|
'''Bijbelse handschriften''' zijn [[Bijbel (christendom)|Bijbels]] of Bijbelgedeelten die met de hand geschreven zijn. Vóór de uitvinding van de [[boekdrukkunst]] waren er alleen maar [[handschrift (boek)|manuscripten]] (met de hand geschreven afschriften). Die vormen het materiaal, waarmee de [[tekstkritiek van de Bijbel|tekstkritiek]] tracht de oorspronkelijke Bijbeltekst te reconstrueren.
[[Bestand:Thorarol.jpg|thumb|200px|right|Thorarol tijdens een plechtigheid op het plein bij de Klaagmuur te Jeruzalem]]
Gelovigen hebben gemeenschappelijk dat ze de Bijbel hoog achten. Traditioneel gelooft men dat de [[Heilige Geest]] op een bijzondere manier betrokken is en dat de Bijbel ''Gods onfeilbaar Woord'' is. De neo-orthodoxie, zoals [[Karl Barth]] ziet meer de mogelijkheid dat de tekst Gods Woord wordt voor de gelovige.
[[Bestand:Aleppo Codex (Deut).jpg|thumb|200px|right|Bladzijde uit de Aleppo Codex, Deuteronomium.]]
Uit dezelfde liefde voor de Bijbel trekken gelovigen verschillende conclusies:
[[Bestand:LeningradCodex text.jpg|thumb|200px|right|Codex Leningradensis]]
Sommigen verwerpen alle tekstkritiek zij houden zich bewust bij de [[Textus receptus]]; ook al achten deskundigen dat een bedorven, ''corrupte'' tekst. Anderzijds hebben wetenschappers zich de laatste honderden jaren geweldig ingespannen, om er voor te zorgen dat de oorspronkelijke tekst beschikbaar is.
== Handschriften van de Hebreeuwse Bijbel==
In het Jodendom worden nog steeds handschriften vervaardigd. De voorlezing van de [[Thora]] in de [[synagoge]] geschiedt van een boekrol met een precieze, met de hand op perkament geschreven, weergave van de consonantentekst (tekst met alleen de medeklinkers). Voor de lezing van de overige boeken kan wel een gedrukt boek worden gebruikt.<ref>Joodse riten en symbolen; Rabbijn S. P. de Vries Mzn, Thieme 1927/1932; Arbeiderspers 1968</ref>
Toen in de vijftiende eeuw onder invloed van het [[Renaissance-humanisme|humanisme]] ook belangstelling voor de grondtekst van de Bijbel ontstond, maakte men voor de [[Hebreeuwse Bijbel]], die christenen het [[Oude Testament]] noemen, dankbaar gebruik van het Jodendom, dat eeuwenlang in grote ijver de tekst bewaakt en doorgeven had.
== Voorbeelden ==
=== 1. De Masoretische Hebreeuwse handschriften ===
Eeuwenlang hebben Joodse geleerden, zoals de [[Masoreten]] de [[Hebreeuws|Hebreeuwse]] [[Masoretische Tekst|tekst]] van wat Joden de [[Tenach]] en christenen doorgaans het [[Oude Testament]] noemen, zeer nauwgezet gekopieerd. Door bijvoorbeeld het aantal woorden en paragrafen te tellen werd het aantal kopieerfouten vrijwel tot nul beperkt. Aangetroffen fouten werden niet verbeterd (wat weer meer fouten veroorzaakt zou hebben) maar voorzien van de klinkers van de veronderstelde verbetering en gemarkeerd; in de kantlijn was de correctie te vinden met het teken Q = Qere (lees). De Masoreten ontwikkelden een systeem, waarmee de medeklinkertekst van klinkers kon worden voorzien, zonder haar te wijzigen. Hierdoor werden de klinkers van de tekst, tot dan toe mondeling overgeleverd, vastgelegd. Oude en moeilijk leesbare handschriften werden begraven, bijvoorbeeld in de kelder ("geniza"). Abraham ben Samuel Firkovitsj (1786-1874) behoorde tot de Karaieten, een stroming in het jodendom, die allleen de [[Gdnach]] en nieetde [[Talmoed]] erkent.. Firkovitsj kocht vele honderden handschriften uit geniza's in [[Jeruzalem]] en , [[Caïro (stad)|Caïro]]. Een deel hiervan verkocht hij aan de Nationale bibliotheek van Sint Peterburg, een ander deel kocht deze bibliotheek na zijn dood. Uit onderzoek bleek toen dat Firkovitsj gegevens in de manuscripten had vervalst. In de Firkovitsj collectie bevinden zich ongeveer 2300 handschriften, waarvan er 14 tussen 930 en 1121 ontstaan zijn. Het belangrijkste is de [[Codex Leningradensis]] uit 1008, die de basis vormt van onze tekst van het [[Oude Testament]].<ref>Met Andere Woorden 05.4; J. van Dorp, Welke grondtekst gebruiken we?; NBG december 2005</ref>.
