Saalien

Indeling van het Pleistoceen
Internationaal			Noordwest-Europa
Serie	Subserie	Etage	Super-etage	Etage	Tijd (Ma)
Holoceen	Vroeg	Greenlandien	Holoceen		jonger
Pleistoceen	Laat	(onbenoemd)	(onbenoemd)	Weichselien	0,116 - 0,0117
				Eemien	0,126 - 0,116
	Midden	Chibanien		Saalien	0,238 - 0,126
				Oostermeer	0,243 - 0,238
				(onbenoemd)	0,324 - 0,243
				Belvédère	0,338 - 0,324
				(onbenoemd)	0,386 - 0,338
				Holsteinien	0,418 - 0,386
				Elsterien	0,465 - 0,418
			Cromerien	diverse etages	0,850 - 0,465
	Vroeg	Calabrien
			Bavelien	diverse etages	1,07 - 0,85
			Menapien	diverse etages	1,20 - 1,07
			Waalien	diverse etages	1,45 - 1,20
			Eburonien	diverse etages	1,80 - 1,45
		Gelasien	Tiglien	diverse etages	2,40 - 1,80
			Pretiglien	diverse etages	2,58 - 2,40
Plioceen		Piacenzien	Reuverien		ouder
Tabel 1 - Indeling van het Pleistoceen Blauwe vakken: Glaciaal of Stadiaal - Roze vakken: Interglaciaal of Interstadiaal

Het geologisch tijdvak Saalien (Vlaams: Saaliaan), ook wel Saaleglaciaal, is een etage van de serie Pleistoceen, die duurde van 238 tot 126 ka geleden. Het Saalien was de voorlaatste ijstijd (het voorlaatste glaciaal). Het werd voorafgegaan door een warmere periode, het Oostermeer Interglaciaal en gevolgd door het Eemien. Het Saalien is de laatste etage van het Midden Pleistoceen.
Het Saalien was de laatste periode waarin het Scandinavische landijs tot in Midden-Nederland kwam.

Naamgeving

Het Saalien is genoemd naar de rivier de Saale, een zijrivier van de Elbe die door Duitsland stroomt. De naam Saalien wordt alleen in Noord-Europa gebruikt, in het gebied dat binnen het bereik van de Scandinavische gletsjers ligt. In Midden-Europa, in het gebied binnen het bereik van de Alpiene gletsjers, noemt men dit glaciaal rissglaciaal. Elders gebruikt men nog andere lokale namen: bijvoorbeeld op de Britse Eilanden Wolstonian, in Rusland Moskovian of Dnieper Glaciaal en in Noord-Amerika 'Illinois Glaciation' of Illinoian.

In Nederland is gedurende de jaren vijftig van de twintigste eeuw enige tijd de term Drenthien in gebruik geweest.

De reden voor al deze verschillende benamingen voor 'dezelfde' glacialen is gelegen in het feit dat de perioden vernoemd zijn naar hun afzettingen. Meestal zijn dat afzettingen die gerelateerd zijn aan de dichtstbijzijnde ijskap, zoals keilemen, eindmorenen, lössen, fluvioglaciale afzettingen, etc. De Scandinavische en de Alpiene ijskappen zijn nooit samengevloeid. Er ligt een gebied tussen dat in zekere mate door beide beïnvloed is, maar waar geen directe afzettingen van de gletsjers, zoals keilemen, zijn afgezet. Het betekent dat een keileem van de Scandinavische ijskap nooit de keileem van de Alpiene ijskap uit dezelfde periode 'ontmoet'.

Uit de keilemen zelf blijkt hun ouderdom niet. Dus zekerheid of het om keilemen uit dezelfde periode gaat, is niet uit de keilemen zelf af te leiden. Omdat in beide gebieden apart moet worden bepaald hoe oud de keilemen uit de verschillende glacialen zijn, is het verstandig om de afzettingenreeks uit beide gebieden een eigen reeks namen te geven. Daarna kan onderzocht worden welke glacigene afzettingen uit beide gebieden gelijktijdig zijn afgezet (correleren). In het geval van de afzettingen uit het Saalien (Scandinavische ijskap) blijken die te correleren met die uit het Riss (Alpiene ijskap). Ook als men van mening is dat duidelijk is welke afzettingen uit de reeks van beide gebieden met elkaar correleren, is het verstandig om de eigen set namen te blijven hanteren. Toekomstig onderzoek kan namelijk altijd uitwijzen dat een bepaalde correlatie niet klopt waardoor een glaciaal uit het ene gebied met een ander glaciaal uit het andere gebied blijkt overeen te komen dan tot dan toe gedacht. Dezelfde redenen vormen de grondslag om de glacialen uit Groot-Brittannië, Noord-Amerika, Rusland, enz., eigen namen te geven.

