Phaedo (Plato): verschil tussen versies

De serene ''Phaedo'' is qua teneur de tegenhanger van het uitgelaten [[Symposium|''Symposium'']], dat een scène midden uit Socrates' leven beschrijft<ref>''The Phaedo and Symposium could not be further apart in mood, since the one shows Socrates discussing immortality with intimate friends in his last few hours on earth, and in the other we see him some seventeen years earlier, un-Socratically spruced up, at a celebration dinner-party where there are plenty of high spirits and conversation both philosophical and unphilosophical.'' W.K.C. Guthrie, ''A History of Greek Philosophy'', dl. 4, blz. 324. Wilamowitz ziet in deze combinatie van het komische en tragische bij Plato iets ''was uns immer an Shakespeare erinnert'' (Platon I, blz. 321).</ref>. De ''Phaedo'' vertoont specifiek pythagorische invloeden, reden waarom men aanneemt dat Plato dit werk geschreven heeft na zijn eerste reis naar [[Magna Graecia|Zuid-Italië]] en [[SicilieSicilië]] (±390-385), alwaar hij pyhtagorischepythagorische filosofen als [[Archytas]] uit Tarente heeft ontmoet. De sterke nadruk op de scheiding tussen lichaam en ziel, het streven naar 'zuiverheid' in de vorm van een zo groot mogelijke onthechting van het lichaam, waarvan de dood de ultieme verwezenlijking is, zijn voorbeelden van deze invloed. De 'setting' van de dialoog is hiermee in overeenstemming: men bespreekt de onsterfelijkheid van de ziel in de Atheense gevangenis waar Socrates na zijn veroordeling is opgenomen. Een ander gegeven voor de datering van deze rijke dialoog is de tamelijk expliciete verwijzing naar de [[Meno (Plato)|''Meno'']]<ref>In 73a-b wordt kort samengevat hoe iemand op eigen kracht een wiskundig probleem kon oplossen, een duidelijke verwijzing naar de in de ''Meno'' beschreven ontmoeting van een slaaf met Socrates.</ref>, waaruit men kan opmaken dat de ''Phaedo'' na de ''Meno'' is geschreven.

Naast de uitvoerige discussie over de onsterfelijkheid van de ziel, bevat de ''Phaedo'' ook enkele beroemde intermezzo's, zoals dat over de 'misologiemisologen', en Socrates' intellectuele autobiografie, naast de klassieke uiteenzetting van de [[Ideeënleer]].

Phaedo uit Elis is merendeels als verteller aan het woord; zijn enige gesprekspartner is Echekratès, een verder onbekend pythagorisch filosoof. Tijdens de vertelling worden enkele van Socrates' initimiintimi genoemd, met name zij die een rol spelen in het gesprek, zoals Simmias en Kebès. Expliciet wordt gezegd<ref>59b.</ref>: ''Plato, meen ik, was ziek'', hetgeen moet verklaren waarom Plato er niet bij was. Men heeft wel aangenomen dat Plato dit heeft toegevoegd om aan te geven dat hij hier geen letterlijk verslag van de laatste dag van Socrates' leven geeft<ref>Bijv. Paul Friedländer, ''Plato, III'', blz. 36: ''... to justify the freedom of inventing the conversations according to his own design while giving an exact record of the situation itself.''</ref>.

