Gerard David: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting |
k cosmetisch |
||
Regel 1:
[[Bestand:David Virgin among the Virgins.jpg|{{largethumb}}|right|''[[Virgo inter Virgines]]'', Musée des Beaux
'''Gerard David''' ([[Oudewater]] ca. 1455<ref name=jenni/><ref name=mieke/><ref>Oudere bronnen hanteren frequent 1460.</ref> - [[Brugge]], [[13 augustus]] [[1523]]) was een uit [[graafschap Holland|Holland]] afkomstige kunstschilder, die zich in het begin van zijn carrière in Brugge vestigde en uitgroeide tot een van de grote meesters van de [[Oudnederlandse schilderkunst]], beter bekend als de [[Vlaamse Primitieven]]. In zijn beginperiode in Brugge bestudeerde hij het werk van [[Jan van Eyck]], [[Rogier van der Weyden]] en [[Hugo van der Goes]] en leunde hij sterk aan bij de stijl van [[Hans Memling]]. Hij ontleende motieven en soms composities aan deze meesters (bijvoorbeeld ''De Aanbidding der Wijzen'', [[Alte Pinakothek]], [[München]], naar Van der Goes).
==Biografie==
Regel 7:
Gerard David werd op 14 januari 1484 te Brugge ingeschreven als meester in het gilde van de beeldenmakers en zadelmakers, waaronder ook de schilders ressorteerden. Het is best mogelijk dat hij, voor hij zich in Brugge vestigde, een tijd verbleef in het atelier van Dirk Bouts in [[Leuven]], dat na diens dood in 1475 werd verder gezet door zijn zoons [[Dirk Bouts de Jongere]] en [[Albert Bouts]]. Zelfs indien David Dirk Bouts niet persoonlijk zou gekend hebben, was hij toch heel vertrouwd met diens werk. Kenmerken van de stijl van Bouts zijn volgens Jennifer Meagher van het Metropolitan Museum of Art terug te vinden in zijn werken tot 1500 en zelfs nog later.
David was gehuwd met Cornelia Knoop, dochter van Jacob Knoop de Jongere, die belangrijke functies bekleedde in het gilde van de goudsmeden. Ze hadden een dochter Barbara, maar in de aktes en documenten is nog geen informatie teruggevonden over de datum van het huwelijk<ref>Thomas Kren, Scot McKendrick, ''Illuminating the Renaissance: The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe'', 2003, The J. Paul Getty Museum, Los Angeles, p. 344.</ref><ref>Op de website van het Musée des Beaux-Arts geeft men een datum van 1496, maar zonder enige referentie.</ref> of de geboorte van Barbara. Wel weten we dat David het altaarstuk Virgo inter Virgines (Musée des Beaux Arts, Rouen), waar hijzelf en zijn echtgenote als schenkers werden geschilderd aan de rand van de compositie, schilderde omstreeks 1506.
In 1488 werd David door de gildeleden verkozen tot ''tweede vinder''.<ref>Assistent bestuurslid van de deken van het gilde.</ref> In 1495 en 1499 werd hij ''eerste vinder''. Na de dood van Hans Memling in 1494 werd David op 12 oktober 1501 benoemd tot deken van het gilde en was hij een van de leidende kunstenaars in Brugge, getuige daarvan zijn de verschillende opdrachten voor het schepencollege. David probeerde zich op te werken als de opvolger van Memling en het zal dus wel geen toeval geweest zijn dat hij in 1494 verhuisde naar een huis over de ''Vlamingenbrug'' (nu de
Na de opstand van Brugge tegen [[Keizer Maximiliaan I|Maximiliaan van Oostenrijk]] in 1488 werd de stad zwaar gestraft door de [[Huis Habsburg|Habsburger]]. Het vertrek van de handelslui naar [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] leidde tot de achteruitgang van Brugge en de opkomst van Antwerpen als internationaal handelscentrum. In 1515 liet Gerard David zich dan ook inschrijven in het [[Sint-Lucasgilde]] te Antwerpen om ook in die handelsmetropool zijn werk te kunnen verkopen, maar hij bleef in Brugge gevestigd waar hij ook overleed. Hij werd begraven onder de toren van de [[Onze-Lieve-Vrouwekerk (Brugge)|Onze-Lieve-Vrouwekerk]].<ref name=mieke>Mieke Parez, Biografie van Gerard David in [http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/biografieen/gerard-david Vlaamse Kunst Collectie]</ref>
David werd na zijn dood blijkbaar snel vergeten in Brugge. In 1769 werd het werk door Descamps opgemerkt bij zijn bezoek aan het Brugse staduis<ref>J. B. Descamps, ''Voyage pittoresque de la Fandre et du Brabant'', Parijs, 1769, p. 306.</ref> Hij schreef het werk toe aan Antoon Claiessens en het zal tot 1863 duren eer het werk door [[James Weale]] terug aan Gerard David werd toegeschreven.
