Na Djoser van de derde dynastie werden farao's meestal afgebeeld met een Nemes-hoofdsuk, een valse baard en een ornamentele witte rok op knielengte (sjendyt of sjendoet).[1]

Farao (< Laatlatijns: pharaō < Bijbels Grieks: Φαραώ / pharaō < Bijbels Hebreeuws: פרעה / parʿoh < Oudegyptisch: per-aâ[2]) is de titel die wordt gebruikt om koningen (met goddelijke status) van Opper- en Neder-Egypte aan te duiden. De term is afgeleid van de woorden per-aâ,[3] hetgeen Groot Huis ofwel paleis betekent. Zelf gebruikten Egyptenaren de term meestal niet, zij duidden hun koning meestal aan met n.soet[4] (nesoet vert. koning [van Opper-Egypte]). Door het gebruik van het woord in de Bijbel, met name in het Boek Exodus, wordt het door moderne geschiedkundigen gebruikt als de term om een koning van Egypte met aan te duiden.

Etymologie bewerken

Oudegyptisch, Hebreeuws, Oudgrieks bewerken

Het woord "farao" is afgeleid van het Griekse pharaô (Φαραώ), een woord dat in deze taal werd geïntroduceerd door de vertaling van de Hebreeuwse Bijbel in het Grieks (Septuagint). Het Griekse woord was een transcriptie van פרעה, dat in de Hebreeuwse Bijbel wordt gebruikt en dat weer is afgeleid van het Oudegyptische woord per-aâ. Dit woord verwees oorspronkelijk naar het koninklijk paleis (in de hoedanigheid van instituut) en betekende zoveel als "groot (ˁȝ) huis (pr)". Pas vanaf het Nieuwe Rijk (Hatsjepsoet, Thoetmosis III[5]) kreeg het de betekenis "heerser van Egypte".[6] Op de Westcarpapyrus (5.2.) vindt men   (per-aâ) terug en in de profetie van Neferti  ,[7] wat mogelijk zoveel betekent als "die van de grootste van de huizen", tenzij het laatste teken een determinatief is.[8] De oudste vermelding van per-aâ gevolgd door een naam is vermoedelijk die op de stèle van Dachla, waarmee waarschijnlijk farao Sjosjenq I (22e dynastie van Egypte) wordt bedoeld.[9] In de zogenaamde Assyrische annalen van Sargon II (8e eeuw v.Chr.) wordt het woord pir'u vermeld.[10]

Flavius Josephus stelde reeds dat farao bij de Egyptenaren "koning" betekende.[11]

In de Bijbel beduidt het woord farao (פרעה) eerder de instelling dan een specifieke monarch. In Genesis worden twee farao's, of koningen van Egypte, vermeld: degene die met Abraham in conflict komt[12] en degene die Jozef wegens een droomuitlegging een hoge bestuursfunctie geeft.[13] Men vindt er eveneens twee terug in Exodus. De eerste brengt de Hebreeën in slavernij en laat hun jongensbaby's vermoorden. Het kindje Mozes ontkomt aan dit lot en als oude man leidt hij onder een latere farao de uittocht uit Egypte.[14] In 1 Koningen huwt koning Salomo de dochter van de farao.[15] In 2 Koningen[16] en in Jeremia,[17] wordt farao Necho genoemd. Hij is geïdentificeerd met Necho II.

De term "farao" bij Champollion en De Rougé bewerken

Jean-François Champollion was de eerste die de term buiten een Bijbelse context gebruikte. Sinds de publicatie van zijn L'Égypte sous les Pharaons (1814) werd de term farao ook door andere auteurs gebruikt om de koningen van het Oude Egypte mee aan de duiden. Vreemd genoeg gebruikte hij in zijn beroemde brief aan M. Dacier uit 1822 niet de term "farao" maar "koning". Het verband tussen de woorden farao en per-aâ ("groot huis") legde hij nooit, dat deed Emmanuel de Rougé in 1856 als eerste.[18]

Het gebruik van de term "farao" in het oude Egypte bewerken

De uitdrukking per-aâ, in de betekenis van farao, wordt gebruikt rond het jaar XII van de gezamenlijke regering van Hatsjepsoet Maätkare en haar neef, Thoetmosis III Mencheperre.[19] Het wordt vervolgens gebruikt om enkel Thoetmosis aan te duiden. Er wordt vermoed dat de term door Hatsjepsoet (of haar adviseurs) werd gekozen omdat het genderneutraal was.[20]

De Farao voor de Egyptenaren bewerken

Re heeft de koning geplaatst
in het land van de levenden
voor eeuwig en altijd,
om recht te spreken over de mensen
en de goden tevreden te stellen,
zodat ma'at tot stand komt en isfet vernietigd wordt.
Hij (= de koning) geeft tempeloffers aan de goden
en dodenoffers aan de geesten van de overledenen.

— Tekst uit het Nieuwe Rijk.[21]

De hierboven geciteerde tekst komt uit een cultus-theologisch traktaat dat men op dodentempels van de regering Hatsjepsoet tot die van Taharqa heeft aangetroffen.[22] Het geeft een mooi overzicht van wat de opdracht van een farao was en wat er van hem werd verwacht. De farao bezat drie belangrijke taken: recht spreken, religieuze rituelen onderhouden en Maät ("orde") doen ontstaan (door indien nodig Isfet ("chaos") te vernietigen).[23] De farao had dus zowel de rechterlijke, godsdienstige als uitvoerende macht (onder andere als aanvoerder van het leger).

Voor de Egyptenaren was het koningschap een onsterfelijke onaantastbare instelling en ze hadden grote eerbied voor hun vorst. Van oudsher werd aan de toekomstige koningen geleerd bepaalde principes te erkennen; ze moesten streven naar het voldoen aan het Egyptische idee van een goede koning. De farao werd geacht zorg te dragen voor hen die hulp nodig hadden, omkoperij en onderdrukking uit te bannen, alle mensen gelijk te behandelen, het begrip gerechtigheid te eerbiedigen en geen kwaad te verrichten.

