Wikipedia

Bijbelse handschriften: verschil tussen versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Oudere bewerkingNieuwere bewerking →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Versie 26139864 van Mendelo (overleg) ongedaan gemaakt.
Hele reeks kleine wijzigingen: spaties, spelling, leestekens, afkortingen; hier en daar ook een aantal woorden.
Regel 1:
'''Bijbelse handschriften''' zijn [[Bijbel (christendom)|bijbelsBijbels]] of Bijbelgedeelten die met de hand geschreven zijn. Vóór de uitvinding van de [[boekdrukkunst]] waren er alleen maar [[handschrift (boek)|manuscripten]] (met de hand geschreven afschriften). Die vormen het materiaal, waarmee de [[tekstkritiek van de Bijbel|tekstkritiek]] tracht de oorspronkelijke Bijbeltekst te reconstrueren.
[[Bestand:Thorarol.jpg|thumb|200px|right|Thorarol tijdens een plechtigheid op het plein bij de Klaagmuur te Jeruzalem]]
[[Bestand:Aleppo Codex (Deut).jpg|thumb|200px|right|Bladzijde uit de Aleppo Codex, Deuteronomium.]]
[[Bestand:LeningradCodex text.jpg|thumb|200px|right|Codex Leningradensis]]
== Handschriften van de Hebreeuwse Bijbel==
In het Jodendom worden nog steeds handschriften vervaardigd. De voorlezing van de [[Thora]] in de [[synagoge]] geschiedt van een boekrol met een precieze, met de hand op perkament geschreven, weergave van de consonantentekst (tekst met alleen de medeklinkers). DeVoor de lezing van de overige boeken kan wel vanuit een gedrukt boek geschiedenworden gebruikt.<ref>Joodse riten en symbolen; RabbijnSRabbijn S. P. de Vries Mzn, Thieme 1927/1932; Arbeiderspers 1968</ref>
Toen in de vijftiende eeuw onder invloed van het [[Renaissance-humanisme|humanisme]] ook belangstelling voor de grondtekst van de Bijbel ontstond, maakte men voor de [[Hebreeuwse Bijbel]], die christenen het [[Oude Testament]] noemen, dankbaar gebruik van het Jodendom, dat eeuwenlang in grote ijver de tekst bewaakt en doorgeven had.
 
== Voorbeelden ==
=== 1. De Masoretische Hebreeuwse handschriften ===
Eeuwenlang hebben Joodse geleerden, zoals de [[Masoreten]] de [[Hebreeuws|Hebreeuwse]]e [[Masoretische Tekst|tekst]] van wat Joden de [[Tenach]] en christenen doorgaans het [[Oude Testament]] noemen, zeer nauwgezet gekopieerd. Door bijvoorbeeld het aantal woorden en paragrafen te tellen werd het aantal kopieerfouten vrijwel tot nul beperkt. Aangetroffen fouten werden niet verbeterd (wat weer meer fouten veroorzaakt zou hebben) maar voorzien van de klinkers van de veronderstelde verbetering en gemarkeerd; in de kantlijn was de correctie te vinden met het teken Q = Qere (lees). De Masoreten ontwikkelden een systeem, waarmee de medeklinkertekst van klinkers kon worden voorzien, zonder haar te wijzigen. Hierdoor werden de klinkers van de tekst, tot dan toe mondeling overgeleverd, vastgelegd. Oude en moeilijk leesbare handschriften werden begraven. Daardoor zijn de Masoretische handschriften zelf relatief niet oud‘jong’, maar de [[Masoretische Tekst|tekst]] die ze overlevert, is wel archaïsch. Dat weten we, omdat het zelfde teksttype in de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]] voorkomt; de tekst van de grote Jesaja -rol van 200 vChrv. Chr. bleek bijvoorbeeld nauwelijks te verschillen van de middeleeuwse handschriften.
Voorbeelden:
* ''[[Codex Leningradensis]]'' AD 1008 n. Chr., [[Russische Nationale Bibliotheek]], Sint Petersburg. Deze Codex is de basis van de [[Biblia Hebraica]], de gedrukte [[Hebreeuwse Bijbel]], een uitgave van het Duitse Bijbelgenootschap, die vaak als standaardtekst wordt beschouwd.
* ''[[Codex Aleppo]]'' AD 920 n. Chr., Israël museum; [[Schrijn van het Boek]]. De codex Aleppo was vanaf [[1947]], na een brand in een synagoge, spoorloos. Toen hij weer werd gevonden bleek een derde deel te ontbreken.
* ''[[Damascus Keter]]'' tiende eeuw, Nationale Bibliotheek van Israël.
[[Bestand:Samaritan Pentateuch (detail).jpg|thumb|200px|right|Pagina uit de Samaritaanse Pentateuch in Oudhebreeuws schrift]]
 