==Werken==
Regel 22:
Eenmaal in Brugge bestudeerde hij het werk van Hans Memling, toen de toonaangevende schilder in Brugge en van de andere Vlaamse Primitieven, maar zelfs daarvoor waren er al referenties naar werken van de gebroeders Van Eyck en Hugo van der Goes
====Nativiteit voor 1480 ====
Een van de vroege werken toegeschreven aan David is een paneeltje met de voorstelling van de geboorte van Christus<ref>[http://www.metmuseum.org/Collections/search-the-collections/436100 geboorte van Christus]</ref> dat bewaard wordt in het [[Metropolitan Museum of Art]] in [[New York (stad)|New York]] en deel uitmaakt van de Friedsam Collection. Het is een werk, olie op paneel, van voor 1480 dus voor Gerard David zich in Brugge had gevestigd. Het bestaat uit slechts één paneeltje van 47 op 34 cm dat de geboorte van Christus en de aanbidding van de herders voorstelt. De naïeve personages en de poppen-hoofden van Maria en de engelen doen denken aan de Noord-Nederlandse voorbeelden die Gerard moet gekend hebben van zijn opleiding, maar de compositie met de mooie landschappen en de eenvoudige architectuur, die schatplichtig is aan het werk van Dirk Bouts, doen al aan zijn later werk denken.<ref>Maryan W. Ainsworth, 1998, p. 131.</ref> Een kopie van dit werk is terug te vinden in een miniatuur met het kerstgebeuren<ref>[http://www.moleiro.com/fr/livres-d-heures/le-breviaire-disabelle-la-catholique/miniatura/872 miniatuur met het kerstgebeuren]</ref> in het [[Breviarium van Isabella van Castilië]] op f29r waarvan wordt aangenomen dat ze ook door David werd geschilderd in de
==== ''Triptiek met Johannes en Franciscus'' ====
Van de periode omstreeks zijn vestiging in Brugge kennen we twee panelen van een [[Triptiek (schilderij)|triptiek]] die [[Johannes de Doper]] en [[Franciscus van Assisi|Franciscus]] die de [[Stigmata (religie)|Stigmata]] ontvangt voorstellen.<ref>[http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/32.100.40bc]</ref> Ze maken eveneens deel uit van de hoger genoemde Friedsam Collection.<ref>De paneeltjes werden in het begin van de 20e eeuw toegevoegd aan de hierboven behandelde nativiteit, maar maakten er oorspronkelijk geen deel van uit.</ref> De combinatie van deze twee heiligen was vrij uitzonderlijk voor Vlaanderen. Deze paneeltjes (ca. 45 x 15 cm) tonen duidelijk de invloed van het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck.<ref name=mieke/> De figuren zijn gracieuzer geworden en het gelaat wordt veel beter uitgewerkt. Het landschap is aangepast aan de heilige, met Sint-Jan in de wildernis en Sint
==== ''Kruisiging'' ====
Regel 34:
In de laatste decade van de 15e eeuw en het begin van de 16e kreeg David de eerste grote opdrachten zoals onder meer: ''[[Het Oordeel van Cambyses]]'' (1498; [[Groeningemuseum]], Brugge), ''Bruiloft te Kana'' (ca. 1503; Musée du [[Louvre]], Parijs) en de ''Virgo inter virgines'' (1509; Musée des Beaux-Arts, [[Rouen]]). David probeerde de plaats die opengevallen was door het overlijden van Hans Memling in te nemen en de leidende schilder van Brugge te worden. Zijn kunst is geëvolueerd weg van het Noord-Nederlandse idioom en heeft duidelijk aansluiting gevonden bij de Vlaamse Primitieven hoewel hij duidelijk zijn eigen weg ging. Het palet van David is duidelijk gewijzigd, het is geëvolueerd naar meer harmonische tinten in verzadigde kleuren ten overstaan van de zeer heldere kleuren uit zijn beginperiode. Ook de tekenstijl was duidelijk gewijzigd, de lijnen worden vloeiender en eleganter, de figuren minder houterig.
