|
| identificatie =
}}
'''Levefanum''' was een [[Romeinen in Nederland|Romeinse]] nederzettingplaats in de provincie Neder-Germanië (''[[Germania Inferior]]'')., Levefanum was een grensfort ''([[castellum]])''gelegen langsaan de noordgrens van het [[Romeinse Rijk]]; de zogenaamde ''[[Limes (Romeinse Rijk)|limes]]'' ([[Latijn]] voor "grens"). Castellum Levefanum lagstaat tussenals hetLevefano huidige [[Rijswijk (Gelderland)|Rijswijk]] en [[Wijk bij Duurstede]]vermeld op de linkeroeverPeutinger van dekaart ''([[NederrijnTabula Peutingeriana]],)'' waar deze zich nu splitst in detussen ''[[Kromme RijnCarvo|Carvone]]'' en de ''[[Lek (rivier)Fletio|LekFletione]].'' InDaarnaast vermeldt de Romeinse(anonieme) tijd'Cosmograaf liepvan deRavenna' hoofdtak''Evitano'' vanals plaats aan de Rhenus ([[Rijn]]) overtussen de''Coadulfaveris'' huidigeen Nederrijn,''Fictione''; Krommewaarschijnlijk Rijngaat enhet [[Oudedaarbij Rijnom (Harmelen-Noordzee)|Oudedezelde Rijn]] naar de [[Noordzee]]plaats.
== Etymologie ==
Levefanum staat als Levefano vermeld op de Peutinger kaart ''([[Tabula Peutingeriana]])'' tussen ''[[Carvo]]'' ([[Kesteren (Neder-Betuwe)|Kesteren]]) en ''[[Fletio]]'' ([[Vleuten]]).<ref>[[Tabula Peutingeriana]], 2e segment (Pars II)</ref>
De naam Levefano/Levefanum is mogelijk een oude verschrijving, omdat (althans het eerste deel van) dit woord in het [[Latijn]] geen betekenis heeft. Een ''[[fanum]]'' is een tempel/heiligdom. Leve- zou een verschijving kunnen zijn van [[Haevae]] - de naam van een inheemse godin; cultuspartner van [[Hercules Magusanus]] <ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Stolte |voornaam=B.H. |titel=De Nederlandse plaatsnamen uit de Romeinse tijd |jaargang=39 |tijdschrift=Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven den de Commissie voor Naamkunde te Amsterdam |datum=1963 |taal=nl |pagina's=83-100}}</ref>. Andere voorbeelden uit de bronnen overgeleverde plaatsnamen met 'fanum' in het Noordelijke Romeinse Rijk zijn ''Fanum Martis'' (Fanumartis op de Peutinger kaart) en Fanum Minervae in het [[Itinerarium Antonini]].
Een alternatieve verklaring is dat ''leve-'' mogelijk een Keltisch woord is dat verwijst naar een waterloop.<ref>Toorians, L., 2005. “De etymologie van Dorestat, Keltisch en Germaans”. Jaarboek Oud-Utrecht 2005, 41–53</ref>
==Geschiedenis==
Castellum Levefanum werd rond het jaar 50 gebouwd en was in gebruik tot ongeveer 270. Het fort werd in eerste instantie in hout gebouwd, met een aarden wal met [[palissade]]wanden en waarschijnlijk een gracht. Later werd het fort in steen herbouwd. Een hier gevonden stempel van het ''[[Cohort|cohors]] I Thracum equitata'' wijst erop dat hier vanaf 70 de hiervoorgenoemde eenheid gevestigd was, een [[Thracië|Thracische]] cavalerie-eenheid uit het huidige [[Bulgarije]].<ref>{{de}}[http://imperiumromanum.com/geografie/provinzen/germaniainferior_05.htm Imperium-Romanum - Provincia Germania - Exercitus Germanicus Inferior]</ref> Ook de ''cohors civium Romanorum'' heeft vermoedelijk in Levefanum gezeten.<ref>{{en}}[http://www.livius.org/ga-gh/germania/levefanum.html Livius - Levefanum (Rijswijk)]</ref>
== Lokalisatie ==
Na de Romeinse periode groeide de bijbehorende burgernederzetting ''([[vicus]])'' uit tot de belangrijke middeleeuwse handelsplaats [[Dorestad]]. Dakpannen en bouwstenen van het Romeinse fort werden gebruikt bij de bouw van Dorestad en zijn bij latere opgravingen veelvuldig teruggevonden. In de 12e eeuw brak de [[Lek (rivier)|Lek]] door de Rijnoever: de resten van het Romeinse fort liggen heden op de bodem van de Lek.
