Gebruiker:LeBreton/Kladblok
Over het lemma van Karel August Mans.
Ten eerste.
Van de vermelding dat Mans uit het Scholtenhuis is ontsnapt is hij de enige ons bekende bron. Wat hij daar over heeft gezegd is vervolgens neergeslagen in "Zij sprongen in de nacht" van lt.-kol. dr. J.H. Somer, die aan het hoofd heeft gestaan van het Bureau Inlichtingen, derhalve zijn hoogste baas. Door daar uit te citeren wordt het onbevestigde verhaal van Mans over zijn zware verhoor een feit. Wat wel als feit mag worden aangenomen is dat hij de rest van zijn leven gebukt ging onder zijn verraad, als we het interview met zijn zoon Michiel in THEPOST.online van 5 mei 2012 mogen geloven. Daarin staat een citaat, toegeschreven aan Somer: "Zij hebben bemerkt hoe zwaar Mans gebukt ging onder zijn fout, toen hij zelf voorstelde de zwaarste militaire straffen daarvoor te willen ondergaan. Hij heeft, zonder formeel te zijn berecht, zijn boetekleed gedragen, volkomen bewust, dat niet alleen hij, doch ook vele anderen diep hebben geleden door zijn zwakheid." Het zal schaamte zijn geweest die hem de term ontsnapping deed gebruiken.
Ten tweede.
De schrijver van het artikel in Wikipedia is niet op de hoogte van de feiten. Onder "Arrestatie van Karel Mans" schrijft hij: "Door onverklaarbare oorzaak - de meningen lopen sterk uiteen - werd Karel Mans op 10 november 1944 door de SD gearresteerd." Hier worden dus uiteenlopende meningen als feiten gepresenteerd. Ook dit is letterlijk uit Somer geciteerd.
Echter: sinds 1946 is de oorzaak algemeen bekend.
In een artikel van het Nieuwsblad van het Noorden van 2 Juli 1946 (origineel knipsel in mijn bezit)zijn de gebeurtenissen beschreven. Het is een verslag van de rechtzitting van het Bijzonder Gerechtshof in Leeuwarden. De aangeklaagde is de SD-beul Robert Lehnhoff, die op het Scholtenhuis aan de Grote Markt in Groningen aan de touwtjes trok. De titel van het artikel is: "Het tragisch einde van de steenfabrikant Roelfsema". Zijn einde begint met het verraad van de NSB-ster Johanna Saarloos. Zij maakt melding aan de SD van verdachte activiteiten rondom het huis van Roelfsema, waar zij als evacuée is ingekwartierd. Tijdens een huiszoeking door de S.D.-er Kaper in het kantoor van Roelfsema elders in de stad worden papieren gevonden. Roelfsema, die inmiddels is gearresteerd, sterft in het Scholtenhuis als gevolg van mishandeling omdat hij geen inlichtingen wil prijsgeven.
In het proces-verbaal (kopie in mijn bezit), opgesteld door de wachtmeester 1e klas Bilkes van de Politieke Recherche Afdeling van de Groninger Gemeentepolitie, op 10 Februari 1946 (er staat 1945, maar hij verwijst naar een ander rapport van 3 October 1945) schrijft deze: "... dat in het begin van November 1944 door de SD ten gevolge van verraad in een tuin achter het perceel Trompstraat 15 een pak met papieren kon worden opgegraven. Dit pak bleek papieren te bevatten de K.P. betreffende en ook diverse rapporten betreffende de illegaliteit. Aangezien hierin vele adressen vermeld waren van illegale werkers, weerden, in verband met het vinden van bovengenoemde bescheiden, door de S.D. in totaal ongeveer zeventig arrestaties verricht."