Door de praktijk van het enerzijds zorgvuldig kopiëren, anderzijds het begraven van versleten rollen, zijn de Masoretische handschriften zelf relatief ‘jong’, maar de [[Masoretische Tekst|tekst]] die ze overlevert, is wel archaïsch. Dat weet men, omdat het zelfde teksttype in de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]] voorkomt; de tekst van de grote Jesaja-rol van 200 v. Chr. bleek bijvoorbeeld nauwelijks te verschillen van de middeleeuwse handschriften.
Voorbeelden:
* ''[[Codex Leningradensis]]'' 1008 n. Chr., [[Russische Nationale Bibliotheek]], Sint Petersburg. Deze Codex is de basis van de [[Biblia Hebraica]], de gedrukte [[Hebreeuwse Bijbel]], een uitgave van het Duitse Bijbelgenootschap, die vaak als standaardtekst wordt beschouwd.
* ''[[Codex Aleppo]]'' 920 n. Chr., Israël museum; [[Schrijn van het Boek]]. De codex Aleppo was vanaf [[1947]], na een brand in een synagoge, spoorloos. Toen hij weer werd gevonden bleek een derde deel te ontbreken.
* ''[[Damascus Keter]]'' tiende eeuw, Nationale Bibliotheek van Israël.
[[Bestand:Samaritan Pentateuch (detail).jpg|thumb|200px|right|Pagina uit de Samaritaanse Pentateuch in Oudhebreeuws schrift]]
{{Zie ook|Zie:[[Handschriften van het Oude Testament]]
=== 2. Samaritaanse Pentateuch ===
{{Zie ook|Zie:[[Handschriften van het Nieuwe Oude Testament]]
De [[Samaritanen]] hebben hun tekst van de eerste vijf boeken van de Bijbel onafhankelijk van de Joodse traditie overgeleverd. Deze [[Samaritaanse Pentateuch]] is daardoor een onafhankelijke getuige van een teksttype dat ook gevonden wordt in de [[Septuagint|Septuaginta]] en dat ook vertegenwoordigd is onder de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]].
[[Bestand:Sinaiticus text.jpg|thumb|right|150px|Septuaginta: Het boek Esther in de codex Sinaïticus]]
=== 3. Oude vertalingen ===
* De [[Septuagint|Septuaginta]] is de Griekse vertaling van het [[Oude Testament]]. Ze gaat soms (net als de Samaritaanse pentateuch) terug op een andere tekst dan gebruikt wordt in de [[Masoretische Tekst|Masoretische traditie]]. De belangrijkste handschriften van de Septuagint zijn de [[Codex Vaticanus]], de [[Codex Alexandrinus]] en de [[Codex Sinaïticus]]; er zijn ook wel onder de [[Oxyrhynchus papyri]] fragmenten gevonden; en vanzelfsprekend zijn er veel [[onderkast|minuskel]]s.
* De [[Targoem]]s, zoals de [[Onkelos|Targoem Onkelos]] zijn [[Aramees|Aramese]] vertalingen van het [[Oude Testament]].
=== 4. Dode Zeerollen ===
[[Bestand:Psalms Scroll.jpg|thumb|right|350px|De Psalmen: Dode Zeerol met transcriptie.]]