=== 2. Samaritaanse Pentateuch ===
De [[Samaritanen]] hebben hun tekst van de eerste vijf boeken van de Bijbel onafhankelijk van de Joodse traditie overgeleverd. Deze [[Samaritaanse Pentateuch]] is daardoor een onafhankelijke getuige van een teksttype dat ook gevonden wordt in de [[Septuagint|Septuaginta]] en dat ook vertegenwoordigd is onder de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]].
[[Bestand:Sinaiticus text.jpg|thumb|right|150px|SeptuagintSeptuaginta: Het boek Esther in de codex Sinaïticus]]
 
=== 3. Oude vertalingen ===
* De [[Septuagint|Septuaginta]] is de Griekse vertaling van het [[Oude Testament]]. Ze gaat soms (net als de Samaritaanse pentateuch) terug op een andere tekst dan gebruikt wordt in de [[Masoretische Tekst|Masoretische traditie]]. Voor de [[deuterocanonieke boeken]] is de [[Septuagint|Septuaginta]] meestal de enige bron, al zijn er van bijvoorbeeld van [[De wijsheid van Jezus Sirach]] ook Hebreeuwse handschriften gevonden.
* De [[Targoem]]s, zoals de [[Onkelos|Targoem Onkelos]] zijn [[Aramees|Aramese]] vertalingen van het [[Oude Testament]].
=== 4 Dode Zeerollen ===▼
 