Vanaf zijn troonsbestijging was de koning de schakel tussen het volk en de goden en zorgde hij voor vrede, welvaart en eeuwig leven. Voor de troonsopvolging was er de prins. Prinsen kregen een gedegen opleiding. Ze leerden lezen en schijven en werden geoefend in oorlogsvoering, sport, de jacht en religie. Af en toe kwam het voor dat de prins al mocht regeren met zijn vader als regent. Dit mederegentschap moest ervoor zorgen dat de ene regeringsperiode soepel in de volgende overging.[24]

De farao zorgde voor de Egyptenaren en reageerde altijd als een alleenheerser. Door de steeds ingewikkeldere organisatie van het land werden veel taken uitbesteed aan ambtenaren. De Egyptische koning bleef nog wel de opperrechter met de macht over vrijspraak of bevestiging van doodvonnissen, hij was handhaver van de waarheid, gerechtigheid en de kosmische orde. De farao had verschillende taken: hij was opperbevelhebber van het leger, het hoofd van de administratie en financiën en hogepriester en opperrechter van iedere tempel.[23]

 
Ramses II slaat de vijanden van Egypte neer: één van de belangrijkste taken van een farao (Aboe Simbel).

De absolute macht en verheerlijking van de farao werd van oudsher vereeuwigd in (muur)tekeningen, beelden en andere monumenten. Deze vertellen over het leven in Egypte en over de taken en daden van de farao. Hij werd altijd even groot afgebeeld als de goden met als betekenis dat hij gelijk is aan een god.

Al vroeg tijdens zijn regering moest de farao zorgen voor zijn graf: in de 4e dynastie (ca. 2500 v.Chr.) werden er piramides gebouwd waarin de Egyptische koningen werden bijgezet na hun overlijden. Later werden de vorsten en mensen met hoge aanzien bijgezet in grafkamers in de rotsen naast het Nijldal. Het gewone volk werd begraven in de zandgrond. De farao bezocht het bouwterrein waar zijn tombe werd gebouwd regelmatig. Na zijn dood werd hij dan bijgezet in zijn uitvoerig ingerichte graf. Hij werd bijna altijd opgevolgd door zijn oudste zoon (het is ook een paar keer gebeurd dat een vrouw de troon besteeg) en de kroning was een groot feest.

De macht van de koning bewerken

 
Een Egyptische talisman waarop een mythologische scène is afgebeeld (Louvre).

Reeds vanaf de Proto-dynastieke Periode werd de koning beschouwd als zoon van de hemelgodheden: hij was tegelijkertijd hun gemachtigde, afgezant, partner en opvolger. Dit laatste verwees naar de regeringstijd van de goden, die volgens de Egyptische mythologie als eersten op aarde heersten. De in het verleden vaak gepostuleerde goddelijke identificatie met Horus stemt niet overeen met de bronnen en het wereldbeeld, dat uit drie vlakken bestond. Veelmeer werd de koning beschouwd als op zijn eigen vlak tussen de goddelijke hemel en de zich op aarde bevindende mensen verblijvend. De koning werd met zijn kroning het ambt van "goddelijke Horus" overgedragen. Dit blijkt ook uit zijn Horusnaam. Daarmee nam de koning als wereldlijke leider het "vaderlijke ambt van Horus" over en werd aanvullend hierop sinds de 4e dynastie van Egypte als "zoon van Ra" beschouwd.[25]

De Egyptologie heeft intussen het tot meer dan halfweg de 20e eeuw verdedigde concept, dat de koning met een godheid werd gelijkgesteld, verworpen en op basis van de bronnen de rol van de koning in overeenstemming met de Egyptische mythologie opnieuw geherdefinieerd. Slechts enkele onderzoekers houden noch vast aan de goddelijkheid van de koning, zoals de Oude Testament-kenner Klaus Koch,[26] zonder evenwel voor deze aanname bewijzen te noemen.[27] De bijzonder rol van de koning werd gekenmerkt als "goddelijke tussenpersoon", die de plannen van de hemelgoden aan de mensen doorgaf en erop toezag dat de "goddelijke wil" overeenkomst werd uitgevoerd. Vandaar dat de "goddelijkheid van de koning" was beperkt tot zijn ambt en geen betrekking had op hemzelf.[28] Aldus bereikte de koning slechts in zijn hoedanigheid als heerser een goddelijke status, zonder echter zelf met een godheid te worden geïdentificeerd. In de Egyptologie wordt hiervoor de term "godkoningschap" (Gottkönigtum) gebruikt, die slaagt op de in goddelijke opdracht representatieve functies van de koning. Het blijft echter onduidelijk, of de proto-dynastieke koningen direct op de godheid Horus beriepen of de Horusvalk slechts als algemeen "symbool van de verre hemelgodheden" gebruikten. Na de dood van de koning begon deze met zijn opstijging ten hemel, om daar als vergoddelijkte koning "nieuwgeboren in eenheid met de andere godheden alsook voorouders" zijn ambt te kunnen uitoefenen.[25]

In het kader van zijn ambtsuitoefening droeg de koning verscheidene bijnamen, bijvoorbeeld "volkomener god", in welke het goddelijke zoonschap als wedergeboren rijksgod in de gedaante van de koning tot uitdrukking zou worden gebracht. De door Ramses II (19e dynastie) bijkomend gebruikte benaming "grotere god" heeft betrekking op de opwaardering van het aardse koningsambt, dat in de goddelijke rangorde onder de goden stond. Ramses II was hier echter niet tevreden met gesteld, als "aan voorschriften verbonden godkoning" een "ondergeschikt ambt" te bekleden, waardoor hij in zijn ambtsfilosofie een poging ondernam, door passende bijnamen het koningsambt op een met de goden gelijkberechtigd nieuw te verheffen. De "gelijkrangigheidspogingen" van Ramses II wisten zich niet door te zetten, maar weerspiegelden de mislukte tegenreacties van enige koningen, die verzochten, de waardigheid van het goddelijke koningsambt te verhogen.[29]

De piramiden, die werden gebouwd vanaf de 3e dynastie (2575 v.Chr.), verzekerden het voortbestaan van de koning na zijn dood en daarvan hing ook de eeuwigheid van de onderdanen af. Vanaf de 9e dynastie (ca. 2040 v.Chr.) stond de farao dichter bij het volk. Hij had nog wel de status van een godheid, maar hij werd toch eerder gezien als redder van de bevolking. Het was namelijk zo dat de organisatie van het land steeds ingewikkelder werd en taken moesten daarom worden overgeheveld naar ambtenaren. Deze moesten onder meer toezien op de leveranties van goederen en de afdracht van belastingen aan de tempels en aan het paleis. Zij oefenden tevens het toezicht uit op bepaalde herendiensten (zoals de bouw van de piramiden en later van paleizen en grensversterkingen) die de boerenbevolking moest verrichten als de Nijl was overstroomd en men dus niet op het land kon werken. De ambtenaren werden beloond met landschenkingen. Mettertijd leidde dit echter tot ondermijning van het koninklijk gezag doordat sommige machtige ambtenaren uiteindelijk zoveel bezit hadden dat zij zich op plaatselijk niveau als zelfstandige vorsten konden gedragen. Dit leidde tot een verzwakking van het centraal gezag.