De naam ''Levefanum'' is door verschillende auteurs in het verleden gekoppeld aan (vooral militaire) vondsten in het gebied tussen het huidige [[Rijswijk (Gelderland)|Rijswijk]] en [[Wijk bij Duurstede]] op de linkeroever van de [[Nederrijn]], waar deze zich nu splitst in de [[Kromme Rijn]] en de [[Lek (rivier)|Lek]]. In de Romeinse tijd liep de hoofdtak van de [[Rijn]] over de huidige Nederrijn, Kromme Rijn en [[Oude Rijn (Harmelen-Noordzee)|Oude Rijn]] naar de [[Noordzee]]. Twijfel over de lokalisatie van andere in de bronnen genoemde plaatsen (zoals [[Carvo|Carvone]] en [[Castra Herculis]]) en over de correcties die nodig zijn om de verschillende schriftelijke bronnen (zoals de Peutinger Kaart en het Itinerarium Antonini) en archeologische vondsten) met elkaar in overeenstemming te brengen, heeft er echter toe geleid dat de lokalisatie van Levefanum (ook) in de wetenschappelijke literatuur weer ter discussie staat. Zo pleit Verhagen in zijn proefschrift voor [[Elst (Gelderland)|Elst]] als lokatie van Levefanum, na eerder nog gepleit te hebben voor het castellum [[Castellum Meinerswijk|Arnhem-Meinerswijk]].<ref>{{Citeer boek |titel=Tussen de dam van Drusus en de zuilen van Hercules |achternaam=Verhagen |voornaam=Jan G.M. |taal=nl |uitgever=Fagus |datum=27 september 2022}}</ref> Belangrijkste argumenten daarvoor zijn de aanwezigheid van meerdere [[Tempels van Elst|tempels]], waarvan de grootste waarschijnlijk gewijd was aan Hercules Magusanus, en de afstand tussen Elst en de vindplaats van de verspoelde resten van een castellum nabij [[Herwen]] met op een grafsteen teruggevonden plaatsaanduiding [[Carvium]].
De naam Levefano/Levefanum is mogelijk een oude verschrijving, omdat dit woord in het [[Latijn]] geen betekenis heeft. Men vermoedt dat de naam van het fort Castellum Haevae Fanum was, wat zoiets als tempel of altaar van Haeva betekent. Haeva was een Bataafse godin.<ref>[https://web.archive.org/web/20050213020539/http://www.deromeinselijn.nl/pagina.php?p=schets De Romeinse lijn - de limes van Levefanum naar Laurum]</ref> Een alternatieve verklaring is dat ''leve-'' mogelijk een Keltisch woord is dat verwijst naar een waterloop.<ref>Toorians, L., 2005. “De etymologie van Dorestat, Keltisch en Germaans”. Jaarboek Oud-Utrecht 2005, 41–53</ref>
==Opgravingen==
Rond 1900 en in 1915 zijn er noordelijk van Rijswijk vondsten van Romeins aardewerk gedaan. Rond 1950 werden in aan de oevers van de buitenbocht van de Kromme Rijn resten van zeer oude [[eikenhout]]en balken gevonden, die rechtop in de bodem van de westoever stonden; waarschijnlijk resten van de Romeinse [[beschoeiing]].<ref>Gerben Joustra: Grensfort Castellum Levefanum, home.wanadoo.nl (niet meer beschikbaar)</ref>. In 1979 werden Romeinse aardewerkresten gevonden in baggerzand. Naast aardewerk zijn Romeinse wapens, helmen en mantelspelden ''([[Fibula (voorwerp)|fibulae]])'' uit de periode 50 tot 270 gevonden. De opgravingen in Dorestad van 1967-1977 bewezen dat deze handelsplaats uit drie delen bestaan moet hebben: het noordelijke havengebied, het centrum en de castellumwijk in het zuiden, de restanten van het oude castellum Levefanum.
In het [[Museum Dorestad]] is een hier gevonden bronzen Romeinse infanteriehelm te bezichtigen.<ref>[https://web.archive.org/web/20121220103308/http://www.collectieutrecht.nl/view.asp?type=object&id=139#gegevens Collectie Utrecht - cultureel erfgoed uit Utrecht - Infanteriehelm]</ref>
==Literatuur==
* Julianus Egidius Bogaers: ''Wijk bij Duurstede − Levefanum''. In: Julianus Egidius Bogaers und Christoph B. Rüger: ''Der Niedergermanische Limes. Materialien zu seiner Geschichte''. Rheinland-Verlag, Köln 1974, ISBN 3-7927-0194-4, p. 67
* Wilfried A.M. Hessing, Chris Sueur, Bram Jansen: ''Tussen Fectio en Levefanum. Op zoek naar de Romeinse militaire weg in het Kromme Rijngebied''. Vestigia, Amersfort 2006, (= Vestigia rapporten), {{ISSN|1573-9406}}
* Saskia G. van Dockum: ''Das niederländische Flussgebiet''. In: Tilmann Bechert und Willem J. H. Willems: ''Die römische Reichsgrenze zwischen Mosel und Nordseeküste''. Theiss, Stuttgart 1995, ISBN 3-8062-1189-2, p. 81
* Willem Albertus van Es: ''Romeinse helmen uit de Rijn bij Rijswijk''. In: ''Liber amicorum aan prof. dr. M.W. Heslinga''. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfort 1984
* Willem Albertus van Es, Willem Johannes Hendrik Verwers: ''Early Medieval settlements along the Rhine: precursors and contemporaries of Dorestad''. Journal of Archaeology of the Low Countries 2 (2010), p. 5–39
* Willem Johannes Hendrik Verwers: ''Roman period settlement traces and cemetery at Wijk bij Duurstede''. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 25 (1975), p. 93–132
* Eveline Paalvast (red.): ''De Romeinse Lijn. De Limes van Levefanum naar Laurum. Ontwerpideeën.'' Bunnik 2005.
==Zie ook==
| 