Socialistisch realisme: verschil tussen versies

In de Sovjet-Unie, maar later ook in andere Oostbloklanden kregen auteurs die van het socialistisch realisme afweken, hun werk doorgaans niet of moeilijk gepubliceerd. In de jaren zestig en zeventig werden er in een aantal landen wel enkele pogingen gedaan de literatuur 'vrijer' te laten, maar het resultaat schrikte de overheid af, dus iedere periode van relatieve liberalisering werd afgewisseld door een periode van overheidsbemoeienis en censuur. Dissidente auteurs dienden ofwel hun boodschap zodanig te verpakken dat ze enkel voor de goede verstaander begrijpelijk was, ofwel hun werk voor eigen gebruik te houden. Pas in de lateeind jaren 1980tachtig, tijdens [[Glasnostglasnost]], kwam veel dissident werk aan de openbaarheid. Publicaties in het Westen leidden tot die tijd doorgaans tot veel spanningen en controverses in de eigen gelederen.

Rond 1932 deed de vocale of liedsymfonie haar intrede en kwam tot grote bloei. Het betreft een symfonie met koorzang – soms met één of meerdere solisten – wiens thema’s bewust eenvoudig zijn gehouden. De formele indeling van de klassieke symfonie bleef behouden en herkenbaar. Het bekendste voorbeeld van deze vorm is de 4de symfonie van [[Lev Knipper]], ‘Gedicht voor een Komsomol-strijder’, dat het lied ‘Polyushko-polye’ (‘weide, mijn weide’) bevat. Dit groeide in de Sovjet -Unie tot ééneen van geliefdste massaliederen uit. De nieuwe esthetiek werd echter niet door iedere componist gedragen. [[Dmitri Sjostakovitsj]] componeerde moderne werken met grillige dissonanten zoals zijn 4de symfonie – die hij niet publiceerde – en zijn opera [[Lady Macbeth uit het district Mtsensk]]. In 1936 culmineerde deze ontwikkeling echter tot een ongekende apotheose. Nadat Stalin de bewuste opera gehoord had, verscheen op 28 januari 1936 in de (staats)courant [[Pravda]] een artikel met de naam ‘Chaos in plaats van Muziek’. Dit artikel fulmineerde sterk tegen deze opera en veroordeelde haar muzikale – trombones die een orgasme muzikaal uitbeelden – en scenische inhoud: seks op het toneel en een vrouw die drie mannen vermoordt. De opera werd weggezet als een bedreiging voor de Staat en het artikel bevatte een onverholen bedreiging aan het adres van de componist: ‘Dit spel kan alleen nog slecht aflopen’. In de tijd van de grote zuiveringen was de boodschap van dit artikel voor iedereen duidelijk: componisten die moderne muziek componeerden konden op represailles rekenen. Het gevolg was dat de meeste componisten zich aan de gewenste stroming aanpasten.

In april 1948 werd een volgende bijeenkomst georganiseerd waarin het formalisme nogmaals op de korrel werd genomen en de componist [[Tichon Chrennikov]] tot de nieuwe hoofdcommissaris van de Componistenvereniging van de Sovjet -Unie werd benoemd. Het resultaat van deze resolutie was een bijna totale draai van componisten naar Sociaal Realistische muziek; er werd daarna een overvloed aan propagandistische massaliederen, cantates, oratoria en symfonieën gecomponeerd. Officieel werden alle met naam genoemde componisten in 1958 (of eerder) gerehabiliteerd, maar zeer consequent werd daar tussen 1948 en 1958 niet mee omgegaan. Mjaskovski’s 27 symfonieën werden in die tien jaar veelvuldig gespeeld. Berispte componisten kregen officiële prijzen terwijl zij in feite in de ban waren gedaan.

