Republicanisme in Nederland: verschil tussen versies

In februari 1976 kwam een internationaal [[corruptie]]schandaal, bekend als de [[Lockheed-affaire]], aan het licht tijdens openbare verhoren van een onderzoekscommissie van de [[Senaat (Verenigde Staten)|Amerikaanse Senaat]]. Politieke en militaire topfiguren uit de [[Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)|Bondsrepubliek Duitsland]], [[Italië]], [[Nederland]] en [[Japan]] waren omgekocht door vliegtuigbouwer [[Lockheed Martin]]. Prins Bernhard, inspecteur-generaal van de krijgsmacht, bleek de Nederlandse betrokkene te zijn. Uit onderzoek van een Commissie van Drie bleek dat hij [[steekpenningen]] ter waarde van 1,1 miljoen gulden had aangenomen om er bij [[Defensie van Nederland|Defensie]] op aan te dringen dat ze Lockheed-vliegtuigen zou aanschaffen (de [[Lockheed P-3 Orion]]).<ref name="weggestopt">{{Citeer nieuws |url=http://retro.nrc.nl/W2/Nieuws/2000/01/15/Vp/z.html#bovenkant |title='De prins kan niet worden weggestopt'. De 'ijskastnotulen' van de Lockheed-affaire |author=[[Joep Dohmen (journalist)|Joep Dohmen]] |work=[[NRC Handelsblad]] |date=15 januari 2000 |accessdate=26 november 2015}}</ref> Op 20 augustus kwam het [[kabinet-Den Uyl]] in crisisberaad bijeen, waarin de conclusies van de Commissie van Drie unaniem werden bevestigd en ernstig werd besproken welke maatregelen er moesten worden genomen en de consequenties die ze zouden hebben voor het koningschap van Juliana, die zou hebben gedreigd met aftreden indien haar man strafrechtelijk vervolgd zou worden. Een minderheid van de ministers, vooral [[Henk Vredeling]] (defensie, PvdA), vond dat men tot vervolging moest overgaan, [[Hans Gruijters (politicus)|Hans Gruijters]] (D66) vond dat men zelfs de monarchie moest laten vallen. Maar de meerderheid, inclusief de PvdA-ministers die naar buiten toe kritisch waren over de monarchie, meende dat het constitutionele bestel niet in gevaar mocht komen, de rust zo snel mogelijk terug diende te keren en vreesde dat men in geval van vervolging bij verkiezingen zou worden afgestraft door de nog steeds overwegend koningsgezinde bevolking.<ref name="weggestopt" /> Omdat Bernhard volgens de regering met zijn handelwijze het staatsbelang had geschaad, werd hij bij Koninklijk Besluit van 9 september 1976 eervol ontheven van zijn voornaamste militaire functies en mocht hij zijn uniform niet meer dragen bij officiële aangelegenheden.<ref>Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993–2002) s.v. "Bernhard [Nederland] §3. Lockheedaffaire". Microsoft Corporation/Het Spectrum.</ref> Volgens [[Cees Fasseur]] was dit "het laatste grote schandaal dat de monarchie op haar grondvesten deed schudden."<ref>{{Citeer boek |last=Fasseur |first=Cees |date=2011 |title=De gekroonde republiek |publisher=Balans |page=84 |isbn=9789460032929}}</ref> In oktober 1977 stemde een krappe meerderheid van het PvdA-congres ermee in om een gekozen staatshoofd op te nemen in haar beginselprogramma (Deel II, Artikel 4<ref>{{Citeer web |url=http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/beginselprogramma/pvda1977/begProg77.pdf |title=Beginselprogramma Partij van de Arbeid, 1977 |work=[[Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen]] |publisher=Partij van de Arbeid |date=29 april 2003 |accessdate=21 oktober 2015}}</ref>). De PvdA, die de [[Tweede Kamerverkiezingen 1977|verkiezingen van mei 1977]] ruim gewonnen had en op dat moment met 53 van de 150 zetels de grootste van Nederland was, streefde zodoende voortaan officieel naar afschaffing van de monarchie.<ref>{{Citeer nieuws |url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000026187:mpeg21:a0082 |title=Republiek |work=NRC Handelsblad |date=17 oktober 1977 |accessdate=25 april 2016}}</ref> De [[Kabinetsformatie Nederland 1977|daaropvolgende kabinetsformatie]] verliep echter moeizaam en mislukte uiteindelijk. Als het tweede kabinet-Den Uyl er toch zou zijn gekomen, zou Juliana waarschijnlijk al in 1978 zijn afgetreden.<ref>Fasseur (2011), p. 85.</ref>