In grotten (vooral grot 1, 2, 4, 6, 8 en 11) in de woestijn van Judea, in de omgeving (tot ca. 4 km) van [[Qumran]], vlak bij de [[Dode Zee]], is sedert 1948 een groot aantal boekrollen en fragmenten daarvan gevonden, de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]], die dateren van vóór het jaar 68. Eén bijbelboek, de grote Jesajarol, is volledig bewaard gebleven, van enkele zijn grote stukken leesbaar, en er zijn veel snippers en fragmenten die soms met engelengeduld en met behulp van computers aan elkaar gepuzzeld zijn. 29% van de gevonden handschriften, 223 handschriften, bestaat uit Bijbeltekst.<ref>S. Hodge, ''De Dode-Zeerollen'', 2001; Ankh Hermes, Deventer, 2002</ref> Van alle boeken van het [[Oude Testament]], op het boek [[Esther (boek)|Esther]] na, zijn minstens gedeelten aanwezig. De masoretische tekst is vertegenwoordigd in de Dode Zeerollen, bewijs van haar betrouwbaarheid. Maar ook is een wat vrijer teksttype voorhanden dat kennelijk voortbestaat in de [[Septuagint|Septuaginta]] en Samaritaanse Pentateuch. Ook in het fort [[Massada]] zijn (fragmenten van) rollen gevonden, deze moeten dateren van vóór de inname van [[Massada]] als laatste verzetshaard van [[Joodse Oorlog]] in het jaar 73. Tot de Dode Zeerollen worden ook de handschriften gerekend die gevonden zijn in de grotten bij Nahal Hever, waar de strijders tijdens de [[Bar Kochba-opstand]] (132-136), zich ophielden. Voorbeelden:
* ''[[4QSam a]]'' datering 100 - 75 v. Chr.; perkament. Honderden fragmenten afkomstig uit de beide boeken [[I Samuel|I]] en [[II Samuel]] maken het mogelijk ongeveer 15% van deze boeken te reconstrueren<ref>1. 1 Samuel 11:1 volgens Qumranhandschrift 4 QSam a; “Met andere woorden”, maart 2010.</ref>
* ''[[1QIsa a]]'' datering 125 v. Chr.; perkament. Geeft de tekst van het gehele boek [[Jesaja (boek)|Jesaja]].
* ''[[11QPs a]]'' datering 30 tot 50 n. Chr.; perkament. Een rol met een deel van de Bijbelse [[psalmen]] en met enkele [[apocrief|apocriefe]] psalmen.
* ''[[4QJer b en 4QJer d]]'' fragmenten van een [[Hebreeuws|Hebreeuwse]] versie van [[Jeremia (boek)|Jeremia]] die kennelijk ten grondslag ligt aan de [[Septuagint|Septuaginta]].
::*Aanvankelijk is wel gedacht dat [[7Q5]] een stukje van het Nieuwtestamentische [[Evangelie volgens Marcus|Marcusevangelie]] was<ref>Volgens het werk van de Spaanse Jesuïtische bijbelgeleerde José O’Callaghan</ref>, maar dit lijkt toch niet zo te zijn.<ref>Volgens o.a. Pierre Benoit, directeur van de ''École Biblique et Archéologique Française'' in Jerusalem, geciteerd in de New York Times, July 30, 1972, blz. 14.</ref>
==Handschriften van de deuterocanonieke boeken==
Onder de [[deuterocanonieke boeken]] wordt een tiental boeken verstaan, die geen deel uitmaken van de Hebreeuwse Bijbel, maar wel van de [[Septuagint]]. De boeken werden als zodanig geaccepteerd door de Kerk, al had [[Hiëronymus van Stridon]] zijn bedenkingen. De hervormers beschouwden ze niet als canoniek en protestanten noemen ze [[apocrief]]. Sommige boeken zijn oorspronkelijk in het Hebreuws en Aramees geschreven (1 Makkabeeën, Sirach, Tobit, Judith); andere zijn van het begin af in het Grieks geweest (Wijsheid, II Makkabeeën; aanvulling Ester en Daniël).
De handschriften:
* Hebreeuws: In de genizah van [[Caïro (stad)|Caïro]] is eind 19e eeuw de tot dan toe onbekende Hebreeuwse tekst van het [[deuterocanoniek]]e boek [[De wijsheid van Jezus Sirach|Ben Sira]] gevonden. Toen later een rol met een hoofdstuk in [[Massada]] werd gevonden, had men een groot deel het oorspronkelijke Hebreeuws weer.<ref>De wijsheid van Jesus Sirach, P.Beentjese, Damon 2006, H 1.1</ref> Van de Hebreeuwse tekst van de boeken Tobit en Judith zijn alleen fragmenten bewaard gebleven.
* [[Oxyrhynchus papyri #Apocriefe delen van het Oude Testament|Oxyrhynchus papyri]] Bij deze verzameling snippers die gevonden is bij een opgraving in Egypte, zijn ook fragmenten van de boeken Wijsheid, Sirach, Tobit gevonden.
* [[Unciaal|Uncialen]] Van belang zijn de [[Codex Sinaïticus]]; [[Codex Vaticanus]] (Vierde eeuw), [[Codex Ephraemi Rescriptus,]] en [[Codex Alexandrinus]]], vijfde eeuw.