Door de eeuwen heen hebben periodes van centralisatie en tijden van verdeeldheid elkaar afgewisseld. In tijden van verdeeldheid kon het zijn dat twee of meer koningen naast elkaar regeerden met burgeroorlogen als gevolg. Om de chaos compleet te maken vielen er regelmatig andere volken Egypte binnen (bijvoorbeeld de Hyksos, Nubiërs en Libiërs). Meestal kon een van de lokale vorsten met geweld zijn mededingers onderwerpen en de eenheid onder een nieuwe dynastie herstellen. Op deze wijze werden perioden van bloei en eenheid afgewisseld met tussenperioden van verval. De farao bleef de zoon van god. De vorst kreeg zijn gezag van de goden. Die macht was onbeperkt zolang de vorst zicht wist te handhaven. Werd hij van de troon gestoten door bijvoorbeeld een concurrerend vorst dan bewees deze daarmee dat de verstotene ‘het mandaat des Hemels’ niet waardig was en de goddelijke volmacht ging vervolgens over op de nieuwe koning. Later hebben volken die Egypte hadden veroverd (Grieken en Romeinen), de positie van de farao gebruikt (absolute monarchale macht) om het land uit te buiten.

Legitimiteit van de farao bewerken

Ra, de zon van het universum en mensen op aarde, trok zich terug in de hemel en liet de leiding over de wereld over aan de goden, vervolgens aan halfgoddelijke koningen en ten slotte aan menselijke koningen, de farao's, die zijn zonen en vertegenwoordigers op aarde zijn.

De legitimiteit van de farao is gebaseerd op goddelijke afkomst. Volgens de Egyptische mythologie, zou in het lichaam van de farao goddelijk bloed stromen, afkomstig van zijn voorouder, de god Horus. De faraonische functie is dus door god gegeven en wordt door bloed doorgegeven.

Men ging er in de Egyptologie lange tijd van uit dat de troonopvolging in langs de Grote koninklijke vrouwe verliep, maar deze erfdochtertheorie is in 1983 voor het eerst in vraag gesteld[30] en men neemt nu aan dat vanaf ten minste de 18e dynastie de troon naar de oudste zoon van de mannelijke farao ging en de moeder van een erfgenaam niet altijd de Grote koninklijke vrouwe was. Eenmaal de nieuwe farao gekroond was, kon deze zijn moeder wel deze titel geven. Voorbeelden hiervan zijn Iset, moeder van Thoetmosis III, Tiaa, moeder van Thoetmosis IV en Moetemwia, moeder van Amenhotep III.

Het is daarom dat de erfgenaam van de kroon moet zijn geboren uit de Grote koninklijke vrouwe. Daar deze laatste zelf van goddelijke afkomst was, zorgde zij ervoor dat de toekomstige farao, zowel langs moeders- als vaderskant, van goddelijke afkomstig zou zijn. Als de erfgenaam werd verwekt bij een concubine, huwde hij zijn halfzus geboren uit de Grote koninklijke vrouwe. In de Egyptische mythologie komen overigens ook voorbeelden voor van incest, zoals Geb en Noet, of nog Osiris en Isis en in diezelfde categorie vallen ook bepaalde consanguïene huwelijken tussen een farao en zijn dochter of dochters. Dergelijke verbintenissen zijn met name voor Achnaton en Ramses II geattesteerd.[31] Het is dus zowel een bekommernis om de legitimiteit van de troonopvolger te verzekeren als een wens om de goddelijke natuur van de farao te onderstrepen die het koninklijk prerogatief van incest verklaart, want het gaat hier wel degelijk om een voorrecht. Sterker nog, het lijkt erop dat huwelijken tussen broer en zus zelden voorkwam bij de gewone man (hoewel deze relaties niet waren onderworpen aan enig wettelijk verbod) en in de burgerlijke maatschappij, de termen "broer" en "zus", als het gaat om een verbintenis, in de meeste gevallen moet worden beschouwd als teken van genegenheid.

Bij gebrek aan een mannelijk erfgenaam, of wanneer de nieuwe koning nog een zeer jong kind (Thoetmosis III) is, kon de functie toevallen aan een vrouw van goddelijk bloed (Nitokris, Hatsjepsoet, Tawosret) in plaats van een man die dit niet was. Zij was dus bewaarster van het koningschap totdat ze deze overdroeg op haar man, wat niet betekent dat de koninklijke legitimiteit enkel berustte op een huwelijk met een dochter van het bloed.

De faraonische linies slaagden er nooit in te blijven duren. Zij werden regelmatig afgebroken door indringers of staatsgrepen. Een dergelijk farao waarvan de legitimiteit twijfelachtig of betwist was, kon zijn greep naar de macht legitimeren door het te doen voorkomen dat de godheid het zo had gewenst. De god maakte zijn keuze kenbaar door ene teken, een wonderbaarlijke geboorte (de koningen van de 5e dynastie,[32] Hatsjepsoet van de 18e dynastie), een droom van de gelukkige uitverkorene (Thoetmosis IV) aan de Grote Sfinx,[33] of een orakel (Horemheb, Alexander de Grote).[34]

Na dertig jaar te hebben geregeerd, vierde de farao zijn eerste jubileum, het Sed-festival, om zijn krachten te herstellen en aan het volk te tonen dat hij nog steeds bekwaam was het land te besturen (zie ook hieronder).[35]

