingen, waarbij zij echter wel de Engelsen tegen de Amerikanen uitspeelden. Zo wist het eilandenrijk ondanks zijn strategische ligging het grootste deel van de [[19e eeuw]] een onafhankelijke staat te blijven. Wel vonden enkele kortstondige invasies plaats door de Britten en de Fransen.

De HawaïaanseAmerikaanse koningenmissionarissen voerdenen eenplantage-eigenaren politiekbegonnen vanmeer gastvrijheidzeggenschap voorop vreemdelingen,te waarbijeisen zijen echterpleitten welvoor deannexatie Engelsen tegen de Amerikanen uitspeelden. Zo wist het eilandenrijk ondanks zijn strategische ligging het grootste deel vandoor de [[19eVerenigde eeuwStaten]] een onafhankelijke staat te blijven. In [[1893]] pleegde een aantal Amerikaanse [[sucrose|suikerplanters]] een staatsgreep, plaatste koningin [[Liliuokalani]] onder arrest en opende de deur voor Amerikaanse inlijving. Toen duidelijk werd, dat de nieuwgekozen Amerikaanse president [[Grover Cleveland]] tegen [[annexatie]] was, probeerde de aftredende president [[Benjamin Harrison]] nog snel een annexatiewet door het parlement te jagen. De Senaat liet zich echter niet haasten, en had de wet nog in behandeling toen op 4 maart de overdracht in Washington plaatsvond. Een week later trok Cleveland de wet terug.

Tussen 1893 en 1898 was [[Republiek Hawaï|Hawaï een republiek]]. Wel vond in [[1895]] de [[Wilcox rebellion]] plaats waarbij aanhangers van [[Liliuokalani]] de monarchie probeerden te herstellen. In 1897 werd Cleveland verslagen, en kwamen de Republikeinen weer aan de regering. Toen president [[William McKinley|McKinley]] echter weinig haast maakte met de annexatie van Hawaii, verzon de onderminister van marine [[Theodore Roosevelt]] op 22 maart 1898 een incident met een Japanse kruiser, waarna McKinley in actie kwam. Op 7 juli 1898 werd de annexatiewet geratificeerd, en vanaf 30 april 1900 behoorde het gebied tot de Verenigde Staten als [[Territorium Hawaï]].<ref>Barbara Tuchman, De trotse toren. een portret van de jaren voor de eerste Wereldoorlog 1890-1914. 8e druk 2007</ref> Vanwege de strategische ligging van de eilanden werd in [[1899]] de marinebasis [[Pearl Harbor (marinebasis)|Pearl Harbor]] gesticht.

Aan het hoofd van de uitvoerende macht van de staat staat een gouverneur, die direct gekozen wordt door de kiesgerechtigden in de staat. In 2014 werd [[David Ige]] van de [[Democratische Partij (Verenigde Staten)|Democratische Partij]] verkozen tot gouverneur van de staat Hawaï. De wetgevende macht bestaat uit het [[Huis van Afgevaardigden van Hawaï]] (''Hawaii House of Representatives'') met 51 leden en de [[Senaat van Hawaï]] (''Hawaii Senate'') met 25 leden.

Hawaï is de staat waar de Democratische Partij het sterkst staat op statelijk niveau. Per 2017-2018 hebben de Republikeinen slechts vijf zetels in het lagerhuis, en hebben de Democraten alle zetels in de Senaat. De vertegenwoordiging in het [[Amerikaans Congres]] bestaat uit twee senatoren en twee volksvertegenwoordigers; alle vier zijn deze lid van de Democratische Partij.

Het [[Hawaïaans]] behoort tot de [[Malayo-Polynesische talen]] en kent slechts twaalf letters, waaronder acht medeklinkers, waardoor de taal heel snel herkenbaar klinkt. Het schrift bestond niet voor de aankomst van missionarissen, en werd door dezen tussen 1820 en 1826 ontwikkeld. Daarvoor werd de Hawaïaanse geschiedenis door middel van legendes, vaak met behulp van zang en dans ([[Hula (dansvorm)|hoela]]) doorverteld.

[[Bestand:Paddling the Pacific 121117-F-ZB240-145.jpg|thumb{{largethumb}}|Outrigger kano's in [[Hawaii Kai]]]]