|
gebonden morfemenenenenenenenen enenenenen
Een '''gebonden morfeem''' is in de [[taalkunde]] een [[morfeem]] dat niet zelfstandig kan functioneren.
==Gebonden en vrije morfemen==
[[Morfeem|Morfemen]] zijn de kleinste basiseenheden waaruit [[woord]]en bestaan, en die nog een eigen betekenis hebben.
===Vrije morfemen===
Sommige van die morfemen kunnen ook als zelfstandig woord voorkomen; dat zijn "vrije" morfemen.
*''wet|boek'' bestaat uit twee vrije morfemen:<br>zowel ''wet'' als ''boek'' is een morfeem, want beide hebben een eigen betekenis<br>zowel ''wet'' als ''boek'' zijn vrij, want ze kunnen ook zelfstandig voorkomen.
Een combinatie van twee of meer vrije morfemen heet in de taalkunde een [[samenstelling (taalkunde)|samenstelling]].
===Gebonden morfemen===
Andere morfemen worden niet zelfstandig aangetroffen, maar uitsluitend in groter woordverband.
*''wet|tig'' bestaat uit twee morfemen:<br>zowel ''wet'' ("bindende regel") als ''-tig'' ("overeenkomstig") heeft immers een eigen betekenis<br>maar ''wet'' is vrij, terwijl ''-tig'' gebonden is; het kan niet zelfstandig voorkomen..
Een combinatie van een vrij morfeem met een gebonden morfeem heet in de taalkunde een [[afleiding (taalkunde)|afleiding]]. Gebonden morfemen komen alleen voor in combinatie met vrije morfemen: een afleiding bevat altijd ten minste één vrij morfeem.
===Meergelede woorden===
Een Nederlands woord kan echter uit meer dan twee morfemen bestaan.
*''struik|rov|er|s'' heeft vier morfemen.<br>De eerste twee zijn vrij. Weliswaar heeft ''roof'' een vormverandering ondergaan tot ''rov-'', maar dit betreft uitsluitend een [[klankwet]]: tussen [[klinker (klank)|klinkers]] staat nog de ''v'' die aan het eind van een woord al eeuwenlang is verscherpt tot ''f''.<br>De laatste twee morfemen zijn gebonden: ze kunnen niet zelfstandig voorkomen, maar hebben wel een eigen betekenis: ''-er'' betekent "hij die bedrijft", ''-s'' betekent "meer dan een".
Een woord als ''struikrover'' is veeleer een samenstelling dan een afleiding. Het kan immers het eenvoudigst worden opgevat als een combinatie van ''struik'' met ''rovers'', allebei bestaande woorden. Het ligt weinig voor de hand het te beschouwen als een combinatie van ''struikroof'' + ''-ers'', aangezien het woord ''struikroof'' niet of nauwelijks voorkomt; in plaats daarvan gebruiken we ''struikroverij''. Daarom is ''struikrover'' een samenstelling.
==Positie in het woord==
===Plaats===
Gebonden morfemen kunnen in een woord voorkomen voor of achter in een woord, maar ook tegelijk voor én achterin, of zelfs (in andere talen dan het Nederlands) binnen een ander morfeem.
*Een gebonden morfeem dat vóóraan in het woord staat, wordt een [[prefix (taalkunde)|prefix]] ("voorvoegsel") genoemd:<br>''<u>on</u>heil'', ''<u>co</u>-ouder''.
*Een gebonden morfeem dat achteraan in het woord staat, is hetzij een [[suffix]] ("achtervoegsel"):<br>''kop<u>je</u>'', ''zeker<u>heid</u>'', hetzij een buigingsuitgang: ''klein<u>e</u>'' of bij het werkwoord een vervoegingsuitgang: ''huil<u>de</u>''.
*Een gebonden morfeem dat uit een vaste combinatie van twee vormen bestaat, deels vooraan, deels achteraan het woord, wordt een [[circumfix]] genoemd:<br>''<u>ge</u>berg<u>te</u>'', ''<u>ge</u>huil<u>d</u>''.<br>Dat de combinatie een vaste is, blijkt uit het intuïtieve inzicht dat ''gebergte'' "een samenstel van bergen" betekent; het idee van een groepering wordt daarbij uitgedrukt in ''ge ... te''. Evenzo heeft ''ge ... t'' in ''gemaakt'' één ondeelbare betekenis: het vormt met de werkwoordstam ''maak'' een voltooid deelwoord.
*In allerlei talen ([[Semitische talen]], [[Hongaars]], [[Oudiers]], [[Javaans]], [[Tagalog]]) komen gebonden morfemen voor die binnen een ander morfeem staan; ze heten [[infix]]en ("invoegsels").<br>Het Javaanse infix ''-um-'' in een werkwoordsstam kan uitdrukken dat de handeling ongewild is: ''tut'' "achternalopen", ''tumut'' "meegaan".