[[Bestand:Psalms Scroll.jpg|thumb|right|350px|De Psalmen - Dode Zeerol met transcriptie.]]▼
▲=== 4. Dode Zeerollen ===
In grotten (vooral grot 1,2,4,6,8 en 11) in de woestijn van Judea, in de omgeving (tot ca 4 km) van [[Qumran]] vlak bij de [[Dode Zee]] is sedert 1948 een groot aantal boekrollen en fragmenten daarvan gevonden, de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]], die dateren van vóór het jaar 68. Eén bijbelboek, de grote Jesajarol, is volledig bewaard gebleven, van enkele zijn grote stukken leesbaar, en er zijn veel snippers en fragmenten die soms met engelengeduld en computers aan elkaar gepuzzeld zijn. 29% van de gevonden handschriften,223 handschriften, bestaat uit Bijbeltekst.<ref>S.Hodge, De Dode-Zeerollen,2001; Ankh Hermes Deventer 2002</ref> Van alle boeken van het [[Oude Testament]], op het boek [[Esther (boek)|Esther]] na, zijn minstens gedeelten aanwezig. De masoretische tekst is vertegenwoordigd in de Dode Zeerollen, bewijs van haar betrouwbaarheid. Maar ook is een wat vrijer teksttype voorhanden dat kennelijk voortbestaat in Septuagint en Samaritaanse Pentateuch. Ook in het fort [[Massada]] zijn (fragmenten van) rollen gevonden, deze moeten dateren van vóór de inname van Massada als laatste verzetshaard van [[Joodse Oorlog]] in het jaar 73. Tot de Dode Zeerollen worden ook de handschriften gerekend die gevonden zijn in de grotten bij Nahal Hever, waar de strijders tijdens de [[Bar Kochba-opstand]] (132-136), zich ophielden. Voorbeelden:▼
▲[[Bestand:Psalms Scroll.jpg|thumb|right|350px|De Psalmen -: Dode Zeerol met transcriptie.]]
* ''[[4QSam a]]'' datering 100 - 75 vC; perkament. Honderden fragmenten afkomstig uit de beide boeken [[I Samuel|I]] en [[II Samuel]] maken het mogelijk ongeveer 15% van deze boeken te reconstrueren<ref>1. 1 Samuel 11:1 volgens Qumranhandschrift 4 QSam a; “Met andere woorden”, maart 2010</ref>▼
▲In grotten (vooral grot 1, 2, 4, 6, 8 en 11) in de woestijn van Judea, in de omgeving (tot ca. 4 km) van [[Qumran]] , vlak bij de [[Dode Zee]], is sedert 1948 een groot aantal boekrollen en fragmenten daarvan gevonden, de [[Dode Zee-rollen|Dode Zeerollen]], die dateren van vóór het jaar 68. Eén bijbelboek, de grote Jesajarol, is volledig bewaard gebleven, van enkele zijn grote stukken leesbaar, en er zijn veel snippers en fragmenten die soms met engelengeduld en met behulp van computers aan elkaar gepuzzeld zijn. 29% van de gevonden handschriften, 223 handschriften, bestaat uit Bijbeltekst.<ref>S. Hodge, ''De Dode-Zeerollen'', 2001; Ankh Hermes, Deventer, 2002</ref> Van alle boeken van het [[Oude Testament]], op het boek [[Esther (boek)|Esther]] na, zijn minstens gedeelten aanwezig. De masoretische tekst is vertegenwoordigd in de Dode Zeerollen, bewijs van haar betrouwbaarheid. Maar ook is een wat vrijer teksttype voorhanden dat kennelijk voortbestaat in de [[Septuagint|Septuaginta]] en Samaritaanse Pentateuch. Ook in het fort [[Massada]] zijn (fragmenten van) rollen gevonden, deze moeten dateren van vóór de inname van [[Massada]] als laatste verzetshaard van [[Joodse Oorlog]] in het jaar 73. Tot de Dode Zeerollen worden ook de handschriften gerekend die gevonden zijn in de grotten bij Nahal Hever, waar de strijders tijdens de [[Bar Kochba-opstand]] (132-136), zich ophielden. Voorbeelden:
* ''[[1QIsa a]]'' datering 125 vC; perkament. Geeft de tekst van het gehele boek [[Jesaja (boek)|Jesaja]].▼
▲* ''[[4QSam a]]'' datering 100 - 75 vCv. Chr.; perkament. Honderden fragmenten afkomstig uit de beide boeken [[I Samuel|I]] en [[II Samuel]] maken het mogelijk ongeveer 15% van deze boeken te reconstrueren<ref>1. 1 Samuel 11:1 volgens Qumranhandschrift 4 QSam a; “Met andere woorden”, maart 2010.</ref>
* ''[[11QPs a]]'' datering AD 30-50; perkament. Een rol met een deel van de Bijbelse [[psalmen]] en met enkele [[apocrief]]e psalmen.▼
▲* ''[[1QIsa a]]'' datering 125 vCv. Chr.; perkament. Geeft de tekst van het gehele boek [[Jesaja (boek)|Jesaja]].
* ''[[4QJer b en 4QJer d]]'' fragmenten van de [[Hebreeuws]]e versie van [[Jeremia (boek)|Jeremia]] die kennelijk ten grondslag ligt aan de [[Septuagint]].▼
▲* ''[[11QPs a]]'' datering AD 30- tot 50 n. Chr.; perkament. Een rol met een deel van de Bijbelse [[psalmen]] en met enkele [[apocrief|apocriefe]]e psalmen.
::*Aanvankelijk is wel gedacht dat [[7Q5]] een stukje van het Nieuwtestamentische [[Evangelie volgens Marcus|Marcusevangelie]] was, maar dit lijkt toch niet zo te zijn.
▲* ''[[4QJer b en 4QJer d]]'' fragmenten van deeen [[Hebreeuws|Hebreeuwse]]e versie van [[Jeremia (boek)|Jeremia]] die kennelijk ten grondslag ligt aan de [[Septuagint|Septuaginta]].
::*Aanvankelijk is wel gedacht dat [[7Q5]] een stukje van het Nieuwtestamentische [[Evangelie volgens Marcus|Marcusevangelie]] was<ref>Volgens het werk van de Spaanse Jesuïtische bijbelgeleerde José O’Callaghan</ref>, maar dit lijkt toch niet zo te zijn.<ref>Volgens o.a. Pierre Benoit, directeur van de ''École Biblique et Archéologique Française'' in Jerusalem, geciteerd in de New York Times, July 30, 1972, blz. 14.</ref>
 