* [[Minuskel]]s ''De wijsheid van Jezus Sirach'' heeft een korte versie (Hebreeuws en Uncialen) en een langere versie (minuskels).
== Handschriften van het Nieuwe Testament ==
Er zijn meer handschriften van het [[Nieuwe Testament]] voorhanden dan van welk ander boek uit de Oudheid ook.
De tekst van het [[Nieuwe Testament]] is door de overvloed aan goed leesbare tekstgetuigen [[tekstkritiek (algemeen)|wetenschappelijk]] vast te stellen. Deze [[tekstkritiek van de Bijbel|kritische]] tekst wijkt voornamelijk op talloze, niet wezenlijke details af van de oude, traditionele tekst ([[textus receptus]]). We mogen vaststellen dat de tekst van het [[Nieuwe Testament]] betrouwbaar is.
===Materiaal===
De oudste handschriften van het [[Nieuwe testament]] zijn geschreven op [[papyrus]], dat gemaakt wordt van riet, dat veel bij de [[Nijl]] groeit. Papyrus bleef in gebruik tot de 8e eeuw.<ref>Metzger 2005, pp.3f</ref> Papyrus is erg kwetsbaar, vele van bijvoorbeeld de [[Oxyrhynchus papyri]] bestaan uit slechts een fragment van een bladzijde.<ref>[http://www.skypoint.com/members/waltzmn/intro.html#MSTypes Waltz]</ref> De [[Chester Beatty papyri]] en de [[Bodmer papyri]] geven wel vaak flinke stukken tekst.
Vanaf het begin van de vierde eeuw werd [[perkament]] of [[vellum]] steeds vaker gebruikt voor handschriften van het Nieuwe Testament.<ref>Metzger 2005, pp.3-10</ref>
[[Bestand:Codex Petropolitanus fols. 164v-165r.jpg|thumb|200px|right|Codex Petropolitanus; 9e-eeuws unciaal als voorbeeld van een codex]]
===Codex===
Van de niet-christelijke handschriften uit de tweede eeuw is 97% in de vorm van boekrollen, de acht oudste christelijke handschriften zijn echter, net als de meeste wat jongere handschriften van het Nieuwe testament, [[codex|codices]], in boekvorm. Vergeleken met anderen hadden christenen een duidelijke voorkeur voor de boek- of codexvorm.<ref>[http://www.earlham.edu/~seidti/iam/codex.html Seid]</ref> Lange teksten, zoals het Nieuwe Testament, pasten niet op een boekrol, maar een codex kon zo dik zijn als nodig.
===Hoofdletters===
Er is verschil in schrifttype tussen de handschriften. Soms zijn er blokletters, andere keren is het schrift cursief. Een ander verschil is tussen hoofdletters, [[unciaal]], en kleine letters, [[minuskel]]. De hoofdletters waren allemaal even groot, terwijl de minuskels boven en onder de regel uitkwamen. Over het algemeen zijn de unciaalhandschriften ouder dan de minuskelhandschriften; de scheidslijn ligt ongeveer in de elfde eeuw.<ref>Metzger 2005, pp. 17-18, 20.</ref>
===Geïllustreerde handschriften===
[[Bestand:KellsFol027v4Evang.jpg|thumb|right|150px| Book of Kells: De vier evangelisten.]]
Met het verstrijken der eeuwen ging men er steeds meer toe over de handschriften prachtig te illustreren; hoogtepunten zijn het [[Book of Kells]] en het [[Book of Durrow]].
===Leestekens===
De oudste handschriften hebben nauwelijks leestekens als punten of komma’s, of spaties. Woorden, zinnen, paragrafen rijgen zich aaneen. Aan het eind van de regel wordt zonder meer midden in een woord afgebroken. Boeken waren duur en zo werd er materiaal bespaard. [[nomen sacrum|Nomina sacra]], de ‘heilige namen’, werden vaak afgekort. Soms werd schrijfmateriaal opnieuw gebruikt door een tekst over de oude tekst heen te schrijven: een [[Palimpsest (manuscript)|palimpsest]], zoals bijvoorbeeld de [[Codex Ephraemi Rescriptus]].
Oorspronkelijk kent het Nieuwe Testament geen indeling in verzen of hoofdstukken. Pas na 400 kwam er een indeling in hoofdstukken tot stand.