Na de Tweede Wereldoorlog werd in de nieuwe socialistische staten van het Oostblok geleidelijk ook de doctrine ingevoerd. Dit veroorzaakte vele problemen omdat de daar verblijvende componisten veelvuldig andere wegen bewandelden en de muziekontwikkeling na 1932 niet de richting van de Sovjet -Unie had gelopen. Daarbij ontwikkelde de DDR zich als beste jongetje van de klas en werd bijvoorbeeld in 1951 [[Paul Dessau]]s opera ‘Die Verurteilung des Lukullus’ in het openbaar sterk bekritiseerd. Rond 1953 was het Sociaal Realisme echter in alle Oostbloklanden officieel beleid.

In de Sovjet -Unie paste bijna iedere componist zich tussen 1936 en 1960 aan de voorschriften aan. Praktisch bestond er voor niet goedgekeurde werken een uitvoeringsverbod of dirigenten durfden premières en uitvoeringen niet aan.

Toch werden premières van vele composities uitgesteld, gedwarsboomd of met de grootst mogelijke voorzichtigheid benaderd. De première van Sjostakovitsj 13de symfonie veroorzaakte controverse o.m. omdat hij teksten van de dichter [[Yevgeny Yevtushenko]] (die moralist en ‘boudoirdichter’ werd genoemd) op muziek zette. De bas-solist die op de première zou zingen – Boris Gmyrya – trok zich onder partijdruk terug. [[Jevgeni Mravinski]], dé beoogde dirigent voor de première, deed hetzelfde zodat Sjostakovitsj [[Kirill Kondrasjin]] vroeg de première te verzorgen. Dit is slechts een voorbeeld van de manier waarop met een ‘zoon van de Sovjet -Unie’ werd omgegaan. Andere componisten werden ook 20 jaar na Stalins dood nog veelvuldig gedwarsboomd. [[Galina Oestvolskaja]] heeft opgemerkt dat zij componeerde voor het archief.

* [[Kirill Kondrasjin]] dirigeerde op de eerste [[Internationale Tsjaikovskiwedstrijd]] in Moskou in 1958 de eerste prijswinnaar [[Van Cliburn]]. Met hem maakte hij een tournee door de [[Verenigde Staten]]. Hiermee werd hij de eerste Russische dirigent die Amerika bezocht tijdens de [[Koude Oorlog]] en de eerste Sovjetkunstenaar die persoonlijk door [[President van de Verenigde Staten|president]] [[Dwight D. Eisenhower|Eisenhower]] op het [[Witte Huis (Washington D.C.)|Witte Huis]] werd ontvangen. Hij was van 1960 tot 1975 chef-dirigent van het prestigieuze [[Filharmonisch Orkest van Moskou]] en leidde de [[première]] van de zeer controversiële [[Symfonie nr. 13 (Sjostakovitsj)|13de symfonie]] ''[[Bloedbad van Babi Jar|Babi Yar]]'' van Sjostakovitsj, waarin [[antisemitisme]] aan de kaak wordt gesteld. In 1978 vroeg hij in [[Amsterdam]] politiek asiel aan. In de Sovjet -Unie zweeg men hem onmiddellijk dood door al zijn platen uit de handel te nemen en radio-uitzendingen ervan te verbieden. Hij werd een veelgevraagd gastdirigent bij West-Europese symfonieorkesten en werd vast benoemd bij het [[Koninklijk Concertgebouworkest|Concertgebouworkest]]. In 1981 overleed hij in Amsterdam.

De eerste schilderijententoonstelling die door de Leningrader Vereniging van Kunstenaars – een kunstenaarsgroep die voortging op de principes van de Reizigers – werd georganiseerd vond in 1935 plaats. Onder hen bevonden zich onder meer de schilders Pjotr Buchkin, Rudolf Frentz, [[Isaak Brodski]], een leerling van [[Ilja Repin]], en [[Kazimir Malevitsj]]. Zij werden de oprichters van de zgn.zogenoemde Leningrader school en hun werken werden uiteindelijk de basis van ééneen van de grootse museumcollecties van Sovjet-schilderkunst van de jaren 1930–19501930-1950.