[[Bestand:David Diptych The Judgment of Cambyses.jpg|{{largethumb}}|''Het Oordeel van Cambyses'', ca.1498, Groeningemuseum, Brugge]]
==== ''Het Oordeel van Cambyses'' ====
David kreeg van de stad Brugge de opdracht voor het tweeluik ''[[Het Oordeel van Cambyses]]'' dat zich nu bevindt in het Groeningemuseum in Brugge.<ref>[http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/collectie/oordeel-van-cambyses]</ref> Soms wordt beweerd dat dit werk moest dienen om de bestraffing van corrupte schepenen van de stad Brugge te illustreren. Dit verhaal steunt op een thesis van Weale, de man die David uit de vergeethoek haalde onder meer door zijn studie van de Brugse archieven.<ref>W.
[[Bestand:Gerard David - Triptych of Jan Des Trompes - WGA6031.jpg|{{largethumb}}|''Altaarstuk van
==== ''Altaarstuk van
Dit werk was een bestelling daterend van 1502 van Jan des Trompes<ref>Jan des Trompes was baljuw geweest in Oostende, schepen in Brugge en ontvanger-generaal van Vlaanderen.</ref> en werd door zijn erfgenamen in 1520 geschonken aan de ''Broederschap van de beëdigde klerken van de vierschaar'' voor het altaar van hun kapel op de Burg in de Sint
Opmerkelijk aan dit schilderij is het mooie landschap dat doorloopt over de drie panelen. Het bergachtige beboste landschap is zeer gedetailleerd uitgewerkt, op de oevers van de rivier, maar ook verderop in het landschap kan men een ganse reeks afgebeelde planten zonder moeite identificeren. Veel van deze planten, die vaak niet naast elkaar groeien en gelijktijdig bloeien zoals hier op het schilderij, werden afgebeeld omdat het planten zijn waaraan een medicinale zuiverende werking werd toegeschreven en die dus symbool staan voor de zuivering door het doopsel.<ref>M. Baes-Dondeyne, D. De Vos, ''De Vlaamse Primitieven, Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de zuidelijke Nederlanden, Groeningemuseum Brugge'', Brussel 1981, pp.132-136.</ref>
[[Bestand:David Triptych with the Nativity.jpg|{{largethumb}}|''Geboorte van Christus met de schenkers'' (ca. 1510-1515), Jules Bache Collection van het Metropolitan Museum of Art]]
Regel 53:
==== ''Bruiloft te Kana'' ====
Dit werk werd waarschijnlijk begonnen tussen 1500 en 1503 hoewel de datum nog steeds ter discussie staat. Het wordt toegeschreven aan David maar de kunsthistorici zijn van mening dat een assistent van David meewerkte aan het paneel. Het schilderij wordt momenteel bewaard in het Louvre in Parijs. Naast de datum van ontstaan is er ook discussie over de opdrachtgever. Sommigen denken aan Jan van der Straeten<ref>W. H. James Weale, Gérard David in Le Beffroi, Brugge, III, 1886-1870, pp.4-346.</ref> anderen denken aan Jan van Sedano.<ref>[[Georges Hulin de Loo]],
[[Bestand:Gerard David - Triptych of the Sedano Family - WGA6015.jpg|{{largethumb}}|''
=== Werken voor de export ===
De vreemde handelaars en diplomaten die zich in Brugge hadden gevestigd vanaf het begin van de 13e eeuw waren een vermogend en kunstminnend publiek en bijgevolg een ideale klantenbasis voor onze kunstenaars. Ze kochten schilderwerken voor de versiering van hun woningen maar ook voor de kapellen in de kerken in Brugge of in hun land van herkomst.