===Volgorde===
De onderlinge volgorde van gebonden morfemen is aan regels onderhevig. Voorbeelden:
*Het Nederlandse ''on-'' "niet" staat altijd vooraan het woord: ''onheil''.
*Een buigingsuitgang volgt ná een achtervoegsel: ''water|schapp|en'', ''donz|ig|e''.
In de laatste voorbeelden zijn ''-schap(p)-'' en ''-ig-'' achtervoegsels, en uiteraard geen invoegsels: ze staan immers tussen twee morfemen in, en hebben zich niet binnen één morfeem genesteld.
==Betekenis==
===Het vrije morfeem===
In de meeste gelede woorden die een gebonden morfeem bevatten, is de betekenis het sterkst vertegenwoordigd in het hoofdmorfeen, het vrije morfeem dat de kern of oorsprong vormt waarvan het gelede woord is afgeleid.
*In ''boosheid'' draagt het vrije morfeem ''boos'' de hoofdbetekenis.
===Gradaties van betekenissterkte===
Het gebonden morfeem kan een zeer uitgesproken betekenis hebben:
*''on-'' in ''onzuiver'' betekent heel duidelijk "niet".
De betekenis kan echter ook nagenoeg afwezig zijn:
*''-e'' in ''de goede man'' voegt nauwelijks betekenis toe; het is slechts een afleiding die de functie van het woord binnen de zinsbouw aanduidt ("hoort bij ''de''-woord").
Andere gebonden morfemen hebben een betekenis die in sterkte tussen beide uitersten in ligt:
*''-heid'' geeft een toestand aan: ''verlegenheid''
*''ont-'' kan het begin van een werking aanduiden: ''ontbranden''.
===Grammaticalisatie===
De betekenis van een gebonden morfeem kan in het verleden sterker aanwezig zijn geweest. Soms was het zelfs een zelfstandig woord (en daarmee per definitie een ''vrij'' morfeem): in oudere stadia van het [[Germaanse talen|Germaans]] komen varianten van ''heid'' op die manier zelfstandig voor, en het woord betekende "toestand". Dat betekent het als achtervoegsel nog, maar de betekenis is verzwakt ten gunste van de grammaticale functie. Dit verschijnsel heet [[grammaticalisatie]].
==Andere talen==
De talen van de wereld vallen ruwweg in twee typen te verdelen, de analytische en de synthetische.
* In ''[[analytische taal|analytische talen]]'' kunnen de morfemen merendeels ook als zelfstandig woord voorkomen. Dit taaltype maakt dus overwegend gebruik van vrije morfemen.
* In ''[[synthetische taal|synthetische talen]]'' worden diverse betekenisaspecten in één enkel woord uitgedrukt, doorgaans door het gebruik van gebonden morfemen.
In de praktijk zijn talen zelden uitsluitend analytisch of uitsluitend synthetisch; de begrippen zijn relatief. Synthetische talen zullen echter over het algemeen meer afhankelijk zijn van gebonden morfemen dan analytische talen.
Die afhankelijkheid kan ook in de loop der tijd veranderen. Zo is in het [[Oudengels]] (een taal die tot ca. 1100 werd gebruikt, en die uiteraard alleen in geschreven vorm is overgeleverd) de mogelijkheid om vrije morfemen te combineren, opvallend. Na de komst van [[Willem de Veroveraar]] kwam de taal onder sterke [[Anglo-Normandisch]]e en [[Frans]]e invloed te staan, en nam deze mogelijkheid af. Wel deden nieuwe gebonden morfemen hun intrede, zoals de vrouwelijke uitgang ''-es(se)''.
Diezelfde uitgang heeft ook het Nederlands aan het Frans ontleend.
== Versteende samenstellingen ==
Een speciaal soort gebonden morfeem vinden we in verstarde of [[Versteende taalvorm#Versteende samenstellingen|versteende samenstellingen]]. Hoewel het gebonden morfeem oorspronkelijk een zelfstandig woord is geweest, herkennen we het niet langer als zodanig, en het kan ook niet meer apart voorkomen:
*''sporkeboom'', een boom waarvan het hout werd verzameld ("gesprokkeld"): de bast kon als laxeermiddel dienen.
Soms bevatten deze woorden echter slechts in schijn aparte morfemen. Het zijn vaak leenwoorden, die door [[volksetymologie]] zijn omgevormd, waardoor het lijkt alsof ze een bekend morfeem bevatten:
*''rederijker'': het woord is niet verwant met ''rede'', maar is een verbastering van "retorieker".
In alle gevallen is het de vraag of hier wel van gebonden morfemen sprake kan zijn. Weliswaar komen de elementen in kwestie niet voor als apart woord, maar dat wil nog niet zeggen dat zij toch morfeem zijn. Doordat zij eenmalig voorkomen in de bewuste betekenis, valt dit moeilijk vast te stellen.
[[Categorie:Morfologie (taalkunde)]]
[[Categorie:Gebonden morfeem]]
| 