Geboorte van een farao bewerken

De goddelijke geboorte van de toekomstige farao Hatsjepsoet (18e dynastie van Egypte), die wordt afgebeeld op de hoog reliëfs van haar tempel van Deir el-Bahri, komt overeen met een theologie van een sterk koningschap dat men later ook terugvindt voor Amenhotep III (18e dynastie) en Ramses II (19e dynastie).[35] Toen Amon zijn toekomstige aardse erfgenaam wenste te verwerken, richtte hij zich tot Thoth, de god van de kennis, en stuurt hem uit om zich ervan te verzekeren dat Ahmose, de echtgenote van Thoetmosis I, het waardig was de toekomstige farao te dragen. Vervolgens nam Amon de gestalte van de koning aan en trok naar het paleis:

De welriekende geuren van Poent verspreidden zich door de kamer en koningin Ahmose ontwaakte en aanschouwde Amon-Ra, koning van de goden, schepper van de mensen. In al zijn majesteit en schoonheid (nfrw=f) verscheen hij voor haar en haar hart werd vervuld met vreugde. Hij hield haar het zinnebeeld van het leven en de scepter van de macht toe. (...) En hij riep tot zich Chnoem, de schepper, die de lichamen van de mensen vormt, die bij de bruisende wateren van de grote cataract woont. Aan Chnoem gaf hij bevel, zeggend: "O Chnoem, maker van de lichamen van de mensen, vorm voor mij mijn dochter, haar, die de grote koningin van Egypte zal zijn. Want ik wil haar geven behalve het leven voldoening, vastberadenheid en vreugde van de harten tot in eeuwigheid". (...) En toen het kind verscheen, verheugden de godinnen zich en de geesten van Pé en Dep zongen lofliederen ter hare ere, want de dochter van Amon-Ra zou eens op de troon van Horus van de Levenden zitten en over het Land van Egypte regeren tot eer van de Goden. Hatsjepsoet werd zij genoemd, eerste van de Edele Vrouwen, goddelijke van de Diademen, gunstelinge van de Godinnen en geliefd door Amon-Ra. En de Goden beloofden haar, dat zij meesteres zou zijn van alle landen onder de zon en dat zij als koningin zou verschijnen op de troon van Horus in de heerlijkheid van het Grote Huis. En de gunst van Amon-Ra viel haar voor altijd ten deel.[36]

Goddelijke geboorte van Hatsjepsoet 196, 198.

Vervolgens gaf Amon aan Chnoem, de goddelijke pottenbakker, de opdracht het kind en haar ka te boetseren.[37] Op het moment dat de koninklijke echtgenote beviel van de toekomstige koningin, werd ze omringd door een enneade van godheden, gerangschikt in drie rijen van drie. Het kind werd gepresenteerd aan Amon die haar het aardse koningschap beloofde; hij vertrouwde het zogen van het kind toe aan Hathor, de goddelijke voedster.

Regeneratie van de macht bewerken

  Zie Sed-festival voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
 
Detail van een ebbenhouten label van farao Den (1e dynastie van Egypte), die hem al rennend rond de rituele grensstenen voorgesteld als deel van het Sed-festival.

Omdat de farao verantwoordelijk was voor de instandhouding van Maät, moest hij (of zij) tijdens het Sed-festival - dat meestal pas na dertig regeringsjaren plaatsvond - een ritueel ondergaan om te verzekeren dat hij hiertoe nog steeds in staat was. Men ging er immers vanuit dat de welvaart van het land direct afhing van de gezondheid van de koning.[38]

De farao moest eerst in aanwezigheid van de belangrijkste ambtenaren en alle goden van het land (die door hun cultusbeelden waren vertegenwoordigd) een rituele dood ondergaan, die moest zorgen voor vernieuwde vitaliteit. Vervolgens werd hij opnieuw gekroond en moest hij rond twee rituele grensstenen rennen. Hij bakende aldus niet enkel zijn heersersgebied opnieuw af, maar toonde tevens ten overstaan van alle mensen en goden zijn recht op de troon.[39]

Dat dit ritueel al zeer vroeg onlosmakelijk was verbonden met de functie van farao, blijkt uit het feit dat we al uit de 1e dynastie aanwijzingen hebben voor dit ritueel. Zo wordt Den op een ebbenhouten label (zie afbeelding hiernaast) afgebeeld terwijl hij rond twee grensstenen rent, maar ook de beroemde Piramide van Djoser kent een terrein dat diende om dit ritueel - zelfs na het overlijden van de farao - uit te voeren.

Titulatuur bewerken

 
Sa-Re-naam van Thoetmosis III op de Tempel van Amon (Karnak).

Voor de oude Egyptenaren is de naam (ren) datgene wat het leven schenkt aan de zaak die het benoemt. het is dus niet moeilijk te begrijpen dat dat de farao's veel belang hechtten aan namen die hen met een geëerd voorganger verbonden. In de vroegste tijden van de faraonische instelling, toen de koninklijke titulatuur nog uitsluitend de Horusnaam omvatte, werd deze binnen een serekh geschreven die het paleis van de koning voorstelde en mogelijk werd beschouwd als een beschermend magisch symbool. Toen later de volledige titulatuur meer in zwang raakte, werden de twee laatste koninklijke namen beschermd door een cartouche, een magisch ovaal dat oorspronkelijk een aan een van de uiteinden geknoopte koord voorstelde.[40] De serekh bleef gereserveerd voor de Horusnaam in grote, in kolommen geschikte dedicatieinscripties.

Anderzijds werd de koning nog "Zijn Majesteit" (  / Hemef) genoemd, met daaraan vaak toegevoegd de optatieve formule  , meestal vertaald als "leven, gezondheid, kracht",[41] hoewel men tegenwoordig eerder neigt naar "leven, welvaart, gezondheid".

Vaak wordt de naam van de koning ook gevolgd door een soortgelijke formule begiftigd met leven zoals die men aantreft in een groot aantal teksten en inscripties:  .

 
Serech met daarin de vijf namen van farao Snofroe (4e dynastie) uit diens knikpiramide (nu in het Egyptisch Museum (Caïro)): linksboven in een cartouche zijn Sa-Re-naam, rechtsboven zijn Nesoet-bit-naam, daaronder zijn Nebtynaam en beneden zijn Gouden Horusnaam (zijn Horusnaam is dezelfde als zijn Nesoe-bit- en Nebtynaam).