Ook David was bekend in deze kringen en kreeg ettelijk bestellingen van deze rijke buitenlanders, zowel voor gebruik in Brugge als voor de export. Bij deze werken kan men dikwijls vaststellen dat David concessies moet doen aan de opdrachtgever wat stijl en uitvoering betreft. Van Eyck en Memling waren de beroemde en gegeerde kunstenaars en klanten wilden dan ook werk in hun stijl, zo ging bijvoorbeeld 20% van het gekende werk van Memling naar Italiaanse bankiers en diplomaten voornamelijk naar huizen gevestigd in Florence.<ref>M. P. J. Martens, Hans Memling and His Patrons: A Cliometrical Approach, in: ''Memling Studies: Proceedings of the International Colloquium, Bruges, 10-12 November 1994'' edited by H. Verhougstraete, R. Van Schoute, and M. Smeyers, Leuven, pp. 35-41.</ref> Reminiscenties aan zijn beroemde voorgangers waren dus voor David waardevolle
====
Een werk dat dit duidelijk illustreert en tevens aantoont dat David de kunst van Memling en Jan van Eyck goed kende is de
[[Bestand:Cervara-triptiek (wedersamenstelling).jpg|{{largethumb}}|Wedersamenstelling van het ''
==== ''
Dit [[altaarstuk]] werd gemaakt in opdracht van Vincenzo Sauli voor het [[Benedictijnen|benedictijner]] klooster van San Gerolamo della Cervara gelegen tussen [[Santa Margherita Ligure]] en [[Portofino]]. Volgens een originele inscriptie op het kader, dat nu verdwenen is, werd de opdracht voor het werk gegeven op 7 september 1506. De polyptiek of delen ervan werd in de loop van zijn geschiedenis aan allerhande kunstenaars toegeschreven. Het is weerom Weale die in 1895 de gelijkaardigheid vaststelt van de afbeelding van de Maagd en het Kind met een gekend wek van David: ''De Maagd tussen de Maagden''. Andere kunsthistorici volgden snel en tegenwoordig is de toeschrijving unaniem. Het werk werd ontmanteld, waarschijnlijk bij de opheffing van het klooster in 1799. Het grootst aantal panelen bevindt zich in het ''Palazzo Bianco'' in Genua, twee panelen met een [[annunciatie]] in het Metropolitan Museum in New York en een klein halfrond paneel in het Louvre in Parijs. Het altaarstuk was als het ware samengesteld uit twee triptieken met boven het hoogste middenpaneel een halve [[tondo (kunst)|tondo]]. De onderste triptiek toonde op het middenpaneel de Heilige Maagd met Kind aan wie de kerk was toegewijd, links de heilige Hiëronymus, de patroonheilige van het klooster, voorgesteld als bisschop en rechts de heilige [[Benedictus van Nursia|Benedictus]], de stichter van de orde. De bovenste triptiek toonde een kruisiging met Johannes en Maria en links en rechts daarvan een annunciatiescène. Het geheel werd bekroond met een halve tondo met God de Vader die geflankeerd door twee engelen, een zegenend gebaar maakt. Ainsworth is van oordeel dat David het grootste gedeelte van het werk zelf ontwierp en uitvoerde en dat de inbreng van zijn atelier minimaal was. In het werk zijn zowel Eyckiaanse invloeden als Italiaanse modellen terug te vinden. De annunciatie bijvoorbeeld heeft een typisch Vlaams ontwerp maar de engel [[Gabriël (aartsengel)|Gabriël]] is gemodelleerd naar een Gabriël op een fresco van [[Vincenzo Foppa]] in de Portinari kapel van de San’Eustorgio in [[Milaan (stad)|Milaan]]. Ook de monumentale getroonde Maria met Kind, het optisch centrum van het altaarstuk is sterk beïnvloed door de Italiaanse renaissancekunst.<ref>Maryan W. Ainsworth, 1998, p.193.</ref>
Het