== Handschriften van het Nieuwe Testament ==
Regel 36 ⟶ 38:
 
===Materiaal===
De oudste handschriften van het [[Nieuwe testament]] zijn geschreven op [[papyrus]], dat gemaakt wordt van riet, dat veel bij de [[Nijl]] groeit. Papyrus bleef in gebruik tot de 8e eeuw.<ref>Metzger 2005, pp.3f</ref> Papyrus is erg kwetsbaar, vele van bijvoorbeeld de [[Oxyrhynchus papyri]] bestaan uit slechts een fragment van een bladzijde.<ref>[http://www.skypoint.com/members/waltzmn/intro.html#MSTypes Waltz]</ref> De [[Chester Beatty papyri]] en de [[Bodmer papyri]] geven wel vaak flinke stukken tekst.
Vanaf het begin van de vierde eeuw werd [[perkament]] of [[vellum]] steeds vaker gebruikt voor handschriften van het Nieuwe Testament.<ref>Metzger 2005, pp.3-10</ref>
 
Regel 42 ⟶ 44:
 
===Codex===
Van de niet -christelijke handschriften uit de tweede eeuw is 97% in de vorm van boekrollen, de acht oudste christelijke handschriften zijn echter, net als de meeste wat jongere handschriften van het Nieuwe testament, [[codex|codices]], in boekvorm. Vergeleken met anderen hadden christenen een duidelijke voorkeur voor de boek- of codexvorm.<ref>[http://www.earlham.edu/~seidti/iam/codex.html Seid]</ref> Lange teksten, zoals het Nieuwe Testament, pasten niet op een boekrol, maar een codex kon zo dik zijn als nodig.
 
===Hoofdletters===
Er is verschil in schrifttype tussen de handschriften. Soms zijn er blokletters, andere keren is het schrift cursief. Een ander verschil is tussen hoofdletters [[unciaal]] en [[minuskel]]. De hoofdletters waren allemaal even groot, terwijl de minuskels boven en onder de regel uitkwamen. Over het algemeen zijn handschriften met uncialen, met hoofdletters, ouder dan handschriften met minuskels; de scheidslijn ligt ongeveer in de elfde eeuw.<ref>Metzger 2005, pp. 17-18, 20.</ref>
 
===Leestekens===
De oudste handschriften hebben niet of nauwelijks leestekens als punten of komma´s, of spaties. Woorden, zinnen, paragrafen rijgen zich aaneen. Aan het eind van de regel wordt zonder meer midden in een woord afgebroken. Boeken waren duur en zo werd er materiaal bespaard. [[nomen sacrum|Nomina sacra]], de heilige namen, werden vaak afgekort. Soms werd schrijfmateriaal opnieuw gebruikt door een tekst over de oude tekst heen te schrijven [[Palimpsest (manuscript)|palimpsest]] bijvoorbeeld de [[Codex Ephraemi Rescriptus]].
Oorspronkelijk kent het Nieuwe testamentTestament geen indeling in verzen of hoofdstukken. Pas na 400 kwam er een indeling tot stand.
Met het verstrijken der eeuwen ging men er steeds meer toe over de handschriften prachtig te illustreren; hoogtepunten zijn het [[Book of Kells]] en het [[Book of Durrow]].
 
