Achterhoek: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
1 (onbereikbare) link(s) aangepast en 0 gemarkeerd als onbereikbaar) #IABot (v2.0.8.1 |
k Botverzoeken: toevoegen archieflinks en vervangen http:// door https:// |
||
Regel 27:
Oorspronkelijk had het woord 'achterhoek' nog de betekenis voor een afgelegen hoek, maar rond 1872 werd daarmee ook het [[landschap Twente]] en graafschap Zutphen bedoeld.<ref>{{aut|J.H. van Dale}} ''Nieuw Woordenboek der nederlandsche taal'' 1872</ref> De vroegst bekende term 'achterhoek' duikt op in een gedicht van [[dominee]] [[Willem Sluyter]] uit de zeventiende eeuw: ''"Waer iemant duisent vreugden soek / Mijn vreugt is in dees' achter-hoek"''. Hij doelde daarmee op het gedeelte van de landstreek waar hij werd geboren en woonde, de omgeving van de hoek [[Neede]] en [[Eibergen]]. Het is ook mogelijk dat hij daarmee zijn favoriete hoekje bij de haard bedoelde.<ref>{{Aut|Bennie te Vaarwerk}} ''Van achterhoek tot Achterhoek'', op website: {{pdf}}[https://web.archive.org/web/20150524193509/http://www.heerlijkheidborculo.nl/wp-content/uploads/2014/08/Van_achterhoek_tot_Achterhoek_BtVw_versie_4_22022015.pdf heerlijkheidborculo.nl]</ref> Rond 1850 komt in boeken meermaals de aanduiding ''Achterhoek'' voor met betrekking tot de gehele streek. Schoolmeester [[Bernard Stegeman]] (1877 - 1952) schreef het '''t Gif maor enen Achterhook / Den Gelderschen, den echten.'' Hij wordt soms ten onrechte beschouwd als diegene die voor het eerst het woord ''Achterhoek'' gebruikte voor het gebied van het voormalige graafschap Zutphen.
In 2018 werden de dichtregels van Willem Sluyter aanleiding om het 350-jarig bestaan van de Achterhoek te vieren. Mede-organisator Peter Rutgers sprak echter in datzelfde jaar in een publicatie met de titel "Sluitermania" op basis van historisch onderzoek tegen dat die dichtregels de streeknaam gemunt zouden hebben. Rutgers: "Willem Sluiter had met dees’ achter-hoek zeker niet het huidige geografische gebied Achterhoek voor ogen. Laat staan dat hij de intentie had een gebied een eigennaam te geven. Met 'dees achterhoek' doelde de dominee louter op het gebied van zijn kerkelijke gemeente".<ref>Werf, Sjoerd van der, [https://www.gelderlander.nl/berkelland/naam-achterhoek-komt-niet-van-dominee-sluiter~a75f9ec4/ 'Naam Achterhoek komt niet van dominee Sluiter'] in ''De Gelderlander'' d.d. 26 augustus 2018. [https://web.archive.org/web/20190506210105/https://www.gelderlander.nl/berkelland/naam-achterhoek-komt-niet-van-dominee-sluiter~a75f9ec4/ Gearchiveerd] op 6 mei 2019.</ref> Door de tekst van Sluyter steeds te herhalen zijn deze 17de-eeuwse dichtregels een ‘marketingtool’ geworden, aldus Rutgers. In de 20e eeuw heeft het succes van [[Normaal (popgroep)|Normaal]] het gebruik van de naam "Achterhoek" bevorderd.
Er bestaan ook dorpen genaamd Achterhoek. Zie Achterhoek in de gemeente Hof van Twente, Achterhoek in de gemeente Nijkerk en Achterhoek in het voormalig Gelders Bovenkwartier bij de Duitse stad Geldern. "Aechterhook" is ook een straatnaam in het voormalig [[Stift Vreden]].
Regel 35:
=== Controverse ===
De definitie van gebied "Achterhoek" is omstreden.<ref>{{aut|De Gelderlander}}, '''Achterhoek-borden in de Liemers (een landelijk minder bekend regio) zijn doorn in het oog'', op website: [
== Geschiedenis ==
Regel 42:
Wie zich een beeld probeert te vormen van het oorspronkelijke [[landschap]], ziet een woest en moeilijk toegankelijk gebied. Het gebied bestaat uit [[dekzandrug]]gen, uitlopers van een [[Pleistoceen|diluviaal]] hoogteterras van oostelijke zijde. Vele [[Beek (watergang)|beken]] stromen van oost naar west en voedden een lager gelegen strook van moerasbos en [[veen (grondsoort)|veen]] aan de westzijde van de Achterhoek, die een moeilijk te nemen barrière vormde voor bezoekers uit het westen. In het midden van de Achterhoek zou het niet duidelijk te lokaliseren [[bos (vegetatie)|bos]] [[Berlewalde]] hebben gelegen dat in een dertiende-eeuws document wordt genoemd. Later is hier door het laten grazen van [[Domesticatie|gedomesticeerd]] vee vooral veel [[Heide (vegetatie)|heide]] ontstaan.