=== Werken voor de vrije markt ===
In onze huidige opvatting over kunst is ''kopie'' een lelijk woord, kunst moet origineel zijn en als men vandaag de vele kopieën uit de late middeleeuwen en de vroege renaissance catalogeert worden kopieën nog dikwijls als minderwaardige werken beschouwd. De late middeleeuwer stond hier nochtans heel anders tegenover, voor David was kopiëren een vrij normale zaak, sommige van zijn klanten bestelden kopieën,<ref name="Maryan W. Ainsworth, 1998, p.257">Maryan W. Ainsworth, 1998, p.257.</ref> maar daarnaast was kopiëren een methode om de productiviteit van het atelier te verhogen en werken te creëren voor de verkoop op de vrije markt. Tegen het begin van de
Die vrije markt voor luxegoederen evolueerde vrij snel. In 1482 ontstond in Brugge het ''Pandt'',<ref>Jean C. Wilson, The participation of painters in the Bruges ''pandt'' market, 1512-1550, ''Burlington Magazine'' 125 nr. 965 (augustus 1983), pp. 476-479.</ref> een soort kunstgalerij ''avant la lettre'' waar handelaars en ambachtslui zoals kunstschilders en edelsmeden een plaats huurden om hun producten ter verkoop aan te bieden. Ook in Antwerpen was er vanaf 1484 een dergelijke kunstmarkt. Er is geen documentair bewijs dat David via deze kanalen zou verkocht hebben, maar het is wel in het kader van deze open markt dat een aantal van de latere werken van David zoals ''De vlucht naar Egypte'' en de ''Madonna met de paplepel'' moeten gezien worden. Voor dat laatste werk zou David bijvoorbeeld gebruikmaken van kartons met ponsgaatjes erin om het ontwerp in stippellijn aan te brengen op het geprepareerde paneel. Zijn opvolger Adriaen Isenbrandt gebruikte deze techniek om talloze kopieën van werken van David met als thema de ''Maagd met Kind'' te produceren waaronder een aantal kopieën van de ''Rust tijdens de vlucht naar Egypte''.
==== ''Rust tijdens de vlucht naar Egypte''====
Regel 85:
</gallery>
Het schilderij, olie op paneel, dat bewaard wordt in de [[National Gallery of Art]] te [[Washington D.C.]] is op basis van de [[ondertekening]]en en stijlkenmerken waarschijnlijk het origineel gemaakt door Gerard David omstreeks 1510. Van dit werk werden minstens tien kopieën gemaakt, voornamelijk door het atelier van Isenbrandt.<ref name="Maryan W. Ainsworth, 1998, p.257"/> In het Metropolitan Museum of Art wordt een tweede versie van het werk bewaard (ca. 1520), eveneens toegeschreven aan David zelf. Dit werk toont dezelfde ondertekening als dat in Washington maar met kleine correcties aan de figuren en de drapering van de mantel van Maria, ook de achtergrond is aangepast. We zien in beide werken ook de eerder genoemde verschuiving van religieus naar seculier in die zin dat het schilderij perfect een afbeelding zou kunnen zijn van om het even welke moeder die haar kind aan het voeden is of met haar kind aan het spelen is. In het latere werk van het Metropolitan Museum zien we de evolutie van Davids kennis van de Italiaanse renaissance in de piramidale vorm van de groep van Madonna en Kind, het gebruik van de [[sfumato]]techniek voor de gezichten en het gebruik van de [[Clair-obscur (schilderkunst)|chiaroscuro]]
==== ''Madonna met de paplepel''====
Met dit werk speelt David volop in op de trend van secularisering van de populaire religieuze afbeeldingen van het ''Maagd met Kind'' type en hij gebruikt daarbij de intussen in Vlaanderen populair geworden Italiaanse modellen en technieken.