Koningsnamen bewerken

  Zie Vijf namen van de farao voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De farao's droegen een samengestelde titulatuur bestaande uit vijf namen, een complexe titulatuur die zich ontwikkelde onder het Oude Rijk. Deze namen hadden teksten in zich die bestonden uit heilwensen. Dit werd vastgesteld in het middenrijk. Het bestaat uit een aantal vaste elementen en losse elementen. Dit waren titels die de farao zelf aannam.

Iedere naam had zijn eigen functie. De Gouden Horusnaam verwees bijvoorbeeld naar de eeuwigheid. Gezamenlijk vormden de namen zoiets als een politiek programma. Zo noemde Mentuhotep II (Mentu is tevreden) zich ook S'ankh.ib.tawy: Hij die weer leven (ankh) in het hart (ib) van de Beide Landen (tawy) brengt. Hij probeerde namelijk het land weer te verenigen en het centraal gezag te herstellen na de verdeeldheid van de eerste tussenperiode. Hij noemde zich ook de 'zoon van Ra' Neb.hetep.Re en de 'Horus' Netjeri.hedjet (Goddelijk is de Witte Kroon) Met het eerste eiste hij erkenning in het noorden op, omdat Ra de god van Heliopolis was, met de laatste naam maakte hij duidelijk dat hij uit het zuiden kwam en daar al aan de macht was.

Men geloofde dat iemands naam voorspelde wat hij of zij in leven ging betekenen. In Egypte ging het geloof in naammagie erg ver. Een goed voorbeeld daarvan is de mythe van Ra en Isis waarin Isis Ra volledig in haar macht krijgt door hem zijn ware naam te ontfutselen.

Horusnaam bewerken

G5
De Horusnaam (hor) is het oudste van alle namen van de farao. Het bestond uit een afbeelding van een buitenkant of façade van een paleis (serech/serekh) met daarboven de valkengod Horus. In het paleis stond de naam van de koning. De god Horus had hierbij een beschermende functie namelijk de naam van de koning beschermen. Een andere betekenis kan zijn dat de koning zo in verband gebracht kan worden met de hemel waar Horus de god van was. De eerste koningen (0e,1e, 2e en 3e dynastie) maakten er veel gebruik van, ze waren niet anders te herkennen. Variaties zijn mogelijk zoals het Sethdier (gebruikt bij Chasechemoei), een stier met een uraeus (in het latere Nieuwe Rijk) of Ra-Horachti (een valk met een dubbele kroon) in plaats van een Horus-valk.

De twee godinnen bewerken

G16
Deze naam werd ingesteld nadat Egypte verenigd was. Het bestaat uit de twee patronessen van Egypte die de eenheid moeten waarborgen. Het gaat met name om Nekhbet, de gier van Opper-Egypte, en Wadjet, de slang van Neder-Egypte.
Ze staan of zitten op een broodmand, dat het Egyptische teken voor heer (neb) is en geven de godinnen extra kracht om te begrijpen. Er werd meestal de naam of de heilwens erachter geschreven.

Gouden Horusnaam bewerken

G8
De naam van de gouden Horus bestaat uit een valk (Horus) zittend op het goud-symbool (Neboe). Erachter komt de naam van de farao. Deze naam is bedacht na de vereniging toen er een sterke invloed was van Horus.
De betekenis van deze naam is niet goed bekend, er zijn twee theorieën: ofwel staat het voor een overwinning op de god Seth door Horus, waarbij het goud moet staan voor de overwinning, ofwel moet het de eeuwigheid van de god Horus verbeelden, want goud had de betekenis van eeuwigheid.
 
Pot met inscriptie waarschijnlijk van Amenhotep III (lees: Maatkara Amenhotep-heka-oeaset) (Louvre).

Praenomen (cartouche) bewerken

M23
t
L2
t

Dit is de naam van farao als hij farao werd (troonnaam). Deze voerde hij ook als hij farao werd samen met de Nomen.
Het wordt vooraf gegaan door de twee tekens: riet / zegge (Nesoet) en een bij (Bit) die staan voor de twee landen dan komt er een cartouche met daarin de naam van de koning. De cartouche bestaat uit een touw dat om de naam is gespannen.
In de 3e tot 6e dynastie werd de naam van de koning geschreven in een cartouche later werd dit uitgebreid met een tweede.

Nomen (cartouche) bewerken

G39N5
Dit is de naam die wordt gegeven aan de vorst van geboorte, maar wij kennen het als belangrijkste naam bijvoorbeeld Ramses.
Het bestaat uit een gans (sa; zoon) en een zon (ra; van Ra) met daarin de naam van de vorst. Deze naam werd vooral populair toen de verering van Ra, de zonnegod, haar opgang kende.

Voorbeeld van een volledige titulatuur bewerken

Een voorbeeld van een volledige titulatuur is die van farao Toetanchamon. In onderstaande tabel zijn de namen uitgeschreven, getranscribeerd en in het Nederlands vertaald.[42]

Hiërogliefen Transcriptie & transliteratie Nederlandse vertaling
G5E1
D40

t
wt
ms
z
t w
THREE
k3 n3ḫt twt mswt
Ka nacht toet mesoet
Sterke stier, hulp van geschapen vormen.
nbtynfrh
p
THREE
w
sg
r
Ha
N19
sR4
t p
nTrww
nb
nfr hpw sgrḥ t3wi shtp nṯrw nbw
Nefer-hepoe segereh-taoei sehetep-netjeroe neboe
Dynamische wetgever, die de twee landen tot rust brengt, die alle goden gunstig stemt.
G8U39N28
THREE
z
R4
t p
nTrw
wṯs ḫˤw shtp nṯrw
Wetjes-chaoe sehetep-netjeroe
Die de rijksinsigniën voert, die de goden gunstig stemt.
M23
t
bit
t
<
raxprTHREE
nb
>
nb ḫprw rˤ
Nebcheperoere
Hoge manifestatie van de god Ra.
G39ra<
imn
n
twtanxHqAiwnM26
>
twt-3nḫ-imn ḥḳ3 iwnw šm3
Toetanchamon heka-ioenoe-sjema
Levend beeld van de god Amon, heerser van de stad Heliopolis.