Regel 58 ⟶ 60:
===Tekstfamilies===
De handschriften van het Nieuwe Testament zijn in te delen in de volgende [[tekstkritiek van de Bijbel|tekstfamilies]] of teksttypen:
* [[Byzantijnse tekst]]: ook wel: '''Koine'' of ''meerderheidstekst'', een teksttype dat nogal laat (vanaf ca. 450) ontstond en duizend jaar lang liefdevol werd gekopieerd binnen de Byzantijnse kerk. Deels ([[Evangelie|Evangeliën]]) vertegenwoordigd in de ''[[Codex Alexandrinus]]'' ''(A02)'', verder vooral in de minuskels.
:De grondtekst van de [[Statenvertaling]], de vertaling van [[Maarten Luther|Luther]] en de [[King James Version|King James vertaling]] wordt ([[textus receptus]]) genoemd. Deze textus receptus is gebaseerd op een versie van de Byzantijnse ''meerderheidstekst'', al zijn er verschillen.<ref>Krans, Jan, ''De Herziene Statenvertaling en de grondtekst van het Nieuwe Testament''; Met Andere Woorden, (20) dec 2010</ref>.
* [[Westerse tekst]]: bewaard in ''[[Codex Bezae]]'' (''D of 05'') voor de [[Evangelie|Evangeliën]] en [[Handelingen van de Apostelen]]; en in de ''[[Codex Claromontanus]]'' (''D of 06'') voor de [[Brieven van Paulus]] en de [[Brief aan de Hebreeën]]. De Westerse tekst is daarnaast te reconstrueren uit de oude Latijnse en Syrische vertalingen. Het is een nogal vrije tekst, die (hoewel ontstaan in het Latijn sprekende Noord-Afrika), vooral in het Westen circuleerde, en de grondtekst was voor de Latijnse vertalingen, die haar vervolgens zouden vervangen. Omdat de tekst niet in het Westen is ontstaan noemt Aland haar de ''D-tekst''.
* [[Alexandrijnse tekst]]: Een nauwkeurig overgeleverde tekst, die in Egypte werd overgeleverd tot de opkomst van de [[Islam]]. Vertegenwoordigd in ''[[Codex Vaticanus]]'' (''B of 03''), [[Codex Sinaiticus]] (''01 of alef'' א ), vaak bevestigd door de oude papyri.
Regel 67 ⟶ 69:
 
==Voorbeelden==
=== 1. Griekse handschriften ===
[[Bestand:P46.jpg|thumb|200px|right|Blad van Papyrus 46 met [[Tweede brief van Paulus aan de Korintiërs|2 Korinthiërs 11:33-12:9]]]]
*1a '''Papyri''' : ongeveer 125, over het algemeen zeer oude (2e tot en met 7e eeuw), op het vergankelijke [[papyrus]] geschreven Bijbelgedeelten.
 