Het systeem van indeling in genummerde verzen zoals we dit nu kennen, werd geïntroduceerd door de drukker [[Robert Etienne]] bij gedrukte Bijbeluitgaven in de helft van de 16e eeuw.
===Gregory-Aland===
[[Caspar René Gregory]] deelde in 1908 in ''Die griechischen Handschriften des Neuen Testaments'', de handschriften van het Nieuwe Testament in vier groepen in: papyri, uncialen, minuskels en lectionaria.<ref>Aland 1995, pp. 73-77</ref> De meeste Papyri zijn natuurlijk ook met unciale letters geschreven. Met [[unciaal|uncialen]] worden in dit verband echter perkamenten aangeduid.
Gregory voerde de P in als aanduiding van een papyrus, een 0 voor de uncialen, en een '''ℓ''' voor de lectionaria. [[Kurt Aland]] zette het werk van Gregory voort, daarom wordt gesproken van de indeling van Gregory-Aland.
===Tekstfamilies===
De handschriften van het Nieuwe Testament zijn in te delen in de volgende [[tekstkritiek van de Bijbel|tekstfamilies]] of teksttypen:
* [[Byzantijnse tekst]]: ook wel: '''Koine'' of ''meerderheidstekst'', een teksttype dat nogal laat (vanaf ca. 450) ontstond en duizend jaar lang liefdevol werd gekopieerd binnen de Byzantijnse kerk. Deels ([[Evangelie|Evangeliën]]) vertegenwoordigd in de ''[[Codex Alexandrinus]]'' ''(A02)'', verder vooral in de minuskels.
:De grondtekst van de [[Statenvertaling]], de vertaling van [[Maarten Luther|Luther]] en de [[King James Version|King James vertaling]] wordt ([[textus receptus]]) genoemd. Deze textus receptus is gebaseerd op een versie van de Byzantijnse ''meerderheidstekst'', al zijn er verschillen.<ref>Krans, Jan, ''De Herziene Statenvertaling en de grondtekst van het Nieuwe Testament''; Met Andere Woorden, (20) dec 2010</ref>.
* [[Westerse tekst]]: bewaard in ''[[Codex Bezae]]'' (''D of 05'') voor de [[Evangelie|Evangeliën]] en [[Handelingen van de Apostelen]]; en in de ''[[Codex Claromontanus]]'' (''D of 06'') voor de [[Brieven van Paulus]] en de [[Brief aan de Hebreeën]]. De Westerse tekst is daarnaast te reconstrueren uit de oude Latijnse en Syrische vertalingen. Het is een nogal vrije tekst, die (hoewel ontstaan in het Latijn sprekende Noord-Afrika), vooral in het Westen circuleerde, en de grondtekst was voor de Latijnse vertalingen, die haar vervolgens zouden vervangen. Omdat de tekst niet in het Westen is ontstaan noemt Aland haar de ''D-tekst''.
* [[Alexandrijnse tekst]]: Een nauwkeurig overgeleverde tekst, die in Egypte werd overgeleverd tot de opkomst van de [[Islam]]. Vertegenwoordigd in ''[[Codex Vaticanus]]'' (''B of 03''), [[Codex Sinaiticus]] (''01 of alef'' א ), vaak bevestigd door de oude papyri.
* Sommigen onderscheiden nog een vierde, ''Caesareaanse tekst'', die vertegenwoordigd zou worden door [[familie 1]] en [[familie 13]].
{{Zie ook|voor een vrijwel volledig overzicht van de ouderdom en de bruikbaarheid van de handschriften: [[Categorieën van manuscripten van het Nieuwe Testament]]}}
==Voorbeelden==
=== 1. Griekse handschriften ===
[[Bestand:P46.jpg|thumb|200px|right|Blad van Papyrus 46 met [[Tweede brief van Paulus aan de Korintiërs|2 Korinthiërs 11:33-12:9]]]]
*1a '''Papyri''' : ongeveer 125, over het algemeen zeer oude (2e tot en met 7e eeuw), op het vergankelijke [[papyrus]] geschreven Bijbelgedeelten.
Sommige papyri zijn slechts een klein fragment. Niet alle zijn professionele handschriften: er bevinden zich onder de papyri talismans ([[Papyrus 50]], [[Papyrus 78|78]]), lektionariën ([[Papyrus 2]], [[papyrus 3|3]] en [[papyrus 4|4]]); uittreksels ([[papyrus 43|43]], [[papyrus 78|78]]) en zelfs schrijfoefeningen ([[Papyrus 10|10]]).<ref>Aland, Kurt en Barbara, Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, 1982; blz. 95</ref>
Vrijwel alle belangrijke papyri van het Nieuwe Testament zijn gevonden of gekocht in [[Egypte (land)|Egypte]].