Regalia bewerken

De oud-Egyptische regalia omvat: Egyptische kronen, scepters en staffen en andere regalia.

 
Het Narmerpalet met aan de voorzijde Narmer met de rode kroon en op de keerzijde Narmer met de witte kroon (facsimile in het Royal Ontario Museum, Toronto).

Kronen bewerken

  Voor meer informatie, zie: Egyptische kronen.

De farao droeg een psjent, die de desjret (de rode kroon van het noorden, d.w.z. Neder-Egypte) en de hadjet (de witte kroon van het zuiden, d.w.z. Opper-Egypte) combineerde. Deze kroon gaf aan dat de farao over de Twee Landen (Neder- en Opper-Egypte) heerste.[43] Zo wordt Narmer op het beroemde Narmerpalet nog met beide kronen afzonderlijk afgebeeld.

De farao droeg daarnaast ook zijn voorhoofd de vuurspuwende uraeuscobra, die het oog van de Ra voorstelde, als persoonlijke bewaker van de opvolger van Ra.[44]

Een ander aan de farao voorbehouden hoofddeksel was de nemes: een hoofddoek dat de goddelijkheid van de farao moest benadrukken.

De chepresj of oorlogskroon was een blauwe helm die lijkt op een oorlogshelm die militairen droegen. Deze kroon verscheen voor het eerst in de tweede tussenperiode en werd vooral onder het Nieuwe Rijk populair.[45]

Scepters en staffen[46] bewerken

 
Scepter van Chasechemoey (Museum of Fine Arts (Boston)).
 
De heka-scepter en nekhakha.

Scepters en staffen waren een algemeen teken van autoriteit in het Oude Egypte.[47] Een van de oudste koninklijke scepters werd ontdekt in de graftombe van Chasechemoey in Abydos.[47] Koningen stonden erom bekend een staf te dragen, en farao Anedjib wordt op stenen vazen afgebeeld terwijl hij een zogenaamde mks-staf (mekes) draagt.[48]

De farao droeg als scepters vaak zowel een nekhakha (dorsvlegel) als heka-scepter (kromstaf).[49] Hoewel de nekhakha later vaak samen met de heka-scepter voorkwam, werd in vroege voorstellingen de koning ook afgebeeld met enkel een nekhakha, zoals bijvoorbeeld op een mesgreep uit de late Proto-dynastieke periode, dat zich nu in het Metropolitan Museum bevindt, en op de knotskop van Narmer.[50]

De scepter met de oudste geschiedenis lijkt de heka-scepter (kromstaf) te zijn geweest.[51] Het is niet geheel duidelijk vanwaar dit komt, al wordt vermoed dat het naar herders verwijst.[43] De oudste exemplaren van dit soort scepters dateren uit de Proto-dynastieke Periode. Een heka-scepter die werd teruggevonden in een graftombe in Abydos dateert uit de late Naqada II-periode.[51]

Een andere scepter die werd geassocieerd met de koning was de was-scepter.[51] Dit is een lange staf waarop een dierenkop is geplaatst. De oudst bekende afbeeldingen van de was-scepter dateren uit de eerste dynastie. De was-scepter werd zowel in de handen van koningen als godheden afgebeeld.

Terwijl de heka-scepter verweest naar de wereldlijke macht van de heerser, was de was-scepter een verwijzing naar de geestelijke macht van de farao en zijn goddelijke autoriteit.[50]

Andere regalia bewerken

De kin van de farao - ongeacht of het nu een man of een vrouw was - werd getooid met een valse baard (vaak uit lapis lazuli), om deze te doen gelijken op de goden.[43]

Daarnaast droeg de farao ook een stierenstaart.[43] Dit om te symboliseren dat de koning dezelfde (leven brengende) kracht had als de god Apis, die door een stier werd voorgesteld. Deze stierenstaart werd achteraan de schort gedragen.[49] Eén van de vroegste voorstelling ervan vinden we terug op de knotskop van Schorpioen II.[52] De stierenstaart wordt mogelijk voor het eerst vastgesteld op een afbeelding van een vaas uit Abydos, uit graf U-239.[53]

De koning droeg verschillende kledingstukken: de sjendoet- of sjendyt-schort, diverse mantels of een pantervel in rituelen.[54]

Chronologie bewerken

  Zie Lijst van farao's voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Vanaf ongeveer 7000 v. Chr. trokken bevolkingsgroepen naar Egypte om zich daar te vestigen. Rond 3000 v. Chr. werden de stammen verenigd en zo ontstond er een gecentraliseerde staat met aan het hoofd een farao. Met de eenwording van het land begon de eerste dynastie in ca. 2920 v.Chr. Vele farao’s uit verschillende dynastieën hebben elkaar opgevolgd en niet zelden hun sporen nagelaten door piramides, grafkamers en tempels te bouwen.

Het is echter moeilijk om het begin van de faraonische geschiedenis precies te dateren, daar bronnen voor deze periode weinig talrijk zijn en de periode samenvalt met het begin van de geschiedenis (en dus het schrift). In de Egyptische traditie werd aan Meni of Men (Menes in het Grieks) de eenmaking van het land (toen nog verdeeld in twee koninkrijken) toegeschreven en beschouwd als de eerste menselijke farao na de regeerperiode van de volgelingen van Horus. Archeologische vondsten, zoals het Narmerpalet, lijken de eenmaking van het land rond 3200 v.Chr. te bevestigen, maar de Egyptologen menen dat de faraonische instelling zelf eerder kan zijn ontstaan.[55]

 
Caesaron afgebeeld als farao met zijn moeder Cleopatra (tempel te Dendera).

De laatste inheemse farao was Nectanebo II (358-341 v.Chr.) van de 30e dynastie. De Romeinse keizers zouden zich als de rechtmatige opvolgers van de farao's beschouwen, maar men is het erover eens dat de laatste vertegenwoordiger van "echte" faraonische instelling de laatste Lagide was, Caesarion (Ptolemaios XV), de zoon van Caesar en Cleopatra.

De oudste beschikbare volledige chronologie is opgesteld door een gehelleniseerde Egyptische priester, Manetho, die door Ptolemaios II (282-246 v.Chr.) werd gevraagd om in het Grieks een geschiedenis van Egypte te schrijven. Zijn werk schijnt zich te baseren op de door de Egyptenaren in de tempelarchieven bewaarde koningslijsten die teruggaan tot de eerste koningen van Egypte.