===Inleiding <small>(57a - 69e)</small>===

Het eigenlijke gesprek begint met de vraag: Wat is de dood? Allen zijn het er over eens dat de dood de scheiding van ziel en lichaam is<ref>64c.</ref>. De ware filosoof is iemand, die niet geeft om zaken als dure kleding e.d. De grote massa zegt van zo iemand dat hij nauwelijks leeft. DeMaar onze ziel functioneert het beste, wanneer ze niet gestoord wordt door invloeden afkomstig van het lichaam. Hiertoe rekent Plato ook hetgeen via de zintuigen tot ons komt<ref>Althans hier in de Phaedo. Later, in de [[Theaetetus (Plato)|''Theaetetus'']], zal hij het probleem van de waarneming uitgebreider beschouwen, en de ziel er dan een rol in toebedelen.</ref>. Zaken als 'Het Schone', 'Het Rechtvaardige' etc. nemen wij niet waar middels de zintuigen, maar met de ziel<ref>Wij zouden hier termen als ''begrip'' of ''abstract'' gebruiken, maar dat doet Plato niet. Voor de Grieken, ook voor Plato, moest er een reden zijn die verklaart dat wij een rechtvaardige handeling ''rechtvaardig'' noemen. Die reden moest 'iets' zijn. Dat 'íets' kan weliswaar niet gezien of gehoord worden, maar is voor de rest voor Plato een 'ding' als alle andere dingen. Plato heeft wel eens (in de [[Parmenides (Plato)|''Parmenides'']]) de mogelijkheid geopperd dat het hier gaat om gedachten in onze geest, maar deze suggestie wees hij daar expliciet van de hand.</ref>. Voor de kennis van deze onzichtbare zaken zijn de filosofen het best toegerust, omdat zij degenen zijn die zich op hun zielelevenzielenleven concentreren, en zich zo min mogelijk laten storen door hun lichaam bij hun 'denken', en wier ideaal het is ''met de ziel zelf de dingen zelf te aanschouwen'', zoals Plato het noemt<ref>66d.</ref>. Feitelijk is de dood hetgeen waarnaar de filosoof streeft, want pas dan is de ziel volledig gescheiden van het lichaam, (alle gesprekspartners zijn het er over eens dat de dood de scheiding van ziel en lichaam is<ref>64c.</ref>). Pas dan zullen we ''door ons zelf alleen kennen hetgeen zuiver is''<ref>67a.</ref>. In die zin is het leven een voorbereiding op de dood<ref>meletè thanatou, 81a.</ref>, alsal is zelfmoord niet iets wat de goden goedkeuren<ref>62b.</ref>. Hiermee heeft Plato het bovengenoemde 'verwijt' dat men de filosofen maakt, omgedraaid, en er een compliment van gemaakt. De filosoof zal de dood dus verwelkomen en niet vrezen. Socrates ziet de dood dan ook met vertrouwen tegemoet. Maar één van zijn vrienden, Kebès, werpt de vraag op of de ziel na de scheiding van het lichaam wel blijft voortbestaan<ref>70a-b.</ref>. Socrates zal nu trachten zijn vrienden ervan te overtuigen dat de ziel onsterfelijk is.

Er wordt meer dan een argument gegeven. Plato was hierin niet uitzonderlijk: het geven van meer dan één argument, in de aanname dat als het ene argument niet aanhaakt, het andere dat misschien wel doet, was gebruikelijk in de klassieke filosofie. Wij zijn geneigd te zeggen dat één valide argument afdoende moet zijn, en dat het geven van andere argumenten eerder een verzwakking van de positie betekent dan een verterkingversterking. Daarnaast is een dergelijk procédéprocedé misschien ook geëigender om een levend gesprek na te bootsen. Daarnaast is het goed er op te wijzen dat de 'ziel' soms beschouwd wordt als de cognitieve functie (bv. in het ananmeseanamnese argument), en soms in haar functie van levens-principe (zoals in het argument van de tegendelen).

Als eerste gebruikt Socrates een analogie argument: alles ontstaat / komt voort uit zijn tegendeel. Als iets groot ''wordt'', was het daaraan voorafgaand klein, en vice versa. Als iemand wakker wordt, volgt zijn waken op een toestand van slapen, en vice versa. Wat samenkomt was voordien gescheiden, en andersom. Nu, als iemand dood gaat, volgt dat op een toestand van leven: zou hier dan niet ook een corresponderend tegendeel van bestaan? Overal in de natuur zijn deze tegendelen noodzakelijk: anders zou alles bv. samenklonteren en nooit meer loskomen van elkaar. Dus moet er ook een tegendeel van sterven bestaan, het weer tot leven komen. Was dit er niet, zou alles uitsterven. Dit 'weer tot leven komen' noemen wij 'geboren worden'. Uit het feit dat dit kan, blijkt wel dat de zielen blijven bestaan na afloop van onze dood, anders zouden ze niet weer terug kunnen keren bij de geboorte van een ander persoon. (In dit argument wordt 'ziel' als een natuurbestanddeel gezien, en niet als dat wat een mens tot een specifiek infividuindividu maakt met eigen verantwoordelijkheid.)