In 1932 werd het Leningrader Instituut van Proletarische Visuele Kunst omgedoopt tot het Instituut voor Schilderkunst, Beeldhouwkunst en Architectuur. Dit betekende dat ééneen van de elementen van de Leningrader school, namelijk een professionelere kunstopleiding binnen een uniforme vereniging voor Leningrader artiesten, gerealiseerd kon worden. In 1934 werd Brodski directeur van dit instituut. Brodski wist vermaarde pedagogen en schilders aan het instituut te binden, waardoor het kunstzinnig niveau sterk steeg. Kunsttentoonstellingen die tussen 1935 en 1940 werden georganiseerd lieten niet alleen schilderijen zien waarbij de schilder zich aan de ‘sociale orde’ had aangepast, maar waren in de landschappen, portretten en genrestukken vrij van iedere ideologie. Net als aan componisten werden eisen gesteld aan schilders en schilderkunst. De gewone arbeider moest een verheven arbeider worden. Of hij nu in een fabriek werkte of op het land, zijn werk en prestatie moesten bewondering wekken. Daarbij was het vereist dat de idealen en de doelen van het [[communisme]] duidelijk tot uiting kwamen.

Westerse critici beschreven de principes van de socialistisch realistische schilderkunst met ‘meisje ontmoet tractor’ of ‘communistische kitsch’. Ze zou alleen politieke doelen dienen, eenzijdig in vorm zijn en artistieke waarde ontberen. Net als in de muziek zijn er in de schilderkunst vele als waardevol erkende werken. Er werd een veelheid aan onderwerpen aangesneden die met zeer veel verschillende technieken werden gemaakt. In de jaren dat de schilderkunst Socialistisch Realistisch moest zijn veranderde de thematiek veelvuldig. De Tweede Wereldoorlog, de dood van Stalin, de dooi onder [[Chroesjtsjov]] en de relatieve vrijheid onder [[Brezjnev]] werden door kunstenaars gebruikt de grenzen van de eisen te verkennen. Na de dood van Stalin kwam bv. een schilderstijl op die de naam ‘Ernstige Stijl’ kreeg. (Russisch: Строгий стиль; Engels: Severe Style). [[Gelij Korzjev]] was ééneen van de exponenten van deze stijl. Deze stijl kwam op als tegenreactie. De glanzende, hyperrealistische – soms naïeve – stijl, bv.bijvoorbeeld in het schilderij ‘Een''Een brief van het front’front'', van [[Alexander Laktionov]], van de jaren nána de Grote Vaderlandse Oorlog werd hier stilistisch bekritiseerd. Veel kunstenaars werkten niet alleen voor de Staat maar ook voor zichzelf. Impressionisme en expressionisme bloeiden, soms gedeeltelijk ondergronds, vaker binnen privécirkels.

De [[Roman (literatuur)|roman]] Mat’ (Мать)(de moeder, 1906/7) van de schrijver [[Maksim Gorki]] wordt over het algemeen als de eerste socialistisch realistische roman gezien. In deze roman wordt een proletarische fabrieksarbeider als held neergezet. Gorki’s stijl is na 100 jaar echter verouderd te noemen. Met zijn essay ‘Het Socialistisch Realisme’ betoonde hij zich een groot aanhanger van deze stroming en legde er ééneen van de fundamenten voor: het simpele verhaal zonder dubbele bodems. Andere belangrijke werken in het genre zijn [[Fjodor Gladkov]]’s Sementt’ (Cement, 1925); [[Nikolaj Ostrovski]]’s Kak zakalyalas' stal' (Как закалялась сталь)(Hoe het staal gehard werd, 1932/4); [[Michail Sjolochov]]’s Tichij Don (Тихий Дон)(De stille Don, 1928/40, [[Nobelprijs]] 1965), een vierdelig magnum opus dat door Ivan Dzerzhinski tot een opera werd bewerkt; [[Yuri Krimov]]’s Tanker ‘Derbent’ (1938, ook verfilmd en in het Nederlands vertaald) waarin een gewone communist discipline brengt tussen een ongeregeld stelletje scheepsbemanning. Ook buiten de Sovjet -Unie waren schrijvers socialistisch realistisch geëngageerd: Martin Andersen Nexø in Denemarken en Louis Aragon in Frankrijk.