Er bestaan hier samenvattingen van die een koningslijst geven opgedeeld in eenendertig dynastieën, van de vroeg-dynastieke periode tot de late periode. De indelingscriteria van Manetho zijn ons niet bekend, maar hij heeft zich ongetwijfeld op zijn Egyptische bronnen gebaseerd, bovendien komt het concept dynastie dat hij gebruikt niet overeen met het westerse concept van dynastie. In feite hebben de dynastieën van Manetho geen enkel uitstaans met bloedbanden, maar wel met de stad, waarvan de farao die stichter is van de dynastie afkomstig was, dewelke in de meeste gevallen ook de dynastieke hoofdstad wordt. Er zijn dan ook voornamelijk, gedurende heel de hele Egyptische geschiedenis, Memphitische (Oude Rijk), Heracleopolitaanse (eerste tussenperiode), Thebaanse (Middenrijk en Nieuwe Rijk), uit Avaris afkomstige (Hyksosperiode tijdens de 15e en 16e dynastieën), Tanitische dynastieën (Nieuwe Rijk en de derde tussenperiode).

Er zijn ook enkele contemporaine chronologieën van faraonische Egypte zoals de papyrus van Turijn, de steen van Palermo en de koningslijst in de door Seti I gebouwde tempel voor Osiris in Abydos. Deze documenten moeten echter met de nodige voorzichtigheid worden gebruikt, omdat men niet weet wat de selectie- of indelingscriteria waren die aan de basis van deze lijsten lagen. Er is ook op gewezen dat bepaalde farao's ontbreken in de lijst van Abydos (in het bijzonder Hatsjepsoet, Achnaton en Toetanchamon).

Noten bewerken

  1. J. Baines - C. Riggs, Archaism and Kingship: A Late Royal Statue and Its Early Dynastic Model, in JEA 87 (2001), p. 115.
  2. s.v. farao, in M. Philippa - e.a. (edd.), Etymologisch woordenboek van het Nederlands, II, Amsterdam, 2005.
  3. Per-aâ in hiërogliefen:   vertaling: grote huis
  4. Nesoet In hiërogliefen:   vertaling: koning.
  5. W. Helck (ed.), Urkunden des ägyptischen Altertums, IV.17, Berlijn, 1955, p. 1248, r. 16 en p. 1265, r. 11 = A.H. Gardiner, Tuthmosis III Returns Thanks to Amūn, in JEA 38 (1952), p. 17.
  6. A.H. Gardiner, Egypt of the Pharaohs. An Introduction, Oxford, 1961, p. 52.
  7. Papyrus Hermitage 1116B, l. 2. H.W. Helck, Die Prophezeiung des Nfr.tj, Kleine ägyptische Texte, II, Wiesbaden, 19922.
  8. Cf. K. Sethe, Erläuterungen zu den ägyptischen Lesestücken, Darmstadt, 1976, p. 33: als Ganzes determiniert mit dem Zeichen des Hauses.
  9. A.H. Gardiner, The Dakhleh Stela, in JEA 19 (1933), p. 19.
  10. Zie Ancient Near Eastern Texts 285-287.
  11. Flavius Josephus, Antiquitates Iudaicae VIII 155.
  12. Genesis 12:10-20.
  13. Genesis 41:12-46.
  14. Exodus 1:11-22 en Exodus 2. Volgens de bijbel sterft Mozes op 120-jarige leeftijd na veertig jaar lang zijn volk door de woestijn geleid te hebben, zie Zoektermen 'veertig jaar volk' in de Bijbel en Deuteronomium 34:7.
  15. 1 Koningen 3:1.
  16. 2 Koningen 23:29-35.
  17. Jeremia 46:2.
  18. E. de Rougé, Note sur le mot pharaon, in BAAF 2 (1856), pp. 66 - 68.
  19. C. Desroches Noblecourt, La reine mystérieuse Hatchepsout, Parijs, 2002, p. 134.
  20. T. Wilkinson, Het oude Egypte. Opkomst en ondergang van een beschaving, Amsterdam, 2012, p. 261.
  21. Vertaling: J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 14.
  22. J. Assmann, Ma'at. Gerechtigkeit und Unsterblichkeit im Alten Ägypten, München, 2006², p. 206.
  23. a b J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 65.
  24. W.J. Murnane, art. Coregency, in D.B. Redford (ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypte, I, Oxford - New York - e.a., 2001, pp. 307-311, J. Baardemans, Gedeeld koningschap, beeldvanegypte.nl (2014).
  25. a b S. Bickel, Die Verknüpfung von Weltbild und Staatsbild Aspekte von Politik und Religion in Ägypten, in R.G. Kratz - H. Spieckermann (edd.), Götterbilder, Gottesbilder, Weltbilder: Polytheismus und Monotheismus in der Welt der Antike, I, Tübingen, 2009, pp. 82 84, 8788.
  26. K. Koch, Geschichte der ägyptischen Religion: von den Pyramiden bis zu den Mysterien der Isis, Stuttgart, 1993, p. 73.
  27. S. Pfeiffer, Herrscher- und Dynastiekulte im Ptolemäerreich: Systematik und Einordnung der Kultformen, München, 2008, pp. 2122.
  28. Vergelijk: J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 73.
  29. E. Blumenthal, Die Göttlichkeit des Pharao: Sakralität von Herrschaft und Herrschaftslegitimierung im Alten Ägypten, in F.-R. Erkens (ed.), Sakralität von Herrschaft: Herrschaftslegitmierung im Wandel der Zeiten und Räume, Berlijn, 2002, pp. 5859.
  30. G. Robins, A critical examination of the theory that the right to the throne of ancient Egypt passed through the female line in the 18th dynasty, in Göttinger Miszellen 62 (1983), pp. 67-77. Vgl. L.M. Berman, Overview of Amenhotep III and His Reign, in D. O'Connor - E.H. Cline (edd.), Amenhotep III Perspectives on His Reign, Ann Arbor, 2001, p. 6.
  31. P.J. Frandsen, An Incestuous and Close-Kin Marriage in Ancient Egypt: Examination of the Evidence, Kopenhagen, 2009, p. 39.
  32. Zoals moet blijken uit een verhaal in de Westcarpapyrus, die spreekt over de goddelijke afkomst van de drie eerste koningen van deze dynastie.
  33. Zoals wordt vermeld in de beroemde Droomstele bij de Sfinx van Gizeh.
  34. art. Pharaoh, in P. Vernus - J. Yoyotte - trad. D. Lorton, The Book of the Pharaohs, Ithaca - Londen, 2003, p. 140.
  35. a b J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 70.
  36. Hertaalde versie van de vertaling in: M.A. Murray - trad. H.F., Oude Egyptische Legenden, Zutphen, 1921: III. De Komst van de Groote Koningin (= J.H. Breasted (trad. ed.), Ancient Records of Egypt: Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, II, Chicago, 1906, pp. 75-89, §§. 187-220).
  37. Birth of Hatshepsut, u.arizona.edu
  38. J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, pp. 70-71.
  39. J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 71.
  40. A.H. Gardiner, Egyptian Grammar: Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs, Londen, 19573, p. 74.
  41. art. Pharaoh, in P. Vernus - J. Yoyotte - trad. D. Lorton, The Book of the Pharaohs, Ithaca - Londen, 2003, p. 137.
  42. L. Adkins - R. Adkins, Egypte ontraadseld. De bezeten archeoloog en zijn speurtocht naar de betekenis van hiërogliefen, Utrecht, 2000, pp. 159-160.
  43. a b c d J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 68.
  44. J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, pp. 67-68.
  45. W.V. Davies, The Origin of the Blue Crown, in JEA 68 (1982), p. 69.
  46. Zie ook: J. Baardemans, Insignes en symbolen, de scepters, beeldvanegypte.nl (2015), J. Baardemans, Insignes en symbolen, de staven, beeldvanegypte.nl (2015).
  47. a b T.A.H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, Londen - New York, 1999 (= 2005), p. 158.
  48. T.A.H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, Londen - New York, 1999 (= 2005), p. 159.
  49. a b J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006, p. 67.
  50. a b T.A.H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, Londen - New York, 1999 (= 2005), p. 161.
  51. a b c T.A.H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, Londen - New York, 1999 (= 2005), p. 160.
  52. T.A.H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, Londen - New York, 1999 (= 2005), p. 162.
  53. T.A.H. Wilkinson, Genesis of the Pharaohs. Dramatic New Discoveries That Rewrite the Origins of Ancient Egypt, Londen, 2003, pp. 78-79.
  54. R. Schulz - M. Seidel, Egypte. Het land van de farao's, Keulen, 1998, pp. 323-324.
  55. De voornaamste reden hiervoor is dat de steen van Palermo (en haar fragmenten) farao's vermeldt die voor Menes zouden hebben geregeerd. Zie ook: T. Wilkinson, Het oude Egypte. Opkomst en ondergang van een beschaving, Amsterdam, 2012, pp. 42-51.

