Geschiedenis van Polen: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting |
|||
Regel 48:
== Geschiedenis 1572-1795 ==
Bij de [[Unie van Lublin]] in [[1569]] werd het [[Pools-Litouwse Gemenebest]], dat tot dusver een [[personele unie]] van twee staten was geweest, een [[federalisme|federale staat]] met een enkel parlement, die tot de [[Poolse delingen]] van [[1772]], [[1793]] en [[1795]] stand zou houden.
In 1572 werd Polen een gekozen monarchie, dat wil zeggen het parlement benoemde de nieuwe koning. De eerste benoemde koning [[Hendrik III van Frankrijk|Hendrik van Valois]] was geen groot succes. Hij vond Polen geen aangenaam land en reeds na enkele maanden nam hij de benen. Zijn opvolger, vorst [[Stefan Báthory]] van [[Transsylvanië]] was een betere keuze. Hij behaalde belangrijke successen in grensoorlogen met de grootvorst van [[Moskou]].
[[Bestand:Poland1764physical.jpg|thumb|250px|Polen-Litouwen, 1686-1770]]
In 1586 benoemde de
Een belangrijke verandering onder Sigismund III was dat de hoofdstad werd verplaatst van [[Krakau]] naar [[Warschau]]. Allereerst verhuisde, na de Unie van Lublin van 1569 de Sejm naar Warschau, dat dichter bij Litouwen was gelegen. Vervolgens bouwt de koning het slot van Warschau om tot een waardige koninklijke residentie en verhuist ook het Hof naar Warschau. Een reden hiervoor was dat Warschau dichter bij Zweden gelegen is, het land dat het eigenlijke centrum van belangstelling van de koning vormde. De verhuizing van de hoofdstad was omstreeks 1600 voltooid.▼
Tussen 1605 en 1612 intervenieert het dan nog oppermachtige Polen in de interne aangelegenheden van Rusland, dat dan zijn [[Tijd der Troebelen]] doormaakt. Eerst ondersteunt Sigismund Vasa de [[Eerste Valse Dimitri]] en vervolgens de [[Tweede Valse Dimitri]], om ten slotte de Russische troon op te eisen voor kroonprins Władysław Vasa, die door een factie onder de Russische [[bojaar|bojaren]] werd ondersteund. Een Pools leger bezet in 1610 zelfs Moskou. Het idee van een rooms-katholieke koning stuit evenwel onder de orthodoxe bevolking van Rusland op grote weerstand en wekt een sterke patriottistische reactie op. In 1612 werd het Poolse garnizoen in Moskou tot capitulatie gedwongen. Aan het eind van de oorlog mag Polen-Litouwen wel het gebied van [[Smolensk]] behouden, dat vroeger al tot het grootvorstendom Litouwen had behoord, maar ongeveer een eeuw tevoren aan de Moskovieten verloren was gegaan.
Het Pools-Litouwse Gemenebest werd buitengewoon verzwakt door de opstand van Oekraïense [[kozakken]] onder leiding van [[Bohdan Chmelnitski]] (1648-1656), die in [[1655]] gevolgd werd door een Russische en een Zweedse invasie. Aan de rand van de afgrond weet het land zich echter nog te herstellen, maar er waren op grote schaal verwoestingen aangericht. De bevolking van het Gemenebest (vóór de crisis ca. 12 miljoen) was met zeker 20% gedaald door oorlogsgeweld, hongersnoden en epidemieën. De bevolkingsteruggang van vele steden was aanzienlijk: de bevolking van [[Krakau]] daalde van 28.000 tot 10.000, die van [[Poznań (stad)|Poznań]] van 20.000 tot 2.000.▼
▲Een belangrijke verandering onder Sigismund III was dat de hoofdstad werd verplaatst van [[Krakau]] naar [[Warschau]]. Allereerst verhuisde, na de Unie van Lublin van 1569 de Sejm naar Warschau, dat dichter bij Litouwen was gelegen. Vervolgens bouwt de koning het slot van Warschau om tot een waardige koninklijke residentie en verhuist ook het Hof naar Warschau. Een reden hiervoor was dat Warschau dichter bij Zweden gelegen is, het land dat het eigenlijke centrum van belangstelling van de koning vormde. De verhuizing van de hoofdstad was omstreeks 1600 voltooid.
▲Het Pools-Litouwse Gemenebest werd buitengewoon verzwakt door de opstand van Oekraïense kozakken onder leiding van [[Bohdan Chmelnitski]] (1648-1656), die in [[1655]] gevolgd werd door een Russische en een Zweedse invasie. Aan de rand van de afgrond weet het land zich echter nog te herstellen, maar er waren op grote schaal verwoestingen aangericht. De bevolking van het Gemenebest (vóór de crisis ca. 12 miljoen) was met zeker 20% gedaald door oorlogsgeweld, hongersnoden en epidemieën. De bevolkingsteruggang van vele steden was aanzienlijk: de bevolking van [[Krakau]] daalde van 28.000 tot 10.000, die van [[Poznań (stad)|Poznań]] van 20.000 tot 2.000.