Belangrijke verzamelingen zijn:
* [[Oxyrhynchus papyri]]; talloze papyri (ook met niet-christelijke teksten) die bij opgravingen gevonden zijn in [[Oxyrhynchus]]; veelal erg oud; vaak slechts een fragment;
* [[Chester Beatty papyri]] [[papyrus 45|45]], [[papyrus 46|46]] en [[papyrus 47|47]] die Chester Beatty rond 1930 van een handelaar kocht, en
* [[Bodmer papyri]] de Papyri die Bodmer in 1952 kocht, met onder meer [[papyrus 66]], [[papyrus 72|72]] en [[papyrus 75|75]].
Voorbeelden zijn:
# ''[[Papyrus 1]]'' (''Oxyrhynchus Papyrus 2'') (rond 250 n. Chr.) Mattheüs 1; Universiteitsmuseum Pennsylvania.
# ''[[Papyrus 45]]'' (''Papyrus Chester Beatty I'')(rond 250 n. Chr.) Mattheüs, Marcus, Lucas (Dublin, Chester Beatty Library)
# ''[[Papyrus 46]]'' (''Papyrus Chester Beatty II'') (rond 225 n. Chr.) Brieven van Paulus (Dublin, Chester Beatty Library)
# ''[[Papyrus 52]]''; (''Rylands Papyrus'') (rond 125 n. Chr.) Fragment van Johannes 18 (Manchester, [[John Rylands Library]])
# ''[[Papyrus 66]]'' (''Papyrus Bodmer II'') (rond 200 n. Chr.) Johannes-evangelie; (Cologny, Biblioteca Bodmeriana).
# ''[[Papyrus 72]]'' (''Papyrus Bodmer VII-IX) (300-400) Brieven van Petrus en Judas, [[Biblioteca Apostolica Vaticana]]
# ''[[Papyrus 75]]'' (''Papyrus Bodmer XV'') (rond 200 n. Chr.) Lukas- en Johannes-evangelie ([[Vaticaanse Bibliotheek|Biblioteca Apostolica Vaticana]])
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse papyri van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:Codex_Vaticanus_B,_2Thess._3,11-18,_Hebr._1,1-2,2.jpg|thumb|200px|right|Bladzijde uit de Codex Vaticanus met een gedeelte uit 2 Thessalonicenzen en Hebreeën]]
*1b '''[[unciaal|Uncialen]]''' : In hoofdletters op perkament geschreven al dan niet volledige handschriften van het Nieuwe Testament, voornamelijk afkomstig uit de 4e t/m 11e eeuw. Momenteel zijn er minstens 318 exemplaren bekend, maar van tijd tot tijd worden nog nieuwe uncialen ontdekt.
Voorbeelden zijn:
# ''Codex א (alef) of 01''; ''[[Codex Sinaiticus]]''; 4e eeuw; Londen, [[British Library]]. Bekend is het verhaal hoe [[Konstantin von Tischendorf]] dit belangrijke handschrift ontdekte in het [[Katharinaklooster|Sint Catharinaklooster]] op de berg Sinaï. Bevat delen van de [[Septuagint|Septuaginta]], het volledige [[Nieuwe Testament]], de [[Pastor van Hermas]] en de [[Brief van Barnabas]]. Bevindt zich grotendeels in de [[British Library]] te Londen.
# ''Codex A (02)''; ''[[Codex Alexandrinus]]'' 5e eeuw, London, British Library; vroegste getuige van sommige Byzantijnse tekstvarianten. Bevindt zich eveneens in de [[British Library]].
# ''Codex B (03)''; ''[[Codex Vaticanus]]'', 4e eeuw, bevindt zich sinds 1448 in de [[Biblioteca Apostolica Vaticana]]. Wordt als zeer betrouwbaar beschouwd; bevat het grootste deel van de [[Septuagint|Septuaginta]] en het overgrote deel van het [[Nieuwe Testament]] (alleen een deel van Hebreeën, de Pastorale brieven en Openbaring ontbreken).
# ''Codex C (04)''; ''[[Codex Ephraemi Rescriptus]]'', 5e eeuw: een [[Palimpsest (manuscript)|palimpsest]]; onder het 12e-eeuwse heiligenverhaal over Efraïm de Syriër bevindt zich een bijbeltekst uit de 5e eeuw. Deze tekst is, met hiaten, weer leesbaar gemaakt. Codex C bevindt zich in de [[Bibliothèque nationale de France]] te Parijs.