De S.D. hoefde de lijst alleen maar af te lopen. Niet iedereen liet zich zonder verzet oppakken. Volgens de krant werden Glastra, Mol, Nienhuis, Noorman, Torenbeek en Zuiderhoek doodgeschoten. Roelof Nienhuis, die al had aangekondigd dat hij zich niet levend zou laten vangen, werd thuis in Haren doodgeschoten, Ru Torenbeek werd op december in Marum. Jannes Noorman stierf een paar maanden later als Häftling Nummer 69667 in het KZ Neuengamme. Hij stond op genoemde lijst. Bij zijn arrestatie, thuis, op het adres Anna Paulownastraat nr. 26, deed de S.D. een onverwachte vangst: Karel Mans, diens marconist Harmen Koopmans, de ondergedoken marechaussee Jan Hoeder (Häftling Nummer 69666, hij stond bij de inschrijving in het kamp naast zijn vriend) en Ares Gerrit Dijkstra (Häftling Nummer ), die allen daar de nacht hadden doorgebracht. Kortelings is bekend geworden dat er nog een zesde K.P.-er was die over het dak ontkwam. Hij verschool zich een paar huizen verderop onder een stapel hout in een tuinhuisje, waar hij niet werd ontdekt.
Ten derde.
In dezelfde alinea staat over Mans: "Tijdens zijn verhoor werd hij zwaar gefolterd. Hij was niet tegen de gebruikte verhoormethode bestand en sloeg door. Twee dagen later wist hij uit het Scholtenhuis in Groningen te ontsnappen. Na de arrestatie van Mans werd door de S.D. de hele Zendgroep Vuurtoren opgerold. Er werden zenders uitgepeild. Op diverse plaatsen werden huiszoekingen verricht. Er werden mensen gearresteerd en een enkeling werd ter plaatse doodgeschoten."
Foltering was op het Scholtenhuis aan de orde van de dag als ondervraagden niet, onvolledig, of niet snel genoeg informatie prijsgaven, maar de beruchte Robert Lehnhoff, van oorsprong politieman, was een geslepen ondervrager, die ook psychologische druk toepaste. Wellicht is Mans met het lijk van Roelfsema geconfronteerd. Hoe lang heeft het geduurd voordat Mans eieren voor zijn geld koos, waarmee hij zijn leven redde en zijn vrijheid kocht? Hij heeft in elk geval toegegeven dat hij de zaak heeft verraden. Bij het lemma over Gerard Kouwenhoven lezen we "Nog dezelfde avond vond er op het onderduikadres van Kouwenhoven een huiszoeking plaats. Kouwenhoven zag kans zich in een bergkast, met dubbele binnenwand, te verbergen. Mans was bij de huiszoeking, die door rechercheurs van de SD werd uitgevoerd, aanwezig. Hij leidde de rechercheurs rechtstreeks naar de plaats waar de radio zend ontvanger was opgeborgen." Mans werd niet gedragen of gesleept, nee, hij liep naar de plaats die hij wilde aanwijzen, wat je niet zou verwachten van een man die zwaar gefolterd is. De ontsnapping is mogelijk door de S.D. in scène gezet, want twee dagen later werd Mans, lopend in de binnenstad van Groningen gesignaleerd door een verzetsman die de dans was ontsprongen. Ook bij Nico de Both staat:
De vermelding dat Mans zwaar werd gefolterd is van hem zelf afkomstig. Somer heeft dat in goed vertrouwen opgeschreven."Mans was niet tegen het verhoor ( "gebruikte" kan wel weg) bestand en gaf alles prijs". Ik wil er aan toevoegen "waarmee hij zijn leven redde", want dat is wat hij ook heeft toegegeven.
Dan gaat de schrijver van het lemma verder:
"Na de arrestatie van Mans werd (door de S.D.) de hele Zendgroep Vuurtoren opgerold." Nogal wiedes, want die had hij verraden. En waarom zenders uitpeilen als je al weet waar die staan? Bovendien: over welke zenders en hun bedienaars gaat het? Op diverse plaatsen werden "huiszoekingen verricht" in plaats van "huizen doorzocht". "Er werden mensen gearresteerd en een enkeling werd ter plaatse doodgeschoten". Wie, wanneer en waar? Alles bij elkaar geharkt, geen tijdsverloop aangegeven, geen oorzaak en gevolg onderscheiden, Het lijkt wel een spreekbeurt voor de klas. Nee, eerst komt de arrestatie van Roelfsema, gevolgd door een huiszoeking, dan het oprollen van bijna het hele bestand aan K.P.-ers, daarbij worden er mannen doodgeschoten en dan volgt het verraad van Mans en het liquideren van een zender/zenders.