Sporen van ijskappen in Nederland

Tijdens het jongste deel van het Saalien was het noordelijk deel van Nederland bedekt met de uitlopers van een ijskap vanuit Scandinavië. Het ijs liet afzettingen achter, zoals keileem, zwerfstenen en fluvioglaciale afzettingen. Daarnaast waren er allerlei landschapsvormen ontstaan, waarvan sommige nog opvallend in het landschap aanwezig zijn.

Enkele stuwwallen in Nederland:

• De Veluwe bestaat uit meerdere stuwwallen en is het grootste stuwwalcomplex van Nederland.
• Utrechtse Heuvelrug
• De Sallandse Heuvelrug in Overijssel, stuwwallen van Neede en Lochem.
• Het Rijk van Nijmegen, dat het noordwestelijke deel van de Nederrijnse Heuvelrug omvat.
• Ook het Montferland, samen met de aangrenzende Duitse Eltenberg door de eroderende werking van de Rijn gescheiden van de heuvels van het Reichswald bij Kleef, maakt in feite deel uit van het Nederrijnse stuwwalcomplex.

Naast stuwwallen zijn er ook andere landschapsvormen die door het ijs zijn ontstaan:

• In de ondergrond van Drenthe bevindt zich een keileemplateau bestaande uit keileem dat is afgezet door het ijs. Een opvallende landvorm die is ontstaan als gevolg van een ijsstroom is de Hondsrug, samen met enkele parallel lopende ruggen zoals de Rolderrug en de Rug van Tynaarlo. Daarnaast zijn er opgedrukte keileembulten in Noord-Nederland: Het Gaasterland in Zuidwest-Friesland, de Havelterberg bij Steenwijk, de heuvels bij Onstwedde en Sellingen in Oost-Groningen en de heuvels op Texel, Wieringen en Urk.

• De Gelderse Vallei is een glaciaal bekken, dat nog steeds zichtbaar is als een lager gelegen gebied tussen de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. Tijdens het Saalien nam een grote ijstong vanuit het noorden bezit van dit gebied. Hierbij stuwde het ijs zij- en voorwaarts sedimenten op, waarbij de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en de westflank van de Veluwe ontstonden. Toen het ijs zich terugtrok, ontstond een diepe vallei, die na het Saalien verder dichtslibde. Een ander glaciaal bekken is het IJsseldal, na het Saalien is dit bekken voornamelijk opgevuld met afzettingen van de Rijn. Ook onder Haarlem en Amsterdam bevinden zich glaciale bekkens.

• Langs de rand van de ijskap zijn op diverse plekken sandrs ontstaan, die bestaan uit fluvioglaciale afzettingen. Deze zijn vooral goed bewaard gebleven langs de westrand van de Utrechtse Heuvelrug en in het zuidelijk deel van de Veluwe bij Schaarsbergen.

Maximale uitbreidingen van het Scandinavische landijs tijdens drie verschillende glacialen. Rode lijn: Weichselien; Gele lijn: Saalien; Blauwe lijn: Elsterien

Koude laat-glaciale zee

Portlandia arctica

Zie voor meer informatie het artikel isostasie#Effect van ijstijden.

Als gevolg van het gewicht van de ijskap werd de aardkorst naar beneden geduwd. Bij het afsmelten van het ijs aan het eind van het glaciaal viel het gewicht weg en begon de aardkorst weer omhoog te komen. Door het afsmelten steeg ook de zeespiegel. De rijzende zeespiegel haalde op plaatsen die bij de rand van de ijskap gelegen waren en daardoor het diepst naar beneden geduwd waren, de omhoogkomende bodem in waardoor deze gebieden door de zee overstroomd werden. Dat gebeurde terwijl het klimaat nog niet echt warm was en ook het zeewater door de grote toevoer van smeltwater van de nabijgelegen gletsjers erg koud was.

Dergelijke koude zeeën, waarin ook het zoutgehalte laag was, kwamen na verschillende glacialen (Elsterien, Saalien, en Weichselien) in het gebied van de huidige Oostzee en de Noordzee gedurende een relatief korte periode voor. Omdat de snelheid van de zeespiegelrijzing na verloop van tijd afnam maar de bodemrijzing nog doorging trok de zee zich plaatselijk ook weer terug. De periode daarna laat een afname zien van de bodemrijzing terwijl de stijging van de zeespiegel langzaam doorging. Op sommige plaatsen keerde de zee, maar nu met een 'warme' fauna weer terug. Op andere plaatsen die wel onder water bleven wordt de 'koude' fauna langzaam vervangen door een 'warme'. Weer andere plaatsen kenden alleen de koude fase en bleven daarna boven water. Welk van deze scenario's zich afspeelde was afhankelijk van waar de plaats zich ten opzichte van de ijskap bevond en hoe diep de bodem was neergeduwd. In deze koude zee leefde een arctische fauna die vooral door de molluskenfauna herkenbaar is. Naar de karakteristieke molluskenfauna werden deze kort bestaande koude zeeën Yoldiazee genoemd.