# ''Codex D (05)''; ''[[Codex Bezae]]'' (05); 5e eeuw, Cambridge, [[Cambridge University Library]]; bevat de [[Evangelie|Evangeliën]] en [[Handelingen van de Apostelen]] in [[Latijn]] en [[Oudgrieks|Grieks]].
# ''Codex D (06)'' ''[[Codex Claromontanus]]''; 6e eeuw, Bibliothèque nationale de France, te Parijs; bevat de [[brieven van Paulus]] en de [[Brief aan de Hebreeën]] in [[Latijn]] en [[Grieks]]. De laatste twee (D05 en D06) zijn getuigen van de Westerse tekst.
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse uncialen van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:Minuscule 113 (GA) 173v-174.jpg|200px|right|thumb|Minuskel 113; 11 of 12e eeuw]]
*1c '''Minuskels''': duizenden in doorlopend schrift geschreven handschriften van het Byzantijnse teksttype. Minuskels zijn geschreven in een moderner, lopend handschrift dat vanaf ongeveer 1100 gebruikt werd. Minuskels zijn vaak fraai geïllustreerd met afbeeldingen en kunstig bewerkte letters aan het begin van een hoofdstuk. Minuskels zijn meestal late getuigen van de Byzantijnse tekst. In deze groep worden weer enkele sub-families onderscheiden: [[familie 1]] en [[familie 13]].
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse minuskels van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:Lectionary 296 f.6v.JPG|thumb|right|150px|Evangelistarium ℓ296; 10e eeuw]]
*1d '''[[Lectionarium|Lectionaria]]''':<ref>Aland, Kurt en Barbara, ''Der Text des Neuen Testaments'', Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 1981, 172-178</ref> Boeken met in de Byzantijnse eredienst te lezen Bijbelgedeelten; zowel in unciaal als in minuskel handschrift. Er waren lectionaria voor zondag en voor door de week; met alleen evangelie- of alleen apostelteksten, en met verschillende teksten. Er zijn zo’n 2200 van deze lectionaria bewaard gebleven. Vanwege hun gebruik in de Byzantijnse ritus gebruiken ze alle de Byzantijnse tekst. Soms is het begin van de pericoop aangepast, bijvoorbeeld is ''Hij'' dan vervangen door ''Jezus''. De lectionaria dateren van de 8e tot en met de 12e eeuw. [[Novum Testamentum Graece|Nestle Aland 27]], de standaard tekstkritische editie van het Nieuwe Testament noemt in het aanhangsel 10 lectionaria waar kennelijk gebruik van gemaakt is. Geen enkel lectonarium geldt als ''tekstgetuige van de eerste orde'' (vier worden als tweede-orde genoemd).<ref>Nestle Aland 27e editie van Novum Testamentum Graece, blz. 56*-63*; 703,704.</ref> De waarde van de lectionaria voor de tekstkritiek is dus minimaal. <small>(Ook onder de papyri, zoals P2, P3 en P4 bevinden zich handschriften die in Egypte als een soort lectionarium fungeerden; die zijn wel waardevol, omdat er toen nog geen standaardtekst was; die worden niet onder de lectionaria, maar onder de papyri gerekend.)</small>.
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse lectionaria van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:CodexBobbiensis.jpg|thumb|150px|Codex Bobbiensis, ''k'', 4e/5e eeuw,– De laatste bladzijde van een latijnse versie van het [[Evangelie volgens Marcus]]]]
=== 2. Oude vertalingen ===
Al in de tweede eeuw gingen Christenen er toe over het Nieuwe Testament in het [[Latijn]] en het Syrisch te vertalen. Vertalingen kunnen sporadisch een betwijfelde variant ondersteunen of minder waarschijnlijk maken. Het gaat hier om de vroegste Latijnse (de [[Vetus Latina]]), Syrische en soms Koptische of oud-Slavische vertalingen.
* 2a De [[Vetus Latina|oud-Latijnse vertalingen]] zijn getuigen van de [[Westerse tekst]], zoals:
:codex a: [[Codex Vercellensis]]; een Latijnse vertaling van de evangeliën uit ongeveer 350 op perkament;
:codex d: de Latijnse tekst van de tweetalige [[codex Bezae]] en [[codex Claromontanus]] zie hierboven.
