Sint Eloyen Gasthuis: verschil tussen versies

Het '''Sint Eloyen Gasthuis''' is het huis in de Boterstraat 22 in de [[Nederland]]se stad [[Utrecht (stad)|Utrecht]]. Sinds 1440 vergaderden en feestten in dit huis de broeders van het Smedengilde van [[Eligius|St. Eloy]], maar in en om het huis werden ook zieke en armlastige gildenbroedersgildebroeders verzorgd en verpleegd. Het was dus ook een soort [[hospice]]. Het Smedengilde is zonder onderbreking blijven bestaan tot op de dag van vandaag en behoort daarmee tot de alleroudste nog bestaande organisaties uit de [[middeleeuwen]].

Het Smedengilde zelf dateert zeker van [[8 mei]] [[1304]], want op deze dag is, met de bekrachtiging in de eerste Gildebrief, het stadsbestuur overgedragen aan de toenmalige eenentwintig gilden. Omdat het stadsbestuur niet zal zijn overgedragen aan een jonge organisatie is het gilde ongetwijfeld veel ouder.

Na de [[Gulden Sporenslag]] ([[1302]]), een demonstratie van de macht en kracht van die georganiseerde burgers, namen ook in de noordelijke Nederlanden de [[gilde (beroepsgroep)|gilde]]n snel in betekenis toe. Beroepsverenigingen die tot gilden werden verheven, met voorgeschreven rechten en plichten, kregen daarmee een [[monopolie]]positie. Onder die verenigingen bevond zich het gilde van de Utrechtse smeden, het SmedengildeSmede Gildt [[Eligius|St. Eloy]].

Lid van dat gilde waren onder meer de hoefsmeden, de slotenmakers, de goud- en de zilversmeden en de geweer- en pistoolmakers. De [[smid|smeden]] oefenden destijds hun beroep uit in wat thans [[Wijk C]] heet. Voor de verdediging van de stad was hen de 'Smeesector' toegewezen, met de [[Smeetoren]] op de stadswal. In [[1643]] werd op deze toren het Astronomisch Instituut gevestigd. Die "sterrenwacht" verhuisde in [[1854]] naar het [[bolwerk]] [[Sonnenborgh (Utrecht)|Sonnenborgh]] en de Smeetoren werd in [[1855]] gesloopt.

De Utrechtse handel, productie en dienstverlening had in de late Middeleeuwen voornamelijk een regionaal karakter. Van export van betekenis was tot circa [[1600]] nauwelijks sprake, hoewel Utrechtse smeden onder meer vingerhoeden[[vingerhoed]]en, klokken[[klok]]ken en [[geschut]] voor export vervaardigden. In de [[17e eeuw|zeventiende eeuw]] ontwikkelden Utrechtse smeden enkele specialiteiten; met name Utrechtse [[pistool|pistolen]] en [[geweer|geweren]] waren beroemd in heel [[Europa]]. Doordat de Domstad de hoofdstad was van het gewest, woonde het grootste deel van de regionale elite in de stad. De aanwezigheid van een grote rijke bovenlaag onder de bevolking zorgde voor een omvangrijke vraag naar luxe producten, die bepaalde specialisaties onder de plaatselijke ambachtslieden mogelijk maakte. De metaalbewerkers konden daarop inspelen door bijzondere producten te maken.

Naast een brede maatschappelijke bovenlaag had Utrecht een belangrijke sociale middenlaag, die grotendeels bestond uit kleine handelaren en ambachtslieden. Deze waren georganiseerd in beroepsgebonden gilden[[gilde]]n. De hoge organisatiegraad van de gilden maakte het mogelijk tot allerlei zekerheidsarrangementen voor de leden van de gilden te komen. Zo ook bij de Utrechtse smeden, die met hun eigen [[gasthuis]] een unieke instelling beheerden.

[[Afbeelding:38314.jpg|thumb|250px|Sint Eloyen Gasthuis rond 1725 van [[Louis Philippus Serrurier]] ''(bron: Het Utrechts Archief'')]]

De groei van de metaalnijverheid kwam vermoedelijk reeds vóór [[1670]] ten einde, maar de Franse bezetting van [[1672]]-[[1673]] vormde de nekslag. Een geleidelijk herstel daarna eindigde in een nieuwe crisis in het midden van de [[18e eeuw]]. Na [[1750]] leidden economische stagnatie en sociale polarisatie tot groeiende spanningen. De vooral in Utrecht krachtige patriottenbeweging van 1780-1787 was daar een manifestatie van. Waren er ook leden van St. Eloy actief in deze beweging?

De periode eindigde met de intocht van vreemde troepen. In [[1795]] maakte de Franse inval een einde aan de gewestelijke zelfstandigheid en legde de basis voor de Nederlandse eenheidsstaat. De centrale macht berustte voortaan in Den Haag en daar werd de opheffing van de ambachtsgilden bevolen in [[1798]].

Het [[monopolie]] van de gilden verdween en vrije vestiging van ambachtslieden werd mogelijk. Op advies van de vroedschap schreef het smedengilde zich in 1803 in bij de voorloper van de huidige [[Kamer van Koophandel]] onder de naam Handelsbedrijf der Smeden. Zo werden rechtspersoon en bezittingen van het smedengildtSmede Gildt zeker gesteld. De gildenbroedersgildebroeders noemden zichzelf voortaan broeders.

Hoveniersmaandag is traditioneel de dag waarop meiden en knechten van de [[tuinderij]]en rond [[Utrecht (stad)|Utrecht]] hun jaarloon uitbetaald kregen. Een jaar lang ploeteren en dan met flink geld op zak 'kermis vieren' leidde tot 'ruige' taferelen met ongekende gulzigheid. Dit gedrag leidde in Nederland, dat in de negentiende eeuw in de ban was geraakt van een 'beschavingsoffensief', tot ontzetting: de kermis is onzedelijk, woest en onbeschaafd. Ook in Utrecht wordt het stadsbestuur bewerkt met petities om de oude jaarmarkt-kermis af te schaffen. Het College van [[Regent (bestuurder)|Regenten]] van het Sint Eloyen Gasthuis acht het raadzaam om de broeders op de avond van de beruchte Hoveniersmaandag, de derde maandag in juli, van de kermis weg te houden. De broeders, maar ook de hoveniersknechten en –meiden, worden die bewuste avond onthaald op een feestelijke maaltijd in het gasthuis, een maaltijd met biefstuk, brood, wafels en bier. Deze maaltijd groeit uit tot een traditie die tot op de dag van vandaag in ere wordt gehouden.

*{{nl}}'''''Met hand en hart''', Zeven eeuwen smedengilde en St. Eloyengasthuis in Utrecht 1304-2004'' door Ronald Rommes en Joost van der Spek (ISBN 9054790644)