Ten vierde.
In de alinea "Koopmans" wordt vermeld dat hij op 10 november 1944 wordt gearresteerd. De schrijver weet niet dat ook hij op het adres Anna Paulownastraat nr. 26 verbleef, Zou hij ook "zwaar verhoord" zijn? Wat opvalt is dat allen met uitzondering van Koopmans op 16 januari 1945 per trein naar het concentratiekamp Neuengamme worden gedeporteerd met de aantekening Nacht und Nebel, maar dat Koopmans in Groningen achterblijft. De trein komt uit het kamp Amersfoort en neemt onderweg nog gevangenen uit het Huis van Bewaring in Assen op; in Groningen komen er nog gevangenen uit het HvB in Leeuwarden bij. De lijst met namen van het transport is mij ter hand gesteld door het documentatiecentrum van het voormalige kamp in Neuengamme. De meesten zijn in het KZ opgehangen, voorzover ze niet al door mishandeling, ziekte of ondervoeding overleden waren. De zieken zijn uit de ziekenzaal gesleept en ook opgehangen. Er zaten slachtoffers van Mans bij. Koopmans werd later naar Woeste Hoeve gebracht waar hij met vele anderen, afkomstig uit diverse gevangenissen, is gefusilleerd, dit ter vergelding voor de aanslag op Rauter.
Ten vijfde.
Voor het huis in de Anna Paulownastraat nr. 26 liggen de eerste Stolpersteine van Groningen, aangebracht door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, terwijl een grote schare van belangstellenden toekeek: familie van de vijf verzetstrijders alsmede bewoners van destijds. Bovendien wethouder Jannie Visser met enkele ambtenaren. Het initiatief hiertoe werd genomen door de dochter van de familie Noorman. Tot slot was er een receptie in cultuurcentrum De Oosterpoort.
Ten zesde.
Na de arrestatie van Jannes Noorman c.s. liet de S.D. in zijn huis posten. Zo liepen zijn echtgenote en de verloofde van Jan Hoeder een dag later in de val. Zij werden meteen opgesloten in het Huis van Bewaring: "Sippenhaft". De bedoeling was natuurlijk beide mannen tot spreken te dwingen. Diezelfde dag arresteerde de S.D. daar de marechaussee en K.P.-er Hendrik Jan Droppers, die gegevens kwam brengen over marechaussees die aan de verkeerde kant stonden. Ook hij verdween in Nacht und Nebel in Neuengamme. Hij heeft zijn eigen Stolperstein, naast de anderen.
Tot slot.
Je kunt de vraag niet beantwoorden of iemand zich dood moet laten slaan (zoals bijvoorbeeld Roelfsema) voor een ideaal of, iets prozaïscher, om het leven van anderen te redden. Je kunt het proces vertragen om anderen de gelegenheid te geven een veilig heemkomen te zoeken. (Noorman doet dat, hij vertelt pas na dagen waar zijn broer, die ook wordt gezocht verblijft: tegen de tijd dat de SD daar schietend naar binnen stormt is de vogel gevlogen.) Ook kun je selectief tewerkgaan door vooral dat te vertellen wat de ondervrager al weet. En je kunt dingen verzwijgen. Mans heeft ervoor gekozen "met de Duitsers mee te werken". Na twee dagen stond hij weer op straat. Na de oorlog heerste in veel gezinnen rouw; Mans ging daar toch niet zo zwaar onder gebukt of hij nam een vrouw en kreeg met haar een kind; dat kind had wèl een vader.
Francois LeBreton