Sommige papyri zijn slechts een klein fragment. Niet alle zijn professionele handschriften: er bevinden zich onder de papyrussenpapyri talismans (Papyrus 50, 78), lektionariën (Papyrus 2,3 en 4); uittreksels (43, 78) en zelfs schrijfoefeningen (Papyrus 10).<ref>Aland, Kurt en Barbara, Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, 1982; bladzblz. 95</ref>
Vrijwel alle belangrijke papyri van het Nieuwe Testament zijn gevonden of gekocht in [[Egypte (land)|Egypte]].
Belangrijke verzamelingen zijn:
* [[Oxyrhynchus papyri]]; talloze papyri (ook met niet-christelijke teksten) die bij opgravingen gevonden zijn in [[Oxyrhynchus]]; veelal erg oud; vaak slechts een fragment;
* [[Chester Beatty papyri]] 45, 46 en 47 die Chester Beatty rond 1930 van een handelaar kocht, en
* [[Bodmer papyri]] de Papyri die Bodmer in 1952 kocht, met onder meer p66, 72 en 75.
Voorbeelden zijn:
# ''[[Papyrus 1]]'' (''Oxyrhynchus Papyrus 2'') (rond AD 250 n. Chr.) MatteusMattheüs 1; Universiteitsmuseum Pennsylvania.
# ''[[Papyrus 45]]'' (''Papyrus Chester Beatty I'')(rond AD 250 n. Chr.) Mattheüs, Marcus, Lucas (Dublin, Chester Beatty Library)
# ''[[Papyrus 46]]'' (''Papyrus Chester Beatty II'') (rond Ad 225 n. Chr.) Brieven van Paulus (Dublin, Chester Beatty Library)
# ''[[Papyrus 52]]''; (''Rylands Papyrus'') (rond AD 125 n. Chr.) Fragment van Johannes 18 (Manchester, [[John Rylands Library]])
# ''[[Papyrus 66]]'' (''Papyrus Bodmer II'') (rond AD 200 n. Chr.) Johannes-evangelie; (Cologny, Biblioteca Bodmeriana).
# ''[[Papyrus 72]]'' (''Papyrus Bodmer VII-IX) (300-400) Brieven van Petrus en Judas, [[Biblioteca Apostolica Vaticana]]
# ''[[Papyrus 75]]'' (''Papyrus Bodmer XV'') (rond AD 200 n. Chr.) Lukas- en Johannes-evangelie ([[Vaticaanse Bibliotheek|Biblioteca Apostolica Vaticana]])
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse papyri van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:Codex Vaticanus B, 2Thess. 3,11-18, Hebr. 1,1-2,2.jpg|thumb|200px|right|Bladzijde uit de Codex Vaticanus met een gedeelte uit 2 Thessalonicenzen en Hebreeën]]
*1b '''[[unciaal|Uncialen]]''' : In hoofdletters op perkament geschreven al dan niet volledige handschriften van het Nieuwe Testament, voornamelijk afkomstig uit de 4e t/m 11e eeuw. Momenteel zijn er minstens 318 exemplaren bekend, maar van tijd tot tijd worden nog nieuwe uncialen ontdekt.
Voorbeelden zijn:
# ''Codex א (alef) of 01''; ''[[Codex Sinaiticus]]''; 4e eeuw; Londen, [[British Library]]. Bekend is het verhaal hoe [[Konstantin von Tischendorf]] dit belangrijke handschrift ontdekte in het [[Katharinaklooster|Sint Catharinaklooster]] op de berg Sinaï. Bevat delen van de [[Septuagint|Septuaginta]], het volledige [[Nieuwe Testament]], de [[Pastor van Hermas]] en de [[Brief van Barnabas]]. Bevindt zich grotendeels in de [[British Library]] te Londen.
# ''Codex A (02)''; ''[[Codex Alexandrinus]]'' 5e eeuw, London, British Library; vroegste getuige van sommige Byzantijnse tekstvarianten. Bevindt zich eveneens in de [[British Library]].
# ''Codex B (03)''; ''[[Codex Vaticanus]]'', 4e eeuw, bevindt zich sinds 1448 in de [[Biblioteca Apostolica Vaticana]]. Wordt als zeer betrouwbaar beschouwd; bevat het grootste deel van de [[Septuagint|Septuaginta]] en het overgrote deel van het [[Nieuwe Testament]] (alleen een deel van Hebreeën, de Pastorale brieven en Openbaring ontbreken).
# ''Codex C (04)''; ''[[Codex Ephraemi Rescriptus]]'', 5e eeuw: een [[Palimpsest (manuscript)|palimpsest]]; onder het 12e-eeuwse heiligenverhaal over Efraïm de Syriër bevindt zich een bijbeltekst uit de 5e eeuw. Deze tekst is, met hiaten, weer leesbaar gemaakt. Codex C bevindt zich in de [[Bibliothèque nationale de France]] te Parijs.
# ''Codex D (05)''; ''[[Codex Bezae]]'' (05); 5e eeuw, Cambridge, [[Cambridge University Library]]; bevat de [[Evangelie|Evangeliën]] en [[Handelingen van de Apostelen]] in [[Latijn]] en [[Oudgrieks|Grieks]].
# ''Codex D (06)'' ''[[Codex Claromontanus]]''; 6e eeuw, Bibliothèque nationale de France, te Parijs; bevat de [[brieven van Paulus]] en de [[Brief aan de Hebreeën]] in [[Latijn]] en [[Grieks]]. De laatste twee (D05 en D06) zijn getuigegetuigen van de Westerse tekst.
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse uncialen van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:Minuscule 113 (GA) 173v-174.jpg|200px|right|thumb|Minuskel 113; 11 of 12e eeuw]]
Regel 100 ⟶ 102:
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse minuskels van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:Lectionary 296 f.6v.JPG|thumb|right|150px|Evangelistarium ℓ296; 10e eeuw]]
*1d '''Lectionaria''':<ref>Aland, Kurt en Barbara, ''Der Text des Neuen Testaments'', Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 1981, 172-178</ref> Boeken met in de Byzantijnse eredienst te lezen Bijbelgedeelten; zowel in unciaal als in minuskel handschrift. Er waren lectionaria voor zondag en voor door de week; met alleen evangelie- of alleen apostelteksten, en met verschillende teksten. Er zijn zo'nzo’n 2200 van deze lectionaria bewaard gebleven. Vanwege hun gebruik in de Byzantijnse ritus gevengebruiken ze alle de Byzantijnse tekst. Soms is het begin van de pericoop aangepast, bijvoorbeeld is ''Hij'' dan vervangen door ''Jezus''. De lectionaria dateren van de 8e tot en met de 12e eeuw. [[Novum Testamentum Graece|Nestle Aland 27]], de standaard tekstkritische editie van het Nieuwe Testament noemt in het aanhangsel 10 lectionaria waar kennelijk gebruik van gemaakt is. Geen enkel lectonarium geldt als ''tekstgetuige van de eerste orde'' (vier worden als tweede-orde genoemd).<ref>Nestle Aland 27e editie van Novum Testamentum Graece, blz. 56*-63*; 703,704.</ref> De waarde van de lectionaria voor de tekstkritiek is dus minimaal. <small>(Ook onder de papyri, zoals P2, P3 en P4 bevinden zich handschriften die in Egypte als een soort lectionarium fungeerden; die zijn wel waardevol, omdat er toen nog geen standaardtekst was; die worden niet onder de lectionaria, maar onder de papyri gerekend.)</small>.
{{Zie ook|Bovenstaande en nog andere manuscripten zijn opgenomen in de [[Lijst van Griekse lectionaria van het Nieuwe Testament]]}}.
[[Bestand:CodexBobbiensis.jpg|thumb|150px|Codex Bobbiensis, ''k'', 4e/5e eeuw,– De laatste bladzijde van een latijnse versie van het [[Evangelie volgens Marcus]]]]
 