Zie ook

• Glaciaal (tijdvak)
• Stuwwal
• Geologie van Nederland en Vlaanderen

Externe link

• Geologie van Nederland - sporen van landijs
• Landvormen in Nederland uit het Saalien - Atlas van Nederland

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen

• Baren, J. van, 1927. De bodem van Nederland, II. Het Kwartair. pp 449-1365. Amsterdam.
• (en) Beets, D.J., Meijer, T., Beets, C.J., Cleveringa, P., Laban, C., Spek, A.J.F. van der, 2005. Evidence for a Middle Pleistocene glaciation of MIS 8 age in the southern North Sea. Quaternary International, 133-134: 7-19.
• (en) Berg, M.W. van den & Beets, D., 1987. Saalian glacial deposits and morphology in the Netherlands. pp. 235-251, In: J.J.M. van der Meer (ed.), INQUA Symposium on the Genesis and Lithology of glacial deposits. - Amsterdam, 1986. Balkema, Rotterdam, Boston, pp. 1-270; ISBN 90-6191-731-X.
• (en) Ehlers, J., 1981. Problems of the Saalian Stratigraphy in the Hamburg area. Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 34(5): 26-29.
• (en) Ehlers, J. (ed.), 1983. Glacial deposits in North-West Europe. Balkema, Rotterdam, 470 pp.; ISBN 906191 2237.
• (en) Ehlers, J., 1996. Quaternary and Glacial Geology. John Wiley, Chichester, 578 pp.
• (en) Ehlers, J., Meyer, K.-D., Stephan, H.-J., 19884. Pre-Weichselian glaciations of North-west Europe. Quaternary Science Reviews 1984: 1-40.
• (en) Eissmann, L., T. Litt & S. Wansa, 1995. Elsterian and Saalian deposits in their type area in central Germany. In: J. Ehlers et al. (ed.), Glacial Deposits in North-East Europe. Balkema, Rotterdam 1995, 439-464.
• (en) Gans, W. de, T. de Groot & H. Zwaan, 1986. The Amsterdam basin, a case study of a glacial basin of the Netherlands. pp. 205-216 In: J.J.M. van der Meer (ed), INQUA Symposium on the Genesis and Lithology of glacial deposits. - Amsterdam, 1986. Balkema, Rotterdam, Boston, pp. 1-270; ISBN 90-6191-731-X.
• (en) Gans, W. de, Beets, D.J., Centineo, M.C., 2000. Late Saalian and Eemian deposits in the Amsterdam glacial basin. Geologie en Mijnbouw, / Netherlands Journal of Geosciences, 79: 147-160.
• (en) Grube, F., 1981. The subdivision of the Saalian in the Hamburg Region. Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 34(4): 15-25.
• (de) Hinsch, W., 1993. Marine Molluskenfaunen in Typusprofilen des Elster-Saale-Interglazials und des Elster-Spätglazials. Geologisches Jahrbuch A138, 9-34.
• (en) Jong, J.D. de & Maarleveld, G.C., 1983. The glacial history of the Netherlands. pp 353-356, In: Ehlers, J. (ed.), Glacial deposits in North-West Europe. Balkema, Rotterdam, 470 pp.; ISBN 906191 2237.
• (en) Joon, B., C. Laban & J.J.M. van der Meer, 1990. The Saalian glaciation in the Dutch part of the North Sea. Geologie en Mijnbouw, 69: 151-158.
• (en) Litt, T., 1995. The type region of the Saalian and the Elsterian glaciation in the area between the rivers Saale and Elbe. pp. 775-776, In: W. Schirmer (Ed.), Quaternary field trips in Central Europe, 2, Field trips on special topics, INQUA, XIV International Congress, 1995, Berlin; F. Pfeil, München.
• (de) Litt, T. & C. Turner, 1993. Arbeitsergebnisse der Subkommission für Europäische Quartärstratigraphie: Die Saalesequenz in der Typusregion (Berichte der SEQS 10). Eiszeitalter und Gegenwart, 43: 125-128.
• (de) Meene, E.A. van de & W.H. Zagwijn, 1978. Die Rheinläufe im deutsch-niederländischen Grenzgebiet seit der Saale-Kaltzeit. Ueberblick neuer geologischer und pollenanalytischer Untersuchungen. Fortschritte in der Geologie von Rheinland und Westfalen, 28: 345-359.
• (en) Meer, J.J.M. van der (ed.), 1987. Tills and Glaciotectonics. Proceedings of an INQUA symposium on genesis and lithology of glacial deposits. - Amsterdam, 1986. Balkema, Rotterdam, Boston, pp. 1-270; ISBN 90-6191-731-X.