* 2b de oud-Syrische vertalingen zijn vaak getuige van de 'Westerse Tekst'.
Helaas gebruikte de Syrische kerk vaak het [[Diatessaron]] waarin de teksten van de vier Evangeliën waren samengevoegd. De bruikbaarheid is daardoor vaak beperkt.
De latere, officieel erkende [[Vulgaat]] (Latijn) en [[Peshitta]] (Syrisch) zijn zelf veelvuldig gekopieerd en hebben dus een eigen tekstgeschiedenis. Als getuige van het [[Grieks|Griekse]] origineel zijn ze veel minder bruikbaar. Dat geldt ook voor andere vertalingen waarop een enkele keer een beroep wordt gedaan:
* 2c Koptische vertaling
* 2d Armeense vertaling
* 2e Oud-slavische vertaling
* 2f Gotische vertaling
[[Afbeelding:Origen.jpg|thumb|150px|right|Origenes]]
[[Afbeelding:Albrecht Dürer Saint Jerome 1521.jpg|thumb|150px|right|Hiëronymus, door Albrecht Dürer]]
=== 3. Citaten kerkvaders ===
"[[Apostolische Vaders]]" en "[[kerkvader|kerkvaders]]" zijn theologen uit de eerste eeuwen na Christus. In hun geschriften citeren zij vaak uit de Bijbel. Omdat we weten waar en wanneer deze kerkvaders leefden, kunnen we met behulp van deze citaten de geschiedenis en verspreiding van bepaalde tekstvarianten nagaan. [[Novum Testamentum Graece]] verwijst in het kritisch apparaat naar 72 kerkvaders. Bijvoorbeeld:
:[[Origenes]] (185-254) had een catechetenschool te [[Alexandrië]], die hij in 230 verplaatste naar [[Caesarea (Maritima)]]. Hij deed veel werk aan het [[Oude Testament]] door een aantal [[hexapla|Griekse vertalingen]] te vergelijken met het originele Hebreeuws en is daardoor van groot belang voor de tekstkritiek van de [[Septuagint]]. Hij ontwikkelde een christelijke allegorische bijbeluitleg en schreef onder meer commentaren op het [[Evangelie volgens Johannes]] en [[Evangelie volgens Matteüs|volgens Matteüs]]. Er wordt in het [[Novum Testamentum Graece]] op drie manieren naar hem verwezen.
:Or,
:Or<sup>lat</sup> (Latijnse vertaling van zijn werk)
:Or<sup>s</sup> (citaten uit een lang gedeelte van zijn Johannescommentaar H2:12-25).
{{Zie ook|Zie voor een bespreking van door Origenes besproken varianten[[Tekstvarianten van het Nieuwe Testament]]}}
:[[Hiëronymus van Stridon|Hiëronymus]] (347-419) is vooral bekend doordat hij de Bijbel opnieuw in het Latijn vertaalde, welke vertaling als de Vulgaat bekend kwam te staan. De Latijnse kerkvader is echter voor de tekstkritiek ook van belang door zijn preken en commentaren.
== Zie ook ==
* [[Tekstkritiek (algemeen)]]
* [[Tekstkritiek van de Bijbel]]
* [[TekstvariantenCanon van hetde Nieuwe TestamentBijbel]].
* De artikelen over de individuele handschriften
{{bron|bronvermelding=
* Engelse Wikipedia
* ''Biblical Criticism: Historical, Literary and Textual'', Harrison, Waltke, Guthrie and Fee, Zondervan Publishing House, 1979
* ''A Catalogue of Biblical passages in the Dead Sea Scrolls, Washburn L, 2002, Society of Biblical Literature
* ''[[Biblia Hebraica Stuttgartensia]] ed K. Elliger en W. Rudolph. 5e ed, Deutsche Bibelgesellschaft, 1997
* ''[[Septuagint|Septuaginta]], ed Rahlfs, Prof. Dr. A.; Deutsche Bibelgesellschaft, 1935, 1979
* ''[[Novum Testamentum Graece]]'', Addendum I; Nestle Aland 27e ed; 1993, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart
* ''De betrouwbaarheid van de geschriften van het Nieuwe Testament'', [[FF Bruce]], Telos, 1977
* ''Het ontstaan van de Bijbel'', [[Willem Glashouwer jr.]] en [[Willem Ouweneel]], Telos, 2e druk, 1998
* ''Bijbelse Encyclopedie'', Kok - Kampen, 3e druk, 1979
{{References}}
}}
{{Commonscat|Bible manuscripts}}
| 