Op veel plaatsen in de Achterhoek zijn sporen aangetroffen van nederzettingen uit de [[prehistorie]], evenals [[urnenveld]]en en [[grafheuvel]]s uit de late [[Bronstijd in Nederland|bronstijd]]. Het is onduidelijk of de diverse plaatsen in de loop van de millennia permanent bewoond zijn gebleven, of dat er sprake is geweest van radicale volksverhuizingen. Uit recent archeologisch onderzoek blijkt dat de eerste bewoners zich rond 8800 voor Christus in dit gebied waagden. In een oude afzetting van de Ooijerhoekse Laak bij Zutphen vonden archeologen twee 'afvalhopen' van deze jagers. De oudste dateert van 8650 en 8400, de andere van rond 6400 voor Christus. Uit de afvalhopen bleek dat deze eerste Achterhoekers zich in leven hielden met vlees en vis.<ref>[
=== Kerstening ===
Regel 57:
In een groot deel van de Achterhoek was tot in de [[19e eeuw]] kleinschalige landbouw de voornaamste bron van bestaan. Veel [[buurschap]]pen, [[dorp (hoofdbetekenis)|dorpen]] én [[Stad (hoofdbetekenis)|steden]] bezaten vaak gezamenlijk enkele [[Es (geografie)|esgronden]] en heidevelden in de buurt van de nederzetting. De rest van gronden was nog woest, met name de lagere delen. Pas in het begin van de [[20e eeuw]] is de Achterhoek grootschalig ontgonnen. Lange tijd heeft men veel bos in de Achterhoek gekapt ten behoeve van de [[houtindustrie]].
De [[industrialisatie]] heeft voornamelijk in twee delen van de Achterhoek plaatsgehad: in een strook langs de [[Oude IJssel]] en in de oostelijke Achterhoek. Dankzij de [[IJzeroer|oerhoudende]] grond aan weerszijden van de Oude IJssel ontstond vroeg in de 18e eeuw een [[IJzer (element)|ijzerindustrie]] rond de plaatsen [[Ulft]], [[Terborg]], Doetinchem en [[Laag-Keppel|Keppel]]. Bekende namen van Achterhoekse oorsprong zijn DRU, Pelgrim, Becking en Bongers en [[ATAG]]. In de oostelijke Achterhoek, in [[Textielindustrie in Aalten|Aalten]], [[Textielindustrie in Bredevoort|Bredevoort]], [[Neede]] en [[Textielindustrie in Winterswijk|Winterswijk]] is de [[textielindustrie]] tot grote bloei gekomen, evenals in het aangrenzende Twente<ref>Th.J. IJzerman - ''Beeld en Werkelijkheid van de Twents-Achterhoekse Textielindustrie''. Rapport van de Stichting Textielvak te Hengelo</ref>. Door de groeiende [[Mededinging|concurrentie]] uit het buitenland, met name uit de [[lagelonenland]]en, bleek een groot deel van de textielindustrie na de [[Tweede Wereldoorlog]] niet langer levensvatbaar. Voor de textielindustrie zijn spoorlijnen aangelegd die dit deel van de Achterhoek verbonden met Arnhem, Zutphen, Twente en Duitsland.<ref>''Winterswijk spoorlijnen voor textielindustrie en steenkolen'': [https://web.archive.org/web/20111117164232/http://www.gols-station.nl/winterswijk-spoorlijnen-voor-textielindustrie-en-steenkolen gols-station.nl]</ref>
Doordat de overheid en particuliere ondernemers, zoals de textielfabrikant [[Jan Willink]], in de tweede helft van de 19e eeuw in de streek investeerden met de aanleg van [[Spoorlijn|spoorlijnen]] en verharde [[weg]]en, werd het gebied toegankelijker. Verschillende plaatsen werden aangesloten op het spoorwegnet van de [[Spoorlijn Zutphen - Gelsenkirchen-Bismarck|Nederlands-Westfaalsche Spoorweg (NWS)]] en de [[Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg-Maatschappij|GOLS]]. De rest van de Achterhoek werd begin [[20e eeuw]] ontsloten door middel van goedkopere [[tram]]banen van een viertal [[Gelderse Tram|trambedrijven]]. Hierdoor nam naast de traditionele agrarische sector de industriële werkgelegenheid toe, en werd de streek ook bezocht door [[Recreatie|recreanten]]. Met het toenemen van het wegverkeer zijn na de Tweede Wereldoorlog veel van de lokaalspoorlijnen en alle tramwegen verdwenen.