Tegen Kebès zegt Socrates dat een definitefdefinitief antwoord hierop niet anders kan worden gegeven dan via een algemene beschouwing van de fenomenen ontstaan en vergaan, en oorzakelijkheid<ref>Zoals Friedländer (''Plato, III'', blz. 54) aangeeft stijgt Socrates' beschouwing ver uit boven een antwoord op Kebès tegenwerping: ''We sense the opening of an entirely new movement, and soon we are on so different a level that the objection raised by Kebes has completely disappeared from sight''.</ref>. Hij beschrijft nu<ref>Voor het eerst in Plato's werk.</ref> de [[Ideeënleer|''Ideeën'']] en hun funktiefunctie: de ''Ideeën'' zijn de uiteindelijke oorzaak van alles. Dan gaat hij verder: een mens of voorwerp hier op aarde kan meerdere eigenschappen hebben, zelfs tegengestelde: A is ''klein'' ten opzichte van B, maar ''groot'' ten opzichte van C. Er zijn echter dingen die altijd slechts één van twee degendelentegendelen kunnen verdragen: bv. ''vijf'' is altijd oneven, ''vuur'' is altijd warm. En zo zit het ook met de ziel: de ziel heeft altijd deel aan ''Leven'', ze is onverenigbaar met ''Dood''. Dus daar waar de ziel is, is leven. Daarmee is de onsterfelijkheid van de ziel aangetoond.

(Om de loop van het betoog niet te onderberkenonderbreken zijn de diversedeze intermezzo's hier opgenomen. In Plato's dialoog zijn deze geplaatst tussen de argumenten door.)

Socrates zegt dat we moeten oppassen geen ''misologen'' te worden (ook in het Grieks een neologisme, gevormd naar analogie van [[Misantroop|''misantropen'']]). Als we aanvankelijk overtuigd zijn van de waarheid van een bepaalde redenering, maar later aan het twijfelen worden gebracht, en herhaaldelijk moeten inzien dat we het steeds mis hadden, kan het gebeuren dat we alle ''logoi'' (redeneringen) gaan wantrouwen. Zoals men misanthroopmisantroop wordt door teleurstellingen in ''mensen'', en niet meer gelooft in vriendschap, zo wordt men misoloog door teleurstellingen in ''redeneringen''; men vervalt in een vlak relativisme en gelooft niet meer dat waarheid te bereiken valt. In beide gevallen ligt de fout bij onszelf.

Socrates vertelt zijn eigen intellectuele ''Werdegang'': op zoek naar het hoe en waarom van alles is hij aanvankelijk enthousiast voor de [[Presocraten|Natuurfilosofennatuurfilosofen]] en hun verklaringen van de natuurverschijnselen. Maar die brengen hem toch weer aan het twijfelen<ref>Waarom raakt Socrates verward? Mansfeld suggereert dat Socrates in een impasse geraakt door de diversiteit aan opvattingen: ''What seems to be implied is that ... opinions offered by other early philosophers of nature are different, the result being a logjam.'' (Mansfeld: ''Physical doxai'', blz. 10)</ref>, tot hij hoort voorlezen uit het werk van [[Anaxagoras]], waarin de ''nous'' (geest) als de oorzaak van alles wordt gezien. Socrates interpreteert dit zo, dat deze ''nous'' alles zo regelt als het beste is. Hij zou dus niet alleen natuurverschijnselen verklaren maar ook een achterliggend 'waarom' aangeven. Maar, toen hij het werk van Anaxagoras zelf ter hand nam, bleek dat die ''nous'' vrijwel geen rol speelde, en dat Anaxagoras net als de anderen slechts fysieke verklaringen hanteerde. En dat, zegt Socrates, is niet afdoende. Men kan bijv. zeggen dat bepaalde spierbewegingen maken dat hij hier nu met zijn benen gevouwen zit. Maar v.w.b. die spieren had hij net zo goed onderweg kunnen zijn naar Megara, om zijn doodsvonnis te ontvluchten<ref>Dit is het hoofdthema van Plato's dialoog [[Crito (Plato)|''Crito'']]</ref>. De ware oorzaak van zijn verblijf in de gevangenis is derhalve zijn besluit het vonnis te accepteren, zijn besluit niet te vluchten. Die spieren zijn slechts middelen, zonder welke hij niet had kunnen weglopen, maar ze zijn niet bepalend voor wat er gebeurt.

Naar alle waarschijnlijkheid komt een en ander dichter bij Plato's intellectuele autobiografie dan die van Socrates<ref>Of misschien ook zelfs dat niet. Volgens Friedländer (''Plato, III'', blz. 56) is het eerder een schets van de ontwikkeling van de filosofie: ''Certainly, this survey of systems does not correspond to the development of the historical Socrates - and hardly to that of the histoicalhistorical Plato. ... What is described here in the Phaedo is rather the development taken by Greek philosophy from Thales to Plato, again not as a historical account (to which Plato is essentially indifferent), but as the way philosophy discovers itself.''</ref>. Men ziet hier duidelijk Plato's voorkeur voor [[teleologie|teleologische]] verklaringen, en een voorloper van Aristoteles' onderscheid tussen doeloorzaak en materiële oorzaak.