Het schilderij toont een vrouw met een kindje op haar schoot, die in haar huiskamer het kleintje zijn papje aan het geven is. De verschillende versies van het schilderij werden allemaal vervaardigd op basis van een model op geponste kartons. Kunsthistorici waren van oordeel dat het originele exemplaar van het werk verloren was gegaan omdat er tot nu toe geen exemplaar werd teruggevonden met de voor David karakteristieke met vrije hand getekende ondertekening, maar Maryan W. Ainsworth poneerde de stelling dat David voor dit werk, bestemd voor de vrije markt, vertrok van een model op kartons, maar dat er toch duidelijk verschillen te zien zijn op basis van afwerking en details die een individueel werk onderscheiden van een product van het atelier. Zo lijkt het exemplaar van de Aurora Trust in New York van de meester zelf, de werken in Genua en Brussel echter halen niet dezelfde kwaliteit.<ref>Maryan W. Ainsworth, 1998, p.295,298.</ref>
<gallery>
Bestand: Gerard David - Virgin and Child with the Milk Soup - WGA06027.jpg|''Madonna met de paplepel'', Aurora Trust, New York
Regel 97:
Bestand:Virgin and Child with the Milk Soup mg 9901.jpg|''Madonna met de paplepel'', Musée des Beaux-Arts, Straatsburg
</gallery>
De ondertekening op het exemplaar van de Aurora Trust
Het werk uit
[[Bestand:Rothschild Prayerbook 2.jpg|{{largethumb}}|''Onze Lieve Vrouw met kind'', [[Rothschild-getijdenboek]]]]
==Minaturist==
David zou ook gewerkt hebben als miniaturist,<ref>Maryan W. Ainsworth, Diverse Patterns Pertaining to the Crafts of Painters of Illuminators. Gerard David and the Bening Workshop, in: ''Master Drawings'', Vol. 41, No. 3, 2003, p. 240-265</ref>
Men kan in de archieven geen bewijzen vinden voor de activiteit van David als miniatuurschilder behalve het feit dat David tussen 1519 en 1520 verwikkeld was in een rechtszaak met [[Ambrosius Benson]], een Lombardische schilder die met hem had samengewerkt, over twee koffers met modellen voor schilderwerk en miniaturen die David in pand had gehouden voor werk dat Benson niet zou beëindigd hebben,<ref>Thomas Kren, Scot McKendrick, 2003, p. 47.</ref> de zaak wordt door Benson gewonnen. Een andere aanduiding gestaafd door de archieven is het feit dat zijn weduwe na zijn dood in 1523 zijn [[doodschuld]] betaald aan het gilde van de [[librariër]]s, waar ook de boekverluchters toe behoorden.
== Opvolgers ==
In 1523, bij het overlijden van David, was de glansperiode van Brugge in de schilderkunst stilaan voorbij, Antwerpen had de fakkel overgenomen. Het waren voornamelijk zijn vroegere medewerkers [[Adriaen Isenbrant]] en de Lombardische schilder Ambrosius Benson die de traditie van David voortzetten en gebruik maakten van de modellen uit zijn atelier. Maar ook bij [[Joachim Patinir]] kan men in zijn vroege werken de invloed van David vaststellen waaruit sommigen hebben besloten dat hij een leerling van David was.<ref>Max J. Friedländer, ''Über die Malerei'', Bruckmann – München 1963, p.65.</ref> Ook [[Jan Provoost]], geboren in Bergen maar met ateliers in Brugge en Antwerpen, is beïnvloed geweest door de werken van David.
==Externe links==
* [http://www.wga.hu/html/d/david/index.html Gallery of art, diverse werken]
* [http://www.artcyclopedia.com/artists/david_gerard.html Gerard David op Artcyclopedia met links naar
* [http://www.metmuseum.org/toah/hd/gera/hd_gera.htm Gerard David (born about 1455, died 1523)]
* [http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/biografieen/gerard-david Vlaamse Kunstcollectie]
Regel 120:
{{appendix||2=
;Bronnen
* Maryan W. Ainsworth, ''Gerard David: Purity of Vision in an Age of Transition'', 1998, The Metropolitan Museum of Art, New York.
* Mieke Parez, Biografie van Gerard David in ''De Vlaamse Primitieven'', [http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/biografieen/gerard-david Vlaamse Kunstcollectie]
* Meagher, Jennifer. "Gerard David (born about 1455, died 1523)". In ''Heilbrunn Timeline of Art History''. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. [http://www.metmuseum.org/toah/hd/gera/hd_gera.htm] (juni 2009)
* M. Baes-Dondeyne, D. De Vos, ''De Vlaamse Primitieven, Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de zuidelijke Nederlanden, Groeningemuseum Brugge'', Brussel 1981.
* Hélène Adhémar, ''Les Primitifs Flamands, Corpus de la peinture des anciens Pays-Bas méridionaux au quinzième siècle, Le Musée national du Louvre Paris'', Brussel 1962.
;Referenties
{{references||2}}
| |||