=== 2. Oude vertalingen ===
Al in de 2etweede eeuw gingen Christenen er toe over het Nieuwe Testament in het [[Latijn]] en het Syrisch te vertalen. Vertalingen kunnen sporadisch een betwijfelde variant ondersteunen of minder waarschijnlijk maken. Het gaat hier om de vroegste Latijnse (de [[Vetus Latina]]), Syrische en soms Koptische of oud-Slavische vertalingen.
* 2a De [[Vetus Latina|oud-Latijnse vertalingen]] zijn getuigen van de [[Westerse tekst]], zoals:
:codex a: [[Codex Vercellensis]]; een Latijnse vertaling van de evangeliën uit ongeveer 350 op perkament;
Regel 111 ⟶ 113:
* 2b de oud-Syrische vertalingen zijn vaak getuige van de 'Westerse Tekst'.
Helaas gebruikte de Syrische kerk vaak het [[Diatessaron]] waarin de teksten van de vier Evangeliën waren samengevoegd. De bruikbaarheid is daardoor vaak beperkt.
De latere, officieel erkende [[Vulgaat]] (Latijn) en [[Peshitta]] (Syrisch) zijn zelf veelvuldig gekopieerd en hebben dus een eigen tekstgeschiedenis. Als getuige van het [[Grieks|Griekse]]e origineel zijn ze veel minder bruikbaar. Dat geldt ook voor andere vertalingen waarop een enkele keer een beroep wordt gedaan:
* 2c Koptische vertaling
* 2d Armeense vertaling
Regel 119 ⟶ 121:
[[Afbeelding:Albrecht Dürer Saint Jerome 1521.jpg|thumb|150px|right|Hiëronymus, door Albrecht Dürer]]
 