Plato heeft hier een ethische strekking (slecht gedrag wordt gestraft na de dood, zij die goed geleefd hebben hoeven de dood niet te vrezen) in een mythische vorm verpakt. Maar daarnaast bevat deze 'mythe' ook elementen die als serieuze geografie bedoeld lijken<ref>''Combining traditional elements from Homer (...), popular belief and Ionian and Pythagorean scientific theory, Plato has created a marvellous picture not only of the underworld but of the whole exterior and interior geography of the earth''. W.K.C. Guthrie, ''A History of Greek Philosophy'', dl IV, blz. 361, die erop wijst dat Aristoteles deze mythe als een serieus bedoelde theorie bekritiseert in zijn Meteorologica, 355b33. Mansfeld wijst erop dat Aristoteles ook in ''De Caelo'' II, 13 de theorieën over de vorm en positie van de aarde bediscussieert. (Mansfeld: ''Physical doxai'' blz. 11).</ref>. Als 'argument' geeft Plato dat het toch wel erg onrechtvaardig zou zijn, als na de dood geen beloning of straf zou volgen op goed, respectievelijk slecht gedrag. Verder lijkt het 'logisch' gezien moeilijk te verdedigen dat een ziel na de dood gestraft wordt, want de slechte invloed was altijd afkomstig van het lichaam. Maar in de mythehet wordt het voorgesteld datalsof er zielen zijn die nog 'erg aan het lichaam hangen', en de aanname is dat deze zielen hun individuele geschiedenis en verantwoordelijkheid behouden na de dood<ref>Al eerder in de dialoog (83d, dus vòòr het 'mythische' deel) had Socrates een onderscheid gemaakt tussen de zuiverheid van de zielen van filosofen, en de zwaardere, 'vervuilde', zielen van hen die zich door het lichamelijke hebben laten meeslepen. ''Ieder plezier en elke pijn heeft a.h.w. een spijkertje waarmee ze de ziel aan het lichaam vastmaken, en waardoor de ziel voor waar houdt hetgeen het lichaam voor waar houdt, en de voorkeuren van het lichaam volgt. Dus ondanks de in alle opzichten scherpe scheiding tussen ziel en lichaam, is er toch contact tussen beide.</ref>.

De zon staat op ondergaan. ''Het is voor mij nu tijd om te gaan'', zegt Socrates. CritoKritōn vraagt hoe hij begraven wil worden. Daarop antwoordt Socrates dat zijn hele voorafgaande betoog op CritoKritōn kennelijk geen indruk heeft gemaakt, want niet hij, Socrates, wordt begraven, maar zijn lichaam. En daar mogen ze mee doen zoals het hun goeddunkt. Daarop verwijdert hij zich om zich te gaan wassen; zijn vrienden zitten bijeen, en voelen zich alsof ze voortaan als weeskinderen door het leven zullen moeten. Socrates keert terug, een gevangenis-bediende brengt hem de gifbeker. CritoKritōn vraagt Socrates het drinken van de gifbeker zo lang mogelijk uit te stellen, maar Socrates zegt dat hij zich daarmee belachelijk zou maken, gezien de strekking van zijn betoog van de voorafgaande uren. Zonder aarzeling drinkt hij de beker leeg. Op dat moment beginnen zijn vrienden ongegeneerd te huilen. Socrates roept ze op zich te vermannen. Dat doen ze, maar nu voelt Socrates snel van onderaf de gevoelloosheid in zijn benen kruipen, en deze trekt snel omhoog. Na een laatste struiptrekkingstuiptrekking overlijdt hij snel. CritoKritōn sluit hem de ogen en de mond.<br>

*{{aut|John Burnet}}: ''Plato's Phaedo''. Griekse tekst met commentaar en inleiding. Oxford, 1911. (Burnet was van mening, dat de Phaedo een historisch getrouw beeld gaf van Socrates, die dus al over ''Ideeën'' zou hebben gesproken, etc. Deze opvatting heeft, behalve bij zijn eerlingleerling A.E. Taylor, geen ingang gevonden.)

*{{aut|David Bostock}}: ''Plato's Phaedo'', Oxford, 1986. UitgebbreidUitgebreid commentaar op de hele dialoog. Bevat niet de tekst van de ''Phaedo'' zelf.