Na deze crisis kwam een einde aan de tolerantie van de 16e eeuw. Het rooms-katholicisme werd voortaan gezien als een wezenskenmerk van de echte Pool, terwijl protestantisme vanaf deze tijd werd vereenzelvigd met de Zweedse vijand en orthodoxie met de Moskovische vijand (die de opstand van de Oekraïense kozakken te eigen bate had ondersteund).
Regel 68:
In 1683 beleefde de Poolse Adelsrepubliek haar laatste moment van glorie, toen de Poolse koning [[Jan III Sobieski]] aan het hoofd van een Duits-Pools leger de door de [[Ottomaans Rijk|Ottomaanse Turken]] belegerde stad [[Wenen (hoofdbetekenis)|Wenen]] ontzette.
Nadat [[August II van Polen|August de Sterke]], koning van Polen en [[Keurvorstendom Saksen (1547-1806)|keurvorst van Saksen (1697-1733)]], in zijn overmoed samen met zijn bondgenoot [[Peter de Grote|Peter I van Rusland]] een oorlog tegen Zweden had ontketend, om de Baltische provincies op het Zweedse rijk te kunnen veroveren (1700), begon het voor Polen bergafwaarts te gaan (zie [[Grote Noordse Oorlog]]). Het land werd aanvankelijk door de troepen van de Zweedse koning [[Karel XII van Zweden|Karel XII]] onder de voet gelopen. Alleen diens nederlaag tegen tsaar Peter bij [[Poltawa]] (in het noordoosten van Oekraïne, 1709) stelde Augustus in staat op zijn troon terug te keren. Maar sindsdien was hij in feite een vazal van de [[Tsaardom Rusland|Russische tsaar]].
[[August III van Polen|August III de Saks]] (1733-1763), de zoon van August de Sterke, was een decadente levensgenieter, die zich niet om de politiek bekommerde en niets ondernam tegen het verval van de Adelsrepubliek, die feitelijk een Russische vazalstaat was geworden.
[[Bestand:Stanislas Auguste Poniatowski.jpg|thumb|Stanislaus August Poniatowski]]
In 1763 leidde Russische druk ertoe dat de Sejm de Poolse edelman [[Stanislaus August Poniatowski]], een gewezen minnaar van tsarina [[Catharina II van Rusland|Catharina de Grote]], tot koning benoemde. Onder zijn regering begon zich in Polen een hervormingspartij te ontwikkelen, die zijn aanhang heeft onder de burgerij en de lagere adel. Deze willen in Polen diepgaande hervormingen doorvoeren, omdat ze inzien dat hun land in de huidige situatie geen kans maakt om als onafhankelijke staat te kunnen blijven voortbestaan. Koning Stanislaw ziet de noodzaak van hervormingen wel in, maar was bang om bij keizerin Catharina, die hem op de troon heeft gezet, in ongenade te vallen; hij laveert voortdurend tussen de hervormingsgezinden en de reactionaire meerderheid van de grote magnaten, die gesteund worden door de tsarina, die zich voordoet als waarborg voor de "Gouden Vrijheid" van de Poolse adel. Haar bedoeling was echter dat Polen een Russische vazalstaat zou blijven.
Intussen ontplooit koning Stanislaw een grote bouwactiviteit in Warschau, waar hij het [[Koninklijk Paleis (Warschau)|Koningsslot ''(Zamek królewski)'']] nog mooier laat verbouwen en het [[Łazienkipaleis|paleizenpark van Lazienki]] laat aanleggen. Onder zijn regering werd Warschau getransformeerd tot een echte Europese hoofdstad, waarvan de bevolking tussen 1760 en 1790 groeit van circa 30.000 tot meer dan 100.000 inwoners.▼
▲Intussen ontplooit koning Stanislaw een grote bouwactiviteit in Warschau, waar hij het Koningsslot ''(Zamek królewski)'' nog mooier laat verbouwen en het paleizenpark van Lazienki laat aanleggen. Onder zijn regering werd Warschau getransformeerd tot een echte Europese hoofdstad, waarvan de bevolking tussen 1760 en 1790 groeit van circa 30.000 tot meer dan 100.000 inwoners.
Een eerste hervormingspoging werd door de tsarina hardhandig afgestraft. Als Polen geen gewillige vazalstaat wil blijven, zou het door Rusland en de twee andere machtige buurstaten ook kunnen worden opgedeeld. Bij de [[Poolse delingen|eerste Poolse deling]] van 1772 werden grote gebieden van het Gemenebest geannexeerd door
Door de frequente toepassing van het "liberum veto" was het Poolse adelsparlement volkomen verlamd geraakt. Veel parlementsleden kwamen er openlijk voor uit dat zij behoorden tot de "Russische", de "Pruisische" of de "Oostenrijkse" partij. Als reactie op de patstelling in het parlement vormden de twee voornaamste stromingen elk hun eigen "confederatie": de [[Confederatie van Bar]] van de hervormingsgezinden en de [[Confederatie van Targowica]] van hun conservatieve tegenstanders. Deze situatie bracht het land aan de rand van een burgeroorlog.
| |||