• (en) Meijer, T. & Cleveringa, P., 2003. Aminostratigraphy of the Netherlands. Correlations & Implications. Early/Middle Pleistocene transitions: the land-ocean evidence. International Conference, University of Cambridge, april 4th 2003. Abstracts pp. 11-13. (Also in: Extended Abstracts of the International Workshop "Integrated Land-Sea stratigraphy" 9-11 april 2003, pp. 41-43.)
• (en) Meijer, T., Preece, R.C., 1995. Malacological evidence relating to the insularity of the British Isles during the Quaternary. In Island Britain: a Quaternary perspective. Preece, R.C. (ed.) Geological Society Special Publication No. 96: 89-110.
• Mulder, E. de, Geluk, M.C., Ritsema, I., Westerhoff, W.E., Wong, T.E. (eds), 2003. De ondergrond van Nederland. Geologie van Nederland, 7: 379 pp.
• Pannekoek, A.J. (ed.), 1956. Geologische geschiedenis van Nederland. Staatsdrukkerij- en Uitgeversbedrijf, 's-Gravenhage, 154 pp.
• (en) Rappol, M., 1987. Saalian til in The Netherlands: A review. pp. 3-21. In: Meer, J.J.M. van der (ed.), Tills and Glaciotectonics. Proceedings of an INQUA symposium on genesis and lithology of glacial deposits. - Amsterdam, 1986. Balkema, Rotterdam, Boston, pp. 1-270; ISBN 90-6191-731-X.
• (en) Ruegg, G.H.J. (ed.), 1991. Geology and archaeology of ice-pushed Pleistocene deposits near Wageningen (The Netherlands). Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 46: 1-99.
• (en) Schokker, J., 2003. Patterns and processes in a Pleistocene fluvio-aeolian environment. Netherlands Geographical Studies, 314: 142 pp. (thesis).
• Staalduinen, C.J. van, ed., 1977. Geologisch onderzoek van het Nederlandse Waddengebied. Rijks Geologische Dienst, Haarlem, 77 pp.
• Wee, M.W. ter, 1976. Blad Sneek (10W, 10O). Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50.000 Rijks Geologische Dienst: 1-130.
• Wee, M.W. ter, 1979. Blad Emmen West (17 W) en blad Emmen Oost (17 O). Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50.000 Rijks Geologische Dienst: 1-218.
• (en) Wee, M.W. ter, 1983. The Saalian Glaciation in the Netherlands. pp 405-412, In: Ehlers, J. (ed.), Glacial deposits in North-West Europe. Balkema, Rotterdam, 470 pp.; ISBN 906191 2237.
• (en) Zagwijn, W.H., 1973. Pollenanalytical studies of Holsteinian and Saalian Beds in the Northern Netherlands. Mededelingen Rijks Geologische Dienst, N.S. 24, 139-156.
• (en) Zagwijn, W.H., 1986. The Pleistocene of the Netherlands with special reference to glaciation and terrace formation. Quaternary Science Reviews, 5: 341-345.
• Zagwijn, W.H., Van Staalduinen, C.J. (eds), 1975. Toelichtingen bij Geologische overzichtskaarten van Nederland. Rijks Geologische Dienst, Haarlem: 134 pp.
• Zagwijn, W.H., Beets, D.J., Berg, M. van den, Montfrans, H.M. van & Rooyen, P. van, 1985. Geologie. – Atlas van Nederland, 13: 23 pp.
• (en) Zagwijn, W.H. & Doppert, J.W.Chr., 1978. Upper Cenozoic of the Southern North Sea Basin: Palaeoclimatic and palaeogeographic evolution. Geologie en Mijnbouw, 57: 577-588.
• Zandstra, J.G., 1977. Geologische opbouw van het Pleistoceen. In: Staalduinen, C.J. van, (ed.), Geologisch onderzoek van het Nederlandse Waddengebied. Rijks Geologische Dienst: 37-58.
• (en) Zandstra, J.G., 1987. Explanation to the map 'Fennoscandian crystalline erratics of Saalian age in The Netherlands. pp. 127-132. In: Meer, J.J.M. van der (ed.), Tills and Glaciotectonics. Proceedings of an INQUA symposium on genesis and lithology of glacial deposits. - Amsterdam, 1986. Balkema, Rotterdam, Boston, pp. 1-270; ISBN 90-6191-731-X.

---

Tijdperken van de geologische tijdschaal