=== 3. Citaten kerkvaders ===
"[[Apostolische Vaders]]" en "[[kerkvader|kerkvaders]]s" zijn theologen uit de eerste eeuwen na Christus. In hun geschriften citeren zij vaak uit de Bijbel. Omdat we weten, waar en wanneer deze kerkvaders leefden, kunnen we met behulp van deze citaten de geschiedenis en verspreiding van bepaalde tekstvarianten nagaan. [[Novum Testamentum Graece]] verwijst in het kritisch apparaat naar 72 kerkvaders. Bijvoorbeeld:
:[[Origenes]] (185-254) had een catechetenschool te [[Alexandrië]], die hij in 230 verplaatste naar [[Caesarea (Maritima)]]. Hij deed veel werk aan het [[Oude Testament]] door een aantal Griekse vertalingen te vergelijken met het originele Hebreeuws. Hij ontwikkelde een christelijke allegorische bijbeluitleg en schreef onder meer commentaren op het [[Evangelie volgens Johannes]] en [[Evangelie volgens Matteüs|volgens Matteüs]]. Er wordt in het [[Novum Testamentum Graece]] op drie manieren naar hem verwezen.
:Or,
:Or<sup>lat</sup> (Latijnse vertaling van zijn werk)
Regel 127 ⟶ 129:
{{Zie ook|Zie voor een bespreking van door Origenes besproken varianten[[Tekstvarianten van het Nieuwe Testament]]}}
 
:[[Hiëronymus van Stridon|Hiëronymus]] (347-419) is vooral bekend doordat hij op verzoek van de paus de Bijbel opnieuw in het Latijn vertaalde, enwelke zovertaling als de Vulgaat schreefbekend kwam te staan. De Latijnse kerkvader is echter voor de tekstkritiek ook van belang door zijn preken en commentaren.
 
== Zie ook ==
Regel 138 ⟶ 140:
* Engelse Wikipedia
* ''Biblical Criticism: Historical, Literary and Textual'', Harrison, Waltke, Guthrie and Fee, Zondervan Publishing House, 1979
* ''A Catalogue of Biblical passages in the Dead Sea Scrolls, Washburn L, 2002, SocSociety Biblof LitBiblical Literature
* ''[[Biblia Hebraica Stuttgartensia]] ed K. Elliger en W. Rudolph. 5e ed, DBSDeutsche 1997Bibelgesellschaft, 1997
* ''[[Septuagint|Septuaginta]], ed Rahlfs, Prof. drDr. A.; DBSDeutsche Bibelgesellschaft, 1935, 1979.
* ''[[Novum Testamentum Graece]]'', Addendum I; Nestle Aland 27e ed; 1993, DBSDeutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart
* ''De betrouwbaarheid van de geschriften van het Nieuwe Testament'', [[FF Bruce]], Telos, 1977
* ''Het ontstaan van de Bijbel'', [[Willem Glashouwer jr.]] en [[Willem Ouweneel]], Telos, 2e druk, 1998
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/wiki/Bijbelse_handschriften"