Referenties bewerken

  • Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Pharao op de Duitstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.
  • Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Pharaon op de Franstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.
  • L. Adkins - R. Adkins, Egypte ontraadseld. De bezeten archeoloog en zijn speurtocht naar de betekenis van hiërogliefen, Utrecht, 2000. ISBN 9021585421
  • J. Assmann, Ma'at. Gerechtigkeit und Unsterblichkeit im Alten Ägypten, München, 2006². ISBN 9783406459436
  • M.-A. Bonhême - trad. E. Schwaiger, art. Kingship, in D.B. Redford (ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, II, Oxford - New York - e.a., 2001, pp. 238-245.
  • W.V. Davies, The Origin of the Blue Crown, in JEA 68 (1982), pp. 69-76.
  • E. de Rougé, Note sur le mot pharaon, in BAAF 2 (1856), pp. 66 - 68.
  • C. Desroches Noblecourt, La reine mystérieuse Hatchepsout, Parijs, 2002. ISBN 2744158186
  • J. Dieleman, De Wereld in Evenwicht, Amsterdam, 2006. ISBN 9789053568804 (in het bijzonder pp. 65-42)
  • A.H. Gardiner, Egypt of the Pharaohs. An Introduction, Oxford, 1961. ISBN 9780195002676
  • A.H. Gardiner, Egyptian Grammar: Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs, Londen, 19573. ISBN 9780900416354
  • R. Grünfeld, Egypte (Elmar reishandboek), Rijswijk, 2001. ISBN 9038911688
  • R. Gundlach, art. König / Königtum (Ägypten), in WiBiLex (2006).
  • R. Hagen - R-M. Hagen, Egypte. Mensen, goden, farao’s, Keulen - Hilversum, 1999. ISBN 3822847631
  • H.W. Helck, Die Prophezeiung des Nfr.tj, Kleine ägyptische Texte, II, Wiesbaden, 19922. ISBN 3447043474
  • R. Morkot, Egypte (Elmar landenreeks), Rijswijk, 1990. ISBN 9061207681
  • W.J. Murnane, art. Coregency, in D.B. Redford (ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypte, I, Oxford - New York - e.a., 2001, pp. 307-311.
  • F.G. Naerebout - H.W. Singer, De Oudheid. Grieken en Romeinen in context van de wereldgeschiedenis, Amsterdam, 2002. ISBN 9026313314
  • G. Robins, A critical examination of the theory that the right to the throne of ancient Egypt passed through the female line in the 18th dynasty, in Göttinger Miszellen 62 (1983), pp. 67-77.
  • K. Sethe, Erläuterungen zu den ägyptischen Lesestücken, Darmstadt, 1976. ISBN 3487113333
  • art. Pharaoh, in P. Vernus - J. Yoyotte - trad. D. Lorton, The Book of the Pharaohs, Ithaca - Londen, 2003, pp. 137-141.
  • T.A.H. Wilkinson, Early Dynastic Egypt, Londen - New York, 1999 (= 2005). ISBN 0415186331
  • T.A.H. Wilkinson, Het oude Egypte. Opkomst en ondergang van een beschaving, Amsterdam, 2012. ISBN 9789026320736

Verder lezen bewerken

  • D. O'Connor - D.P. Silverman (edd.), Ancient Egyptian Kingship, Leiden - New York - Keulen, 1995.

Externe links bewerken