Regel 63:
[[Grolsch]]-bier werd sinds 1615 gebrouwen in [[Groenlo]] ([[Nedersaksisch]]: Grolle). In het voorjaar van 2005 is de laatste echt 'Grolsche' bierbrouwerij gesloten en heeft het bedrijf de Achterhoek definitief verlaten.
In samenwerking met de universiteit in [[Wageningen University & Research|Wageningen]] is aan het begin van de [[21e eeuw]] kleinschalige en kwalitatief hoogstaande [[wijnbouw]] van de grond gekomen. De meeste Achterhoekse wijnbouwers werken daarbij samen in een [[coöperatie]].<ref>[https://achterhoeksewijnbouwers.nl/wie-zijn-wij/ ''Geschiedenis Achterhoekse wijn'']. [https://web.archive.org/web/20210225024924/https://achterhoeksewijnbouwers.nl/wie-zijn-wij/ Gearchiveerd] op 25 februari 2021.</ref> Inmiddels produceren tientallen wijngaarden tussen de 20.000 en 40.000 flessen per jaar (afhankelijk van de seizoensomstandigheden). Sommige wijnboeren winnen prijzen voor de kwaliteit van hun wijn.<ref>''Veel Achterhoekse wijnen vallen in de prijzen'', op website: [
== Geografie ==
Regel 106:
[[Bestand:Lechtenvoorde zitt-n.jpg|thumb|Nedersaksische uitnodiging op een bankje te Lichtenvoorde]]
In de Achterhoek spreekt men van oudsher een variant van het [[Nedersaksisch]]: het [[Achterhoeks]], ook wel [[Plat (taal)|plat]] genoemd dat binnen de streek varianten kent. Inwoners met Nedersaksisch als enige [[taal (hoofdbetekenis)|taal]] beginnen zeldzaam te worden. Veel Achterhoekers zijn tweetalig opgevoed, vaak met Nedersaksisch thuis en [[Nederlands]] op school. Uit een onderzoek van 2005 naar het gebruik en beheersing van het Nedersaksisch blijkt dat 73% van de Achterhoekers het Nedersaksisch redelijk tot zeer goed spreekt, dat 60% het thuis inderdaad spreekt en dat 45% het frequent, wekelijks tot maandelijks, leest. Het Nedersaksisch is een grensoverschrijdende streektaal en is in Europa als volwaardige taal erkend onder deel II van het Handvest van Europese talen.<ref>[
Dwars over de Achterhoek ligt de [[Eenheids-pluralislijn]] met de [[Oude IJssel]] als taalgrens. Ten zuiden daarvan zijn invloeden merkbaar van het [[Kleverlands]]e/[[Liemers (dialect)|Liemerse]] dialect (20) dat een overgang vormt tussen de [[Zuid-Gelders]]e dialecten ten zuidwesten van de Liemers en het Nedersaksische [[Achterhoeks]] ten noordoosten van de Liemers. Ten westen van de lijn Doetinchem, Hengelo, Vorden en Laren (ligt de overgangszone naar het [[Oost-Veluws]]) spreekt men [[Gelders-Overijssels]].<ref>Taalkaart Nedersaksisch, online op: [https://web.archive.org/web/20070312210231/http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksisch.php taal.phileon.nl]</ref> (17) In het oosten worden [[Twents-Graafschaps]]e dialecten gesproken. (16) Het wordt zowel tot het Twents gerekend als tot het Achterhoeks met de provinciegrens als taalgrens, maar eigenlijk is het één dialect met kleine verschillen in de spelling.
