Na de plotselinge dood van [[stadhouder]] [[Willem II van Oranje|Willem II]] wilden Holland en Zeeland geen nieuwe stadhouder van het [[Huis van Oranje]]. Deze gewesten trokken Utrecht mee. Het [[Eerste Stadhouderloze Tijdperk]] was een feit. De Witt was er een groot voorstander van. Hij noemde het de periode van "De Ware Vrijheid". Beslissingen die de hele republiek aangingen, werden door regenten van de zeven provincies gezamenlijk genomen, weliswaar op basis van meerderheid van stemmen, maar onder strakke leiding van Holland. Bij erg belangrijke zaken diende er eenstemmigheid te zijn. De provincies zelf bleven autonoom, evenals de steden.
Johan de Witt was met zijn broer Cornelis de leider van de staatsgezinden, een anti-orangistische groepering, die door Johan de Witt de ''partij van de vrijheid'' genoemd werd. Sinds zijn vader, die ook tot de staatsgezinden behoorde, met zes andere voormannen door Willem II korte tijd vastgehouden werd in de staatsgevangenis [[slot Loevestein]], werden de staatsgezinden in de wandelgangen Loevesteiners genoemd.<ref>{{aut|Dreiskämper, Petra}}, Redeloos, Radeloos, Reddeloos. De Geschiedenis van het Rampjaar 1672 (1998)</ref> "Vertrouw nooit een Oranje", had zijn vader hem na zijn vrijlating toevertrouwd. De waarschuwende woorden zouden hem vormen om de Orangisten uit belangrijke posities te houden.
