Dialect: verschil tussen versies

In het dagelijks taalgebruik worden taalvariëteiten met een klein en streekgebonden aantal sprekers vaak als varianten beschouwd van een standaardtaal waar ze nauw aan verwant zijn. Dit is een omkering van oorzaak en gevolg. Dialecten vloeiden niet voort uit een standaardtaal, die, zoals sommigen denken een oorspronkelijke en correcte taaltaalvorm zou zijn, waardoorwaaruit zedialecten als afbuigingen ofontstaan vervormingenzouden gezienzijn. zoudenHet kunnenbeeld worden.van Eendialecten als vervormingen van de standaardtaal is ontstaaneen anachronistische voorstelling van zaken. De taalontwikkeling vormde een standaardtaal door systematisering en cultivering van een bepaald dialect, dat daartoe de geëigende eigenschappen bezat doorin de hogere maatschappelijke, politieke en economische status van de sprekers van zijndat sprekers,dialect. en ookEn door een gunstige centrale ligging envan verstaanbaarheidhun voorgemeenschap welke taalgebruikers in hun omgeving ertoe bracht zich aan te passen aan het prestigieuze dialect, om te beginnen in hun geschreven taal. Dit was ook een sociaal proces want de sprekerstaalaanpassing vanbegon aangrenzendein dialectende hogere strata. VoorIn het ontstaan van de Nederlandse standaardtaal waren voor de 17de eeuw vooral zuidelijke dialecten bepalend, en daaronder uiteindelijk het Antwerps inwas dominant voordat de eerstepolitieke en religieuze scheiding van de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden plaatsplaatsvond. Pas sinds de 17de eeuw is het Hollands bepalender geworden, hoewelmaar dan wel op basis van de oudere zuidelijke grondslagen.
Als bepalend voor de 'mate' van dialectisch zijn van een variëteittaalvariëteit, gelden dan ook doorgaans sociale criteria zoals de mate van verschriftelijking, het sociale aanzien, de mate van politieke zelfstandigheid van het gebied waarin de variëteit wordt gesproken en de mate van afwijking van een standaardtaal.

Standaardtalen zoals het [[Standaardnederlands]], het [[Frans|Standaardfrans]] en het [[Zweeds|Standaardzweeds]] zijn kunstmatige variëteiten die (althans in Europa) vanaf de [[17e eeuw]], maar met name in de [[19e eeuw]], zijn gevormd. Vaak fungeren ze als standaard voor een groot (meestal door nationale grenzen afgescheiden) gebied, waarin ook vaak verwante variëteiten worden gesproken, maar hebben lang niet alle verwante variëteiten binnen dat gebied elementen aan de standaardtaal geleverd. Zo is het Standaardnederlands gebouwd op de taal die gebruikt werd in de [[Statenbijbel]], een construct met [[Nederfrankisch]]e (Hollandse en Brabantse) en wat [[Nedersaksisch|Nedersaksische]] elementen. Vanwege de grote overeenkomsten tussen de huidige streek- of plaatsgebonden variëteiten in [[Holland]] en [[Hertogdom Brabant|Brabant]] kan men die onder de hierboven beschreven definitie 2. als dialecten van het Standaardnederlands beschouwen. Onder definitie 3. echter gelden alle vanouds in Nederland en Vlaanderen gesproken variëteiten dialecten van dat Standaardnederlands, met uitzondering van de [[Fries (taal)|Friese]] en [[Frans]]e variëteiten in dat gebied, daar die zich naar andere standaardtalen richten (resp. het Standaardfries en het Standaardfrans). SomsZo spelen bij de bepaling van dialectstatus onder deze definitie geen taalkundige maar politieke factoren een rol. Zoen dan wordt bijvoorbeeld de variëteit van het in de provincie [[Groningen (provincie)|Groningen]] gelegen dorp [[Bad Nieuweschans|Nieuweschans]] onder deze definitie een 'Nederlands' dialect genoemd, terwijl het daarvan nauwelijks afwijkende dialect van buurdorp [[Bunde (Duitsland)|Bunde]], in het [[Duitsland|Duitse]] [[Reiderland (gemeente)|Reiderland]] een [['Duits]]' dialect genoemd wordtheet. ThansMaar wordenaan beide zijden van de standaardtalenstaatsgrens doorverdwijnt veelhet mensendialect en thans worden de standaardtalen veelal als moedertaal gesproken. De staatsgrenzen bepalen de geografische reikwijdte van deze standaardtalen, waar vroeger de dialecten grensoverschrijdend gesproken werden.

Recent is een politisering gaande van de discussie over taal en dialect. De Europese regelgeving kent een hogere wettelijke status en bijbehorende rechten toe aan talen boven dialecten, en daarom streven voorstanders van dialecten naar een 'taalstatus' voor hun dialect(en). Wezenlijk voor de toepassing van een juridische status van een taal is echter het bestaan van een standaardnorm waaraan de taalrechten gebonden kunnen worden en de sprekers gehouden zijn om zich in schrift uit te drukken, eventueel onderwijs in te geven en hun media mee te presenteren. Deze standaardnorm is bijvoorbeeld (nog) niet aanwezig voor het [[Nedersaksisch]] en het [[Limburgs]], dialectclusters met een bijzonder grote variatie in gesproken regionale varianten, waarboven (nog) geen overkoepelende geschreven vorm bestaat die door de sprekers van die varianten zou worden erkend en gekend. Toch dringen de voorstanders aan op het toekennen van de taalstatus''taal''status, waarmee zij de principiële discussies 'taal versus dialect' en 'gesproken versus geschreven taal', c.q. 'omgangs- versus officiële taal' vermengen metvanuit instrumentele en pragmatische overwegingen geen helderheid geven.