Regel 127:
=== Musea ===
==== Dickens Museum ====
In Bronkhorst, het [[Bronkhorst (Gelderland)|"kleinste" stadje]], stond het kleinste Achterhoekse museum, het [[Dickens Museum|Dickensmuseum]] vernoemd naar de Engelse schrijver [[Charles Dickens]]. Het was een particulier museum van Sjef en Alie de Jong, en sinds 1988 gevestigd in een oude [[stadsboerderij]]. Sinds 2004 was er tevens een klein theater.<ref>[https://web.archive.org/web/20150801112852/http://dickensmuseum.nl/ Dickensmuseum.nl]</ref> Rond kerst is het hele stadje in Dickens sfeer, is er een Dickens kerstmarkt en wordt in de kapel de Christmas Carol opgevoerd. Eind 2017 is het museum verhuisd naar [[Braamt]], waar het een plaats heeft gekregen in [[Het Land van Jan Klaassen]].<ref>[
==== Kasteel Huis Bergh ====
Regel 142:
==== Stadsmuseum Doetinchem ====
In het [[Stadsmuseum Doetinchem]] toont men twee maquettes uit 1830 en 1940 van de stad Doetinchem. Daarnaast bestaat de collectie onder andere uit een verzameling werken van Achterhoekse schilders, archeologische vondsten en topografische kaarten. Het museum is gevestigd in het voormalige postkantoor en bevat een stijlkamer in jugendstil. De kamer is als vergaderruimte te huur. In het museum is de kunstuitleen ondergebracht.<ref>[
==== Villa Mondriaan ====
Regel 148:
==== Lalique Museum Doesburg ====
Museum in [[Doesburg]], geheel gewijd aan de juwelen- en glaskunst [[René Lalique]].<ref>[https://www.musee-lalique.nl/ Lalique Museum]. [https://web.archive.org/web/20200628015859/https://www.musee-lalique.nl/ Gearchiveerd] op 28 juni 2020.</ref>
=== Tradities ===
Regel 189:
De Achterhoek heeft geen officiële vlag. Wel zijn er twee officieuze vlaggen bekend.
M. Kleinhout uit [[Halle (Bronckhorst)|Halle]] ontwierp in 2011 een blauwe vlag met daarop het gestileerde contour van een boerderij met als opschrift "''T Gif Maor Enen Achterhook"''<ref>[[Omroep Gelderland]], [https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/828961/Eindelijk-eigen-vlag-Achterhoek ''Eindelijk eigen vlag Achterhoek''], 7 januari 2011. [https://web.archive.org/web/20180624150804/https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/828961/Eindelijk-eigen-vlag-Achterhoek Gearchiveerd] op 24 juni 2018.</ref> naar een gedicht van [[Bernard Stegeman]].
De organisatie van de [[Zwarte Cross]] organiseerde in 2018 een ontwerpwedstrijd dat 475 inzendingen ontving. Via een website kon er gestemd worden. Tijdens de Zwarte Cross dat jaar, werd het winnende ontwerp van P. Heutinck uit [[Winterswijk (plaats)|Winterswijk]] geïntroduceerd. De groene vlag met het golvende kruis stelt een luchtfoto voor.<ref>[[Dagblad Tubantia]], [https://www.tubantia.nl/achterhoek/eigen-vlag-voor-achterhoek-met-dank-aan-zwarte-cross~aed73122/ Eigen vlag voor Achterhoek, met dank aan Zwarte Cross], 10 juli 2018. [https://web.archive.org/web/20201101015051/https://www.tubantia.nl/achterhoek/eigen-vlag-voor-achterhoek-met-dank-aan-zwarte-cross~aed73122/ Gearchiveerd] op 1 november 2020.</ref> Het initiatief kreeg steun van zeven Achterhoekse gemeenten, voetbalclub [[BV De Graafschap|De Graafschap]], stichting Achterhoek Toerisme en Achterhoek 2020.<ref>[[De Gelderlander]], [https://www.gelderlander.nl/achterhoek/grolsch-en-zwarte-cross-willen-vlag-voor-de-achterhoek~ae4cc64d/ ''Grolsch en Zwarte Cross willen vlag voor de Achterhoek''], 14 mei 2018. [https://web.archive.org/web/20180927005633/https://www.gelderlander.nl/achterhoek/grolsch-en-zwarte-cross-willen-vlag-voor-de-achterhoek~ae4cc64d/ Gearchiveerd] op 27 september 2018.</ref> [[Achterhoek Nieuws]], uitgever van 13 lokale Achterhoekse kranten plaatst sinds augustus 2018 deze vlag in de hoofding van de voorpagina van hun kranten.<ref>[https://web.archive.org/web/20180927005645/https://www.elna.nl/reader/25936/174388/achterhoekse-vlag-op-onze-voorpagina ''Achterhoekse vlag op onze voorpagina''], 25 augustus 2018</ref>